Lietz, Zygmunt
"Zur Geschichte der
sozialdemokratischen Presse in
Ostpreussen 1914-1922. Festschrift
für Wilhelm Matull zum achtzigsten
Geburstag am 28 Mai 1983", G.
Hagelweide, Darmstadt 1983 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 187-189
R ecenzje i om ów ienia 187
n ik n a ro d o w y ” ? „S tosunkow o n iew ie lk ie różnice s p o ł e c z n e ” (s. 380), tzn. ja k w ielkie, lu b jak niew ielk ie? „W św ietle k o n fro n ta c ji p ro b lem ó w re lig ij ny ch i n a r o d o w y c h ” (s. 35)? I w iele innych. N ie s ta ra n n a sty lizacja, jak to w y n ik a z pow yższych p rz y k ła d ó w , r z u tu je n ie ra z n iek o rz y stn ie n a m e r y to ry czn ą zaw arto ść tek stu .
K siążk a jest w arto ścio w a ze w zg ląd u n a z e b ra n e w n ie j i u d o k u m e n to w a n e b ogactw o faktów . Może ona służyć jak o sw ego ro d z a ju p rz ew o d n ik n a u k o w y do h is to rii W arm ii w X IX w. J e d n a k ż e ob raz św iadom ości n a r o d o w e j ry s u je się w n ie j niejasno.
M iec z y s ła w Pater
G. H agelw eide, Z u r Geschichte der so z ia ld em o kra tis ch en Presse i n O s t
preu ss en 1914— 1922. F es ts ch r ift f ü r W i lh e l m M a tu li z u m a ch tz ig s ten Ge- burstag a m 28 M ai 1983, D a rm s ta d t 1983, 71 ss.
W y d an ą s ta r a n ie m F r ie d r ic h E b e r t S tiftu n g w B o n n i O st- u n d M itte leu ro p ä is ch e r A rb e its k reis w D üsseld o rfie ro z p ra w ę d e d y k o w an o W ilh e l m ow i M atu llo w i (zm. w 1985 r.), k tó r y od la t z w iązan y b y ł z tą fu n d a c ją i p rz e w odniczył K rę g o w i Roboczem u w D üsseldorfie. W y p ełn ia ona lu k ę w b a d a n iac h p raso zn aw czy ch z ap o czątk o w an y ch przez M atu lla h W m łodości b y l on r e d a k to re m p ra s y so c jald em o k ra ty c zn e j, a jego zw iązki z ru c h e m ro b o tniczym
t r w a ją ju ż 60 lat.
R o z p raw a sk ła d a się z czterech k ró tk ic h rozdziałów , w y k a zu lite r a tu r y a n e k s u i k se ro k o p ii ty tu łó w gazet.
W p ierw szy m rozdziale w s k az ał au to r, że w w y b o ra c h p a rla m e n ta rn y c h w 1912 r. p adło n a SP D w P ru s a c h W schodnich 51 480 to je s t 14,8% w s zy s tk ic h w a żn y c h głosów. B yło to o 20% m n ie j niż w 1907 r., a w liczbach b ez w zg lęd n y c h o 7 tys. w ięcej. W p o ró w n a n iu je d n a k do w y b o ró w z 1903 r. było 3850 głosów m n iej. W y ją te k w te j sta ty s ty c e w y b o rczej sta n o w ił jedynie p ro w in c jo n a ln y K rólew iec, gdzie od 1890 r. po 1907 r. w y b ie ra n o na posłów so cjald em o k rató w , K a rla S chultzego i H ugo H a a s e g o 2. W m iasteczk ach nie p rz ek ra cz ają cy c h trz e c h tys. m ieszk ań có w i w iększych, n a p o łu d n ie od Sam bii, w p ły w y S P D b y ły znikom e, gdyż zasięg o d d z ia ły w an ia p ra s y b y ł znikom y. W 1895 r. o rg a n s o c jald em o k ra tó w P r u s W sch o d n ich i Z achodnich „K ö n ig s b e rg e r V o lk s-T rib ü n e ” m ia ł zaled w ie 500 eg ze m p la rzy n a k ł a d u 3. Słusznie z atem H a g elw eid e p o lem izu je ze z b y t o p ty m isty czn y m i s tw ie rd ze n ia m i M a tu lla, odnośnie do zasięgu w p ły w ó w SPD, g dyż połow a członków p a r tii p rz y p a d a ła n a K rólew iec. N ależy ja d n a k sprostow ać in fo rm a cję a u to ra, jak o b y to pism o so c jald em o k ra tó w u k a zy w ało się od 1892 r. D zięki p o p arciu f in a n so w em u Z arz ąd u G łów nego SP D od w io sn y 1893 r. u k a z y w a ł się „V o lk sb latt f ü r O st u n d W e s tp re u sse n O rg a n d e r a r b e ite n d e r B e v ö lk e ru n g ” , a z okazji
1 W . M a tu l i, A r b e i t e r p r e s s e i n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n , w : J a h r b u c h d e s A l b e r t u s U n i v e r s i t ä t z u K o e n i g s b e r g , B d . 20, W ü r z b u r g 1970, ss. 81—104; te n ż e , O s t p r e u s s e n s A r b e i t e r b e w e g u n g . G e s c h i c h t e u n d L e i s t u n g i m Ü b e r b li c k , O s t d e u t s c h e B e i t r ä g e , 1970, B d . 49, ss. 17—18, 22—23, 39—42, 48—51, 62—64 , 92—93; te n ż e , O s t d e u t s c h l a n d s A r b e i t e r b e w e g u n g . A b r i s s i h r e r G e s c h i c h t e , L e i s t u n g u n d O p f e r , O s t d e u t s c h e B e i t r ä g e , 1973, B d . 53, ss. 316—317, 222—323, 356—357. 2 S t a t i s t i s c h e J a h r b u c h f ü r d e n P r e u s s i s c h e n S t a a t , B e r l i n 1904; R e i c h s t a g s w a h l e n 1912, H . 1, V e r g l e i c h b e r i c h t v o n 1907—1912, B e r l i n 1912, s. 78. 3 W o je w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z ty n i e , O b e r p r ä s i d i u m v o n O s t p r e u s s e n IV/553, ss. 12—15, 29—го, 2:0—251, 261 o r a z I V r o z d z i a ł r o z p r a w y a u t o r a r e c e n z j i d o t y c z ą c e j r u ę h u r o b o t n ic z e g o w P r u s a c h W s c h o d n i c h i Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1848—1921,
188 R ecenzje i om ów ienia
w y b o ró w p a rla m e n ta rn y c h od 28 m a ja 1893 r. w y ch o d ziła „ A rb eiter W a h l z eitu n g ” , po w y b o ra ch n ato m iast, tak ż e w K ró lew cu u k a zy w a ł się ty g o d n ik „ K ö n ig sb e rg e r V o lk s-T rib ü n e O rg a n des w e r k tä tig e n V olkes O st u n d W es- p re u s s e n ” (pierw szy n u m e r — 25 V I 1893). Je ż eli pierw sze z pism było j e d y n ie słab ą m u ta c ją p ism a cen traln e g o , nie d o stosow aną do specy fik i ty c h r e gionów , to d w a pozostałe w y d a w a ł i re d ag o w a ł w łasn y a k ty w p a r ty jn y SP D i fin an so w an o je ze śro dków w ła s n y c h o k rę g u p a rty jn eg o . P ie rw sz e z pism przestało w ychodzić w kró tce, gdyż nie m iało dostateczn ej liczby odbiorców w o b y d w u p ro w in c ja ch , podczas gdy d ru g i z ty g o d n ik ó w w r. 1905 p rz e k ształco n y został w pism o codzienne. Od 1899 r. zaczął się u k a zy w a ć m iesięcz n ik „D er O s tp re u ss is ch e r L a n d b o te ” p rzeznaczony d la ro b o tn ik ó w ro ln y ch i p o w iato w y ch o rg an izacji p a r ty jn y c h (a nie tygodnik). W ty m czasie n a k ła d jego w zrósł z 1700 do 3000 eg zem plarzy, a z atem m ógł być p rzek ształco n y w d w u ty g o d n ik . S łuszna jest n a to m ias t u w a g a a u to ra, że n a k ła d y o b y d w u pism so c jald em o k ra ty c zn y c h b y ły n iew sp ó łm ie rn e do liczebności k las y r o b o t niczej, w o ln y c h zw iązków zaw o d o w y ch i członków Z w iązk u S o c ja ld e m o k ra tycznego P r u s W schodnich i Zachodnich. D otyczyło to szczególnie p o łu d n io w y ch p o w iató w o b y d w u p ro w in c ji zam ieszk ały ch przez ludność etn iczn ie p o l ską, a n a półn o cn y m w schodzie litew sk ą, nie d y sp o n u ją cą w ła s n y m i o rg a n am i pra so w y m i dla robo tn ik ó w , a n a w e t u lo tn y m i pism am i. P r u s y Z ach odnie docze k a ły się w łasnego pism a d opiero w 1910 r.4 P o w o łu ją c się na o sta tn ie b a d a n ia W. T h im m a 5, a u to r ro z p ra w y pom n iejsza rolę K ato lick ich T o w a rz y stw R o b o tn i czych n ależący ch do W arm iń sk ieg o Z w iązk u D iecezjalnego, k tó r y m ial o 5 200 członków w ięcej niż to p o d aje H agelw eide. N a to m ia st ich o rg a n p ra so w y „ E rm län d isch e V o lk sfre u n d ” m ia ł w 1913 r. n ie 9 tys., ale 3543 eg zem p larzy n a k ł a d u 6. Jeszcze m n ie jsz y n a k ła d m iała „ A rb e ite r Z e itu n g ” , o rg a n E w a n gelickich T o w a rz y stw R obotniczych. To, że ty g o d n ik „D er L a n d b o te ” w y c h o dził do n r 16 w 1914 r. w y d a je się o w ie le b a rd ziej p rz e k o n y w a ją c e od r e la cji W. M atu lla, g dyż zach ow ane ź ró d ła i p ra s a nie p o tw ierd z ają , b y ty g o d n ik ten u k a zy w a ł się tak ż e w czasie I w o jn y św iato w ej. O pozycja lew icow a w SP D m iała o g raniczone m ożliwości o d d ziały w an ia na po staw ę sw ych zw o len ników , gdyz d otychczasow e o rg a n y p ra so w e z n ajd o w a ły się w rę k a c h re fo r- m istów . A u to r c h a ra k te ry z u je k sz tałto w an ie się n ow ej s y tu a c ji p o lityczno-spo łecznej po re w o lu cji listo p ad o w ej 1918 r. w N iem czech i stopniow e p o d p o rz ąd k o w a n ie się w ła d z k o n s e rw a ty w n y c h i c en tro w y c h R ad o m R o botniczo-Ż ołnier- skom , m im o p ro tes tó w sk ła d an y c h do w ładz cen traln y c h . J e s t to n a jw a r to ś ciow sza część ro zp raw y . N iezależni S o cjald em o k raci zaczęli n a w zó r B e rlin a w y d a w a ć w E lb ląg u i K ró le w cu pism a „ F re ih e it” lu b pism a noszące nazw ę m ia s t z p rz y d o m k iem V olksstim m e. N azw a n ie zaw sze b y ła a d e k w a tn a do treści. „M asurische V o lk s-Z e itu n g ” w y d a w a n a w czasie plebiscytu, w O lszty nie, w oficynie S e w e ry n a P ien iężnego przez F r y d e r y k a L e y k a (a nie L ijka) i P a w ła R arko w sk ieg o (a nie R atow skiego), byłego re d a k to r a o rg a n u M a z u r skiej P a r tii L u d o w e j — „G azety L u d o w e j” , nie b y ła pism em N iezależnych
4 M . A n d r z e j e w s k i , O r g a n g d a ń s k i e j s o c j a l d e m o k r a c j i « V o l k s w a c h t » 1910—1919, R o c z n ik G d a ń s k i . 1980, t. 9, ss. 110—112. 5 W . T h i m m . D i e K a t h o l i s c h e A r b e i t e r b e w e g u n g i n d e n B i s t ü m e r E r m l a n d s , K u l m u n d D a n z i n g , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , B d . 40, M ü n s t e r 1980, s s . 30—36 i n . 6 A r c h i w u m D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j w O ls z ty n ie , A r c h i w u m B i s k u p ie H 298, H 299, n i e - f o li o w a n e ,
R ecen zje i om ów ienia 189
S ocjalistó w lecz M azurskiego Z w iąz k u L udow ego 7. R ozdziały te o p a rł H agel- w eid e g łów nie o doniesien ia m ieszczańskiej „K o en ig s b erg e r H a rtu n g sch e Z e itu n g ” , jak k o lw ie k zach ow ała się p ra sa N iezależnych S o c jald e m o k ra tó w w R FN o raz m a te ria ły źródłow e w W o jew ódzkim A rc h iw u m P a ń stw o w y m w O lsztynie i G eheim es S ta a ts a rc h iv w B erlin -D ah lem .
O s ta tn i z rozdziałó w pośw ięcił a u to r na u k a za n ie roli o rg a n u V e rein ig te S I D „ K o en ig sb erg er V o lk s-Z e itu n g ” i p ra s y N iezależnych S o c jald e m o k ra tó w do 1922 r. W zw iązk u z w y b o ra m i p a r la m e n ta r n y m i w la ta c h 1920 i 1921, zaczął w ychodzić w K ró le w cu d w u ty g o d n ik „D er S o z iald e m o k ra t” k tó ry m iał z ap e w n e zastąpić n ie istn ie ją c y ty g o d n ik dla ro b o tn ik ó w ro lnych. N iezależni S o c jald em o k raci (USPD) posiad ali w cześniej k ilk a o rg an ó w p raso w y ch , po 1920 r. p o zostały im 3 g a ze ty o łącznym n a k ła d zie 15 tys. eg zem plarzy, Z je d noczeni S o c jald em o k raci m ieli n a to m ia s t jed n ą gazetę o łącznym n a k ład zie znacznie w ięk szy m i s ta re j tra d y c ji w ydaw n iczej. Słusznie je d n a k a u to r w ą tp i by u k a zy w a ła się ona, ja k po d ał M a tu li w 50 tys. egzem plarzy. Ś w ia d e ctw e m i k o n se k w e n cją re fo rm isty cz n e j d ro g i ro zw o ju te j p a r tii i w o ln y c h zw iązków zaw o d o w y ch b y l s p a d e k głosów o d d an y ch w w y b o ra ch p a rla m e n ta rn y c h . O o rg a n ie K P D o k rę g P r u s y W schodnie „R ote F a h n e des O sten s” , k tó ry w ychodził od g ru d n ia 1920 r., z aled w ie w spom niano.
Z y g m u n t L ietz
Eiino J u tik k a la , K a u k o P irin en , A H istory of Finland, L ondon 1979, 256 ss. D zieje F in lan d ii, położonej w ty m sa m y m co i P o lsk a reg io n ie g eopoli tycznym , o b fitu ją w trag icz n e w y d a rze n ia. S k u tk i ich z aw aży ły na sk o m p li k o w a n y m procesie p o w s ta n ia n a ro d u , zdolnego — w histo ry czn ie u z as ad n io n y m m o m encie — do u tw o rz en ia w łasn ej państw ow ości. M imo iż jest to w łaściw e dla w ielu k r a jó w E uropy, je d n a k w p rz y p a d k u F in la n d ii w y s tę p o w ało w iele cech szczególnych, n iez b y t d obrze zn an y c h po lsk iem u czy teln i kowi.
J e j h isto ria rozpoczyna się ok. ro k u 800, k ied y plem iona F in ó w i K a re - lów — z g r u p y u g ro fiń sk iej — w y p a rły z tego te re n u L apończyków . W X II w ie k u rozpoczął się podbój ty c h ziem przez Szw edów , a za ty m poszła ch ry stia n iza cja, co d o p row adziło do p o w s ta n ia w 1581 r. w ielkiego k sięstw a fińskiego stanow iącego in te g ra ln ą część Szwecji. P rz y jęc ie c h rze śc ija ń stw a spow odow ało, że wyższe s ta n y p rz y ję ły zarów no k u ltu rę , ja k i język szw edz ki. F iń s k i sta w a ł się coraz b a rd ziej języ k iem ty lk o m ieszk ań có w wsi. L ata szw edzkiego p a n o w a n ia p raw d o p o d o b n ie d o p ro w a d ziły b y w k o ń cu do b ez p o w ro tn e j a sy m ilacji Finów , g d y b y p o lity k a szw edzka, m a ją c a na celu o p a n o w a n ie w y b rz eż y B a łty k u , n ie s p o tk a ła się z op o rem Polski, a n a stęp n ie z e k sp a n sją te ry to ria ln ą — dążącej do u z y sk a n ia do stęp u do m o rza — Rosji. W o jn y szw ed zko-rosyjskie, toczące się z m ały m i p rz e rw a m i p ra w ie przez dw a w ieki, d o p ro w ad ziły w k o ń cu do p o d b o ju k się stw a fińskiego przez Rosję. Zm ieniło to w sposób zasadniczy dzieje tego regionu, jak o że w ty m m o m e n cie zaistniały — m im o re a ln e j g ro źb y ru s y fik a c ji — w a ru n k i s p rz y ja ją c e tw o rz en iu się fińskiego narodu.
7 F . L e y k « M a s u r i s c h e V o l k s - Z e i t u n g » o r g a n M a z u r s k i e g o Z w i ą z k u L u d o w e g o , F r a g m e n t
w s p o m n ie ń . K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1967, n r 3, ss. 379— 382; r e a l i s t y c z n i e j o s t a n i e p r a s y n i e m i e c k i e j p a t r z E . R e c k e l, S t a n p r a s y w P r u s a c h W s c h o d n i c h i n a P o m o r z u , w : P rz e c tu ? p r o p a g a n d z i e k o r y t a r z o w e j , T o r u ń 1930, ss. 119—129, 153—163.
