Warmińskie Towarzystwo Naukowe w Olsztynie

Bierkowski, Tadeusz

Warmińskie Towarzystwo Naukowe

w Olsztynie

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 467-475

1974

TA D E U S Z B IE R K O W S K I

WARMIŃSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE W OLSZTYNIE

1. U W A G I W S T Ę P N E

Powołanie wyższej uczelni w Olsztynie w 1945 roku było wyrazem dążeń przedstawicieli ludności rodzimej, jak też wynikało z potrzeb władz adm inistracyjnych. Już w m emoriale w sprawie ziemi mazurskiej, przed­ stawionym przez Związek Mazurów K rajow ej Radzie Narodowej pod ko­ niec 1944 roku, zaw arty był jeden z wniosków postulujących powołanie wyższej uczelni w Olsztynie ·. W yrazem dążeń zmierzających do uczynie­ nia z Olsztyna prężnego ośrodka naukowego i kulturalnego było też rea k ­ tywowanie Instytutu Mazurskiego 17 lipca 1945 r o k u 2. Potrzeba powoła­ nia wyższej uczelni w Olsztynie w ynikała z konkretnej sytuacji kadrowej regionu. W 1945 roku obserwowano powszechny brak kw alifikowanych kadr we wszystkich dziedzinach życia, a przede wszystkim w adm ini­ stracji. Pierw szym krokiem zm ierzającym do zaradzenia pilnym potrze­ bom było zorganizowanie przez Polski Związek Zachodni kursu adm ini­ stracyjnego. Wykłady prowadzili pracownicy naukowi Akademii Służby i A dm inistracji Publicznej w Ł o d zis. Następnie powołano K om itet O rga­ nizacyjny, w skład którego weszli organizatorzy i wykładowcy owego k ursu 4. Przewodniczącym K om itetu Organizacyjnego w ybrano Pełnomoc­ nika Rządu RP na Okręg Mazurski dr. Jakuba Prawina, k tóry poparł

1 O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń sk ie g o , sy g n . O .M .F., 121— 123, m ik ro film . ! W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie (d a le j W A PO ), U rz ą d P e łn o ­ m o c n ik a R z ą d u R P , sygn. 18, S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i I n s t y t u t u M a z u rsk ie g o w O lsztjm ie za o k re s od 10 V II 1945 do 22 V I 1946; T. G ry g ie r, 15-lecie I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o w O ls zty n ie , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1960, n r 3, ss. 438— 453. 3 E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a , B. W ila m o w sk i, R o z w ó j n a u k i w O ls z ty n ie po w y ­ z w o le n iu , w : S z k ic e o ls z ty ń s k ie , O lsz ty n 1967, ss. 335— 356. 4 A rc h iw u m A k a d e m ii R o ln ic z o -T e c h n ic z n e j, sy g n . 2/2, H is to ria S tu d iu m P r a ­ w n o -A d m in is tra c y jn e g o w O lszty n ie. K o m ite t O rg a n iz a c y jn y A k a d e m ii A d m in is tr a ­ c y jn e j p o w o ła n o w s k ła d z ie : p rz e w o d n ic z ą c y p łk d r J a k u b P r a w in , P e łn o m o c n ik R zą d u R P n a O k rę g M a z u rs k i; z a s tę p c a p rz e w o d n ic z ą c e g o J e r z y B u rs k i; s e k r e ta r z B ro n is ła w W iesio ło w sk i o ra z c zło n k o w ie: p ro f, d r T a d e u sz H ila ro w ic z , Z y g m u n t S z u lc z y ń sk i, m g r J a n T rzó p e k , m g r M ie c z y sła w S a w ic k i, T a d e u s z P a łu c k i i Z y g m u n t W alew icz.

468 T A D E U S Z D IE R K O W S K I

inicjatywę і 7 sierpnia 1945 roku wydał decyzję o utw orzeniu w Olszty­ nie wyższej uczelni, Akademii A dm inistracyjnej. S tatu t organizacyjny upoważniał do podjęcia tak doniosłej decyzji Pełnomocnika Rządu na Okręg Mazurski, gdyż „do kom petencji Pełnomocnika Rządu RP należy w ydawanie wszelkich rozporządzeń urzeczywistniających pełnię władzy Rzeczypospolitej Polskiej w adm inistrow anym Okręgu M azurskim” s. Jak stwierdza prof, d r Tadeusz Hilarowicz, „Pełnomocnik Rządu był w pełni upraw niony stworzyć Akademię A dm inistracyjną swoją decyzją z sierp­ nia roku bieżącego wobec nierozciągnięcia na Okręg Mazurski polskiego ustawodawstwa o szkołach akademickich i wyższych. Obecnie aktualną będzie spraw a powiązania bytu prawnego tej uczelni z przepisami praw ­ nymi ogólnopolskimi” 6. W tym celu Hilarowicz podjął opracowanie p ro ­ jek tu statu tu definitywnego program u uczelni adm inistracyjnej w Ol­ sztynie, celem przedstawienia tegoż na posiedzeniu K om itetu Organiza­ cyjnego i przedłożenia następnie M inisterstwu Oświaty 7.

Funkcję rektora Akademii Administracyjnej w Olsztynie powierzono prof. Hilarowiczowi, prorektorem został prof, dr Stanisław Zajączkowski. Inauguracja pierwszego roku akademickiego w Olsztynie odbyła się 19 października 1945 roku. Zajęcia rozpoczęto w październiku cyklem wykładów prof. dr. Tadeusza Hilarowicza. O rozpoczęciu wykładów H ila­ rowicz donosił Pełnomocnikowi Rządu dr. Jakubowi Prawinowi w liście z 27 listopada 1945 roku. Stwierdzał między innymi, że „dla zadokumen­ towania historycznego faktu stworzenia Akademii, rozpocząłem już w październiku w tejże swoje w ykłady ogólnej teorii prawa, nauki adm i­ nistracji i ogólnej teorii praw a adm inistracyjnego, tudzież postępowania adm inistracyjnego” 8. Wykłady rozpoczęli ponadto Emilia Sukertow a- -Biedrawima i m gr Przystasz, naczelnik Wydziału Społeczno-Politycznego, były asystent U niw ersytetu W arszawskiego9. Ponadto współpracę zade­ klarowali prof, dr Gorzuchowski — wykładowca Szkoły Głównej H an­ dlowej w Warszawie i Łodzi oraz m gr Franciszek M oczulskiI0.

W trakcie roku akademickiego 1945/1946, z powodu trudności kadro­ wych i innych, zrezygnowano z rangi uczelni o praw ach akademickich na rzecz wyższej szkoły zawodowej. Na posiedzeniu K om itetu Organiza­ cyjnego 31 stycznia 1946 roku podjęto w tej sprawie wiele ważnych de­ cyzji, postanawiając między innymi:

5 W A PO , U rz ą d P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P , sy g n . 64, S t a t u t o rg a n iz a c y jn y U rz ę d u P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P n a O k rę g M az u rsk i.

ü W A PO , U rz ą d P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P , sygn. 64, P is m o R e k to ra tu A k a d e m ii A d m in is tra c y jn e j w O lsz ty n ie do K o m ite tu O rg a n iz a c y jn e g o A k a d e m ii w O lszty n ie z 24 X I 1945.

1 W A PO , U rz ą d P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P , sygn. 64, P is m o R e k t o r a tu A k a d e m ii A d m in is tra c y jn e j w O ls z ty n ie do K o m ite tu O rg a n iz a c y jn e g o A k a d e m ii w O lszty n ie z 24 X I 1945. s W A PO , U rz ą d P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P , sy g n . 64, P ism o r e k to r a p ro f. dr. T. H ila ro w ic z a do P e łn o m o c n ik a R z ą d u d r. J. P r a w in a w O ls z ty n ie z 27 X I 1945. 9 W A P O , U rz ą d P e łn o m o c n ik a R zą d u R P , sy g n . 64, P is m o r e k to r a p ro f. dr. T. H ila ro w ic z a d o P e łn o m o c n ik a R zą d u d r. J . P r a w in a w O ls z ty n ie z 27 X I 1945. 10 W A PO , U rz ą d P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P , sygn. 64, P is m o re k to r a p ro f. dr. T. H ila ro w ic z a do P e łn o m o c n ik a R z ą d u d r. J . P r a w in a w O lsz ty n ie z 27 X I 1945.

W A R M IŃ S K IE T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E W O L S Z T Y N IE ₄₆₉

1. P rzyjąć nazwę Wyższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej w Olsztynie; 2. Powołać Radę Naukową;

3. Mianować dyrektorem prof. dr. Tadeusza Hilarowicza, a wicedy­ rektorem mgr. Jana Trzópka 11.

Mimo obniżenia rangi uczelni nie zrezygnowano całkowicie z am bicji naukowych. Wysiłki grona nauczającego ukierunkowano głównie na dzia­ łalność dydaktyczną związaną z kształceniem kadr na poziomie wyższym oraz działalność naukową.

2. P O W O Ł A N IE W A R M IŃ S K IE G O T O W A R Z Y S T W A N A U K O W E G O

Na tem at powołania uczelni, jej historii oraz działalności dydaktycz­ nej istnieje już określona literatura, natom iast próby organizacji życia naukowego nie są znane. Tymczasem próby takie podejmowano. 31 stycz­ nia 1946 roku powołano Radę Naukową uczelni i niezależnie od niej, w tym samym dniu, powołano do życia W armińskie Towarzystwo N au­ kowe w Olsztynie. Siady działalności W armińskiego Towarzystwa Nauko­ wego zachowały się w korespondencji, jaką owe Towarzystwo prowadziło z Zarządem Grodzkim w Olsztynie. Znaleziona korespondencja zawiera tylko 8 pism, w tym 3 odnoszą się do powstania i działalności, zaś pozo­ stałe to korespondencja, która do spraw zasadniczych nie wnosi nic no­ wego lz.

W armińskie Towarzystwo Naukowe zostało założone przez grono pro­ fesorów Wyższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej 31 stycznia 1946 roku. Wśród osób zgłaszających do Starostw a Grodzkiego powołanie Towarzy­ stw a w idnieją trzy nazwiska: tymczasowo wybranego prezesa prof. dr. Ta­ deusza Hilarowicza oraz członków — prof. dr. Stanisław a Zajączkowskie­ go i prof. dr. Gorzuchowskiego. Za członków założycieli podpisy złożył prof. Tadeusz Hilarowicz. W armińskie Towarzystwo Naukowe zostało zgłoszone w Starostwie Grodzkim w Olsztynie 31 stycznia 1946 roku z prośbą o zalegalizowanie. Ponieważ owe pismo powiadamiające o po­ w staniu Towarzystwa szeroko w yjaśnia cel, zadania oraz określa kieru­ nek zainteresowań badawczych, przytaczam y je w całości.

„Niżej podpisani zgłaszają niniejszym zawiązanie Stowarzyszenia zwykłego pod nazwą «Warmińskie Towarzystwo Naukowe» z siedzibą w Olsztynie. Celem Towarzystwa jest:

a) odbywanie posiedzeń naukowych poświęconych omawianiu i oświet­ laniu z punktu widzenia naukowego spraw dotyczących historii i kultu ry Warmii, tudzież zagadnień związanych ze współczesnymi stosunkam i k u l­ turalnym i, gospodarczymi i adm inistracyjnym i Warmii;

b) przygotowanie w ydawnictw naukowych z powyższych dziedzin. Członkiem Stowarzyszenia może być pełnoletni obywatel Polski, po­ siadający prawo w ykładania w państwowych szkołach akademickich, względnie w szkołach akademickich niepaństwowych, m ających praw a

11 E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a , B. W ila m o w sk i, op. cit., s. 341. 12 W A P O , Z a rz ą d M iejsk i, sy g n . II/1 6 3 /8 /U 8 .

470 T A D E U S Z B IE R K O W S K I

szkół akademickich, stopień naukowy tudzież drukowaną produkcję nau­ kową uzasadniającą jego kwalifikacje do członkostwa naukowego, o cha­ rakterze ścisłym, odpowiadającym Towarzystwu Naukowemu Warszaw­ skiemu, względnie Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie.

Czynnych członków Stowarzyszenia może być najwyżej dwunastu. Członków czynnych przyjm uje się w formie głosowania ogólnego zebrania Stowarzyszenia. Ogólne zebranie Stowarzyszenia w ybiera prezesa, wice­ prezesa i sekretarza generalnego.

Członków czynnych przyjm uje się na zasadzie przedstawionego przez nich życiorysu i spisu prac naukowych z oświadczeniem gotowości przyję­ cia godności członka czynnego. Ogólne zebranie Stowarzyszenia może pozbawić członka godności członkowskiej z powodu czynów nie licujących z powagą lub godnością członka towarzystw a naukowego, a to większo­ ścią 3/4 członków Stowarzyszenia. Członek czynny może również zrzec się godności swojej członkowskiej przez pisemne oświadczenie na ręce prezesa. Ogólne zebranie Stowarzyszenia złożone z członków czynnych układa program prac Stowarzyszenia i przyjm uje do wiadomości sprawo­ zdanie prezesa i sekretarza generalnego. Zarząd Stowarzyszenia jest jed­ noosobowy i sprawowany je st przez prezesa i zastępującego go wicepre­ zesa przy pomocy sekretarza generalnego. W ybory prezesa, wiceprezesa i sekretarza generalnego są dokonywane przez ogólne zebrania członków czynnych na przeciąg jednego roku.

Przy Stowarzyszeniu mogą istnieć sekcje dla poszczególnych dziedzin nauki, jak: historyczna, prawnicza, ekonomiczna, społeczna i przyrodnicza, którym przewodniczą wyznaczeni przez ogólne zebrania członków czyn­ nych przewodniczący spomiędzy członków czynnych.

Członkami sekcji mogą być oprócz członków czynnych także inne osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje w charakterze członków współpracowników sekcji. Każda sekcja w ybiera swego sekretarza spo­ między członków czynnych lub członków współpracowników, wybór wy­ maga zatwierdzenia ze strony prezesa Stowarzyszenia. Założyciele Sto­ warzyszenia w ybierają tymczasowo prezesa prof. dr. Tadeusza Hilarowi- cza. Prof. d r Stanisław Zajączkowski, Prof. d r Tadeusz Hilarowicz, Prof. dr Gorzuchowski” I3.

Zarząd Miejski w Olsztynie powiadomił Urząd Pełnomocnika Rządu o zgłoszeniu Warmińskiego Towarzystwa N aukow ego14. Towarzystwo zostało zalegalizowane w myśl praw a o stowarzyszeniach (Dz. U. R P, 94, poz. 808 z 1932 r.) przez sam fakt, że w ciągu czterech tygodni od do­ niesienia o jego zawiązaniu Starostwo Grodzkie nie wydało zakazu jego powstania I5. Powstanie W armińskiego Towarzystwa Naukowego w stycz­

13 W A PO , Z a rz ą d M iejsk i, sygn. II/163/8/118, P is m o do S ta ro s tw a G ro d z k ie g o w O lsz ty n ie z 31 1 1946.

14 W A PO , II/163/8/118, P is m o Z a rz ą d u M ie jsk ie g o w O lsz ty n ie do U rz ę d u P e łn o ­ m o c n ik a R z ą d u R P n a O k rę g M a z u rs k i — W y d z ia ł S p o łe c z n o -P o lity c z n y w O lszty n ie z 7 V 1946.

15 W A P O , Z a rz ą d M iejsk i, II/163/8/118, P is m o p re z e s a W a rm iń s k ie g o T o w a rz y ­ s tw a N au k o w eg o , p ro f. d r. T a d e u sz a H ila ro w ic z a do Z a r z ą d u M ie jsk ie g o w O ls z ty ­ n ie z U V I 1946.

W A R M IŃ S K IE T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E W O L S Z T Y N IE ₄₇₁

niu 1946 roku należy uznać za duże w ydarzenie w życiu naukowym tego regionu. Stanowiło ono w yraz dużych am bicji tworzącego się środowiska, zaś ranga, jaką nadawano tej instytucji naukowej, była równa środo­ wiskom z dużym i tradycjam i, jak Warszawa czy Kraków.

Przyznaw anie członkostwa oraz podział na członków czynnych, legi­ tym ujących się poważnymi osiągnięciami naukowymi, i ustanowienie członkostwa członków współpracowników, stwarzało możliwości aktyw ­ nego udziału w życiu naukowym licznemu gronu osób, bez potrzeby ob­ niżania rangi naukowej Towarzystwa. Należy zauważyć, że w Olsztynie istniało już spore — jak na ówczesne w arunki — zaplecze młodych adep­ tów nauki. Tworzyli je pracownicy różnych instytucji, a przede w szyst­ kim pracownicy adm inistracji państwowej. Byli to potencjalni kandydaci do członkostwa jako członkowie-współpracownicy Towarzystwa. Część z nich podjęła pracę na Akademii A dm inistracyjnej już jesienią 1945 roku, między innym i m gr Przystasz, m gr M arian Palam arczyk, m gr Jan Trzó- pek, m gr Franciszek Moczulski, Emilia Sukertowa-Biedrawina. Wśród nich znajdowali się dawni asystenci U niw ersytetu Warszawskiego i Wi­ leńskiego.

Program działania Warmińskiego Towarzystwa Naukowego przedsta­ wiał się bardzo am bitnie i obejmował badania nad dziejami historii i k u l­ tu ry Warmii, kładąc nacisk na problem atykę współczesności kultury, gos­ podarki, adm inistracji. Do realizacji tak szerokiego program u działań badawczych zamierzono powołać sekcje historyczną, prawniczą, ekono­ miczną, społeczną i przyrodniczą. Na uwagę zasługuje zam iar przygotowy­ wania wydawnictw z powyższych dziedzin nauki.

Ja k wskazuje treść zachowanych dokumentów, zainteresowania badawcze ograniczono do regionu Warmii. Przypuszczać należy, że zostało to podyktowane nie zainteresowaniem twórców Towarzystwa, lecz istnie­ niem w Olsztynie Instytutu Mazurskiego, który zajmował się badaniem przeszłości Mazur. Nazwa „W armińskie Towarzystwo Naukowe” była ra ­ czej umowna i badania, jakie zamierzono prowadzić, m iały prawdopodob­ nie objąć cały region Warmii i Mazur. W skazują na to zainteresowania „ponadregionalne” organizatorów Towarzystwa, wybór tem atyki w ykła­ dów podjętych na Akademii A dm inistracyjnej oraz ich późniejsze publi­ kacje dotyczące naszego regionu. Na przykład prof, d r Tadeusz Hilarowicz prowadził w ykłady z nauki adm inistracji, ogólnej teorii praw a adm inistra­ cyjnego i ogólnej teorii prawa, prof, d r Stanisław Zajączkowski z historii ziem odzyskanych i historii ustroju Polski. Opublikował wiele rozpraw dotyczących ziem pruskich w wiekach X III i XIV. Prof. d r Juliusz Willaume opublikował rozpraw y odnoszące się do P rus w wiekach XVIII—XIX. Prof. dr Gorzuchowski miał w ykłady z geografii politycz­ nej i gospodarczej. Ponadto na przełomie la t 1945/1946 prowadzili w ykła­ dy: Emilia Sukertow a-Biedraw ina z historii ruchu polskiego na Warmii i Mazurach, m gr Przystasz ze w stępu do skarbowości, Franciszek Moczul­ ski ze w stępu do ekonomii, historii narodów Związku Radzieckiego oraz historii Związku Radzieckiego le. Należy przypuszczać, że zainteresowania

18 W A PO , U rz ą d P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P , sy g n . 64, W y k az te m a ty k i w y k ła d ó w z n a jd u je s ię w p iś m ie p ro f. d r. T. H ila ro w ic z a do P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P d r. J . P r a

-472 T A D E U S Z B IE R K O W S K I

owe zostałyby uwzględnione w badaniach prowadzonych przez W armiń­ skie Towarzystwo Naukowe.

3. D Z IA Ł A L N O Ś Ć W A R M IŃ S K IE G O T O W A R Z Y S T W A N A U K O W E G O

Po zalegalizowaniu W armińskiego Towarzystwa Naukowego odbyło się ogólne zebranie członków, na którym dokonano wyboru władz. Prezesem w ybrano prof. dr. Tadeusza Hilarowicza, wiceprezesem prof. dr. Stanisława Zajączkowskiego, sekretarzem generalnym prof. dr. J u ­ liusza W illaum e11. Nie znamy pełnej listy członków Towarzystwa. Poza wyżej w ymienionymi należeli jeszcze prof, d r Gorzuchowski i m gr Ja n Trzópek. Czy należało więcej osób, nie wiadomo, z pewnością tak, lecz było ich niewiele. W doniesieniu do Zarządu Grodzkiego stw ier­ dzono, że Towarzystwo „skupia szczupłe grono osób” I8.

Towarzystwo działało krótko, zostało rozwiązane uchwałą jego człon­ ków jesienią 1946 roku w w yniku przekształcenia Wyższej Szkoły P ra ­ wno-Ekonomicznej w filię Wydziału Prawno-Ekonomicznego uniw ersytetu toruńskiego. Prof. d r Tadeusz Hilarowicz podaje, iż decyzję o rozwiązaniu Stowarzyszenia zgłosił on z końcem 1946 roku do Starostw a Grodzkiego w Olsztynie, zaś kontynuację działalności przekazało Towarzystwo „czyn­ nikom naukowym toruńskim ” 19. Uchwałę o rozwiązaniu Towarzystwa podjęto po 5 październiku (data decyzji M inisterstw a Oświaty o przeka­ zaniu uczelni uniw ersytetow i toruńskiemu) a przed grudniem 1946 roku. Zatem Towarzystwo działało około 8 miesięcy. Biorąc pod uwagę, że od lipca do końca września trw ały wakacje, a w październiku uczelnia i jej agendy zostały przekazane uniwersytetowi toruńskiem u, Towarzystwo faktycznie mogło działać około 5 miesięcy. Pracę jednak prowadzono chociażby ze względu na fakt, iż trzeba było zwołać zebranie w celu jego rozwiązania i zakończenia działalności oraz przekazania prac „czynnikom naukowym toruńskim ” .

Rozwiązanie Warmińskiego Towarzystwa Naukowego uszło uwadze pracowników Starostw a Grodzkiego, bowiem jeszcze w 1947 roku, a więc już w rok po rozwiązaniu Towarzystwa, wysyłano do Zarządu pisma w sprawie wykazu składu osobowego oraz adresów zamieszkania człon­ ków 20. Nie otrzymawszy odpowiedzi, która byłaby podstawą do skreślenia

w in a z 27 X I 1945 o ra z d o K o m ite tu O rg a n iz a c y jn e g o A k a d e m ii w O lsz ty n ie z 24 XI

1945.

n W A PO , Z a rz ą d M iejsk i, II/163/8/118, P ism o p ro f. d r. T. H ila ro w ic z a do S t a ­ ro s tw a G ro d z k ie g o w O lszty n ie z 27 V III 1949.

18 W A PO , Z a rz ą d M iejsk i, II/163/8/118, P is m o p re z e s a W a rm iń s k ie g o T o w a r z y ­ s tw a N a u k o w e g o p ro f. d r. T. H ila ro w ic z a do Z a rz ą d u M ie jsk ie g o w O lszty n ie z 11 V I 1946.

18 W A PO , Z a rz ą d M iejsk i, I I / l 63/8/118, P ism o p ro f. d r. T . H ila ro w ic z a do S t a r o ­ s tw a G ro d z k ie g o w O ls z ty n ie z 27 V III 1949.

20 W A PO , Z a rz ą d M iejsk i, II/163/8/118, P is m o Z a rz ą d u M ie jsk ie g o w O lszty n ie d o W a rm iń s ld e g o T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w O ls z ty n ie z 26 V I 1947 i z 12 X I 1947.

W A R M IŃ S K IE T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E W O L S Z T Y N IE ₄₇₃

Towarzystwa z ewidencji, uzyskano oświadczenie o działalności placówki od byłego członka tegoż Towarzystwa, zastępcy dyrektora uczelni i w y­ kładowcy mgr. Jana Trzópka. Oświadczenie to, ze względu na stopień za­ angażowania autora w spraw y uczelni, zasługuje na pełniejszą analizę. Należy przy tym zauważyć, że oświadczenie nie zostało napisane przez mgr. Ja n a Trzópka, lecz spisane przez urzędnika i brzmi ono następu­ jąco: „Na podstawie ustnego oświadczenia mgr. Trzópka, byłego członka Warmińskiego Towarzystwa Naukowego, uważa się Stowarzyszenie za rozwiązane ze względu na to, że Towarzystwo od 1946 roku nie przeja­ wiało żadnej działalności. Członkowie założyciele Towarzystwa w Olszty­ nie obecnie nie mieszkają — ob. ob. prof. Hilarowicz i prof. Zajączkowski. Olsztyn, 20 m arca 1948 roku” 21. Ocena placówki jest więc zdecydowanie negatywna.

Oświadczenia tego nie należy traktow ać jako dosłownej wypowiedzi mgr. Jana Trzópka, gdyż nie wiadomo, czy urzędnik sporządzając notatkę oddał w iernie myśli inform atora. W owym oświadczeniu zaw arte jest stwierdzenie, iż „uważa się Stowarzyszenie za rozwiązane ze względu na to, że Towarzystwo od 1946 roku nie przejawiało żadnej działalności”. Cy­ towana wypowiedź wskazuje na to, że m gr Ja n Trzópek nie wiedział, iż Towarzystwo zostało rozwiązane na posiedzeniu członków jesienią 1946 roku, lecz uważa je za rozwiązane, gdyż od roku 1946 nie przejawiało działalności. Zatem nie wiadomo, czy odpowiedź dotyczy roku 1946, kiedy Towarzystwo powołano, czy odnosi się do okresu po 1946 roku, kiedy uległo rozwiązaniu. I druga wątpliwość: czy m gr Ja n Trzópek był dosta­ tecznie zorientowany w działalności W armińskiego Towarzystwa N auko­ wego? W ydaje się prawdopodobne, że Trzópek nie był członkiem czynnym Towarzystwa, lecz tylko członkiem współpracującym. Mimo dużego zaan­ gażowania osobistego w spraw y uczelni, nie posiadał dostatecznych w a­ runków — brak stopnia naukowego, dorobku itp. — by posiadać człon­ kostwo czynne Towarzystwa. Nie mógł więc uczestniczyć bezpośrednio w posiedzeniach naukowych, jakie odbywali członkowie czynni w ścisłym gronie. Udział mgr. Ja n a Trzópka w pracach Towarzystwa wskazywałby na to, iż powołano niektóre z projektowanych sekcji. Jan Trzópek jako członek współpracownik mógł więc powoływać się na to, iż jest człon­ kiem Towarzystwa, lecz należał do jednej z sekcji. Brak aktywności nau­ kowej sekcji, do której należał Trzópek, mógł rzutować na ocenę całej działalności W armińskiego Towarzystwa Naukowego. Sekcje natom iast — jeżeli zdołano je powołać — powstały najwcześniej w okresie od lutego do czerwca 1946 roku. Nie było więc wiele czasu na rozpoczęcie pracy. Sądzę więc, że przedstawione oświadczenie nie może posłużyć do oceny działalności W armińskiego Towarzystwa Naukowego tak ze względu for­ malnego — nie jest to autentyczna relacja mgr. Jana Trzópka, lecz notatka urzędnika, jak i merytorycznego, gdyż nie wskazuje konkretnie, do jakie­ go okresu odnosi się ocena — 1946 roku, czy po 1946 roku.

Jak przedstawia się działalność Warmińskiego Towarzystwa N auko­ wego w świetle zachowanej korespondencji prezesa prof. dr. Tadeusza

474 T A D E U S Z B IE R K O W S K I

larowicza ze Starostw em Grodzkim w Olsztynie? W tej sprawie zacho­ wały się dwa pisma, gdzie w trakcie omawiania innych zagadnień poru­ szono także spraw y naukowe. Pierwsze pismo pochodzi z czerwca 1946, drugie z sierpnia 1949 roku. W piśmie z 11 czerwca 1946 roku prof, d r Ta­ deusz Hilarowicz donosi władzom Starostw a Grodzkiego, iż Towarzystwo skupiało małe grono osób. Działalność Warmińskiego Towarzystwa N au­ kowego ograniczała się na razie do omawiania spraw naukowych podczas posiedzeń naukowych odbywanych na ściśle wew nętrznych zebraniach. W ynika z tego, iż dyskutowano nad pracam i będącymi jeszcze w stadium projektów i uzgodnień. Bliższych danych o dyskutow anych tem atach nie ujawniono, wskazując jedynie, że dotyczą one problem atyki Warmii i Ma­ zur 22. W całej znanej dokum entacji jest to jedyna wzmianka, iż w roz­ ważaniach naukowych uwzględniono nie tylko Warmię, ale i Mazury. W drugim piśmie z 27 sierpnia 1949 roku, skierowanym do Starostwa Grodzkiego a w yjaśniającym powody rozwiązania W armińskiego Tow a­ rzystwa Naukowego, wyraźniej sprecyzowano podejmowaną tem atykę ba­ dawczą. Stwierdzono więc, iż Stowarzyszenie to „rozpoczęło pracę w kie­ runku przygotowania monografii o dziejach W armii jako półudzielnego tw oru państwowego” 2S. Zatem dyskusje naukowe wyszły już ze stadium uzgodnień i planowania, przystąpiono natom iast do konkretnych tematów badawczych. Brak jest inform acji, czy praca nad monografią dziejów W ar­ mii była pozycją zbiorową, czy opracowywała ją jedna osoba. Z uwagi na złożoność tem atu należy przypuszczać, że miała to być praca zbiorowa.

W celu uzyskania dodatkowych inform acji o działalności W armińskie­ go Towarzystwa Naukowego, zwróciłem się z prośbą w tej spraw ie do prof. dr. Juliusza Willaume, byłego sekretarza generalnego Towarzystwa. W liście z dnia 1 m aja 1974 roku prof, dr Juliusz Willaume potwierdzając istnienie Warmińskiego Towarzystwa Naukowego oznajmił jednocześnie, iż ze względu na odległość czasową od owych lat, a ponadto z uwagi na to, że całością spraw, w tym i dokum entacją Towarzystwa, zajmował się prezes prof, d r Tadeusz Hilarowicz, nie jest w stanie udzielić pełniejszych in fo rm acji24.

4. Z A K O Ń C Z E N IE

Powstanie Warmińskiego Towarzystwa Naukowego w Olsztynie z po­ czątkiem 1946 roku było bezpośrednim następstwem śmiałych decyzji z sierpnia 1945 roku o powołaniu przez Pełnomocnika Rządu wyższej uczelni w Olsztynie. F akty owe świadczą o potrzebie istnienia ośrodka naukowego oraz o ambicjach stworzenia na Warmii i Mazurach silnego

22 W A PO , Z a rz ą d M iejsk i, II/163/8/118, P is m o p re z e s a W a rm iń s k ie g o T o w a rz y ­ s tw a N a u k o w e g o p ro f. d r. T. H ila ro w ie z a do Z a rz ą d u M ie jsk ie g o w O lszty n ie z 11 V I 1946.

28 W A PO , Z a rz ą d M iejsk i, II/163/8/118, P ism o p ro f. d r. T. H ila ro w ie z a do S t a ­ ro s tw a G ro d z k ie g o w O lsz ty n ie z 27 V III 1949.

21 W ty m m ie js c u c h c ia łb y m se rd e c z n ie p o d z ię k o w a ć P a n u P ro f. d r. Ju liu sz o w i W illa u m e z a p rz e s ia n y lis t o ra z za p e w n e in f o r m a c je d o ty c z ąc e c zło n k ó w W a r m iń ­ sk ieg o T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w O lszty n ie.

W A R M IŃ S K IE T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E W O L S Z T Y N IE 476

ośrodka naukowego i kulturalnego. Działalność Towarzystwa trw ała nie­ spełna jeden rok. Jednak w tak krótkim czasie dokonano sporo. W arm iń­ skie Towarzystwo Naukowe wyszło ze stadium organizacyjnego i podjęło już przygotowania do prac badawczych. W założeniach Towarzystwo miało charakter ściśle naukowy. Główną am bicją twórców była aktywizacja całej inteligencji Olsztyna poprzez możliwość uczestniczenia szerszego grona osób zainteresowanych nauką, w charakterze członków współ­ pracowników, w pracach poszczególnych sekcji Towarzystwa. W bada­ niach zamierzano skupić się na tem atyce regionalnej, ściślej Warmii. Znając jednak ambicje i zainteresowania naukow e założycieli Towarzy­ stw a można było oczekiwać, że również M azury zostałyby objęte dalszymi badaniami. Do najbardziej skonkretyzowanych problemów badawczych, jakie podjęło Towarzystwo, należało opracowanie monografii Warmii. Zmiana statusu Wyższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej jako placówki samodzielnej i przekształcenie jej w filię Wydziału Prawno-Ekonomicz­ nego U niw ersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, były bezpośredni­ mi przyczynam i rozwiązania się W armińskiego Towarzystwa Naukowego w Olsztynie. D IE E R M L Ä N D IS C H E W IS S E N S C H A F T L IC H E G E S E L L S C H A F T IN O L S Z T Y N Z u s a m m e n f a s s u n g G le ic h ze itig m it d e r N e u b e s ie d lu n g u n d m it d em A u fb a u d e r V e rw a ltu n g in E r m la n d u n d M a s u re n w u rd e in O ls z ty n (A lle n ste in ) a u c h m it d e r O rg a n is ie ru n g des w is s e n s c h a ftlic h e n L e b e n s b e g o n n e n . I m A u g u s t 1945 w u r d e d u rc h e in e V e ro rd ­ n u n g des B e a u ftra g te n d e r R e g ie ru n g d e r R e p u b lik P o le n f ü r d e n B e z irk M a s u re n , D r. J a k u b P r a w in , e in e V e rw a ltu n g s a k a d e m ie in s L e b e n g e ru fe n , d ie im J a n u a r 1946 in e in e J u ris tis c h -Ö k o n o m is c h e H o c h sc h u le u m g e w a n d e lt w u rd e . D ie M itg lie d e r des L e h r k ö r p e r s d ie s e r H o c h sc h u le g r ü n d e te n a m 31. J a n u a r 1946 d ie E rm lä n d is c h e W iss e n sc h a ftlic h e G e s e lls c h a ft u n d w ä h lte n P r o f . D r. T a d e u s z H i l a r o w icz z u ih r e m V or,sitzenden. D ie G e se lls c h a ft h a tte ein e n s tre n g w is s e n s c h a ftlic h e n C h a r a k t e r . Es w a r e n z w ei A rte n d e r M itg lie d s c h a ft v o rg e s e h e n : z u a k tiv e n M itg lie d e rn k o n n ­ te n P e rs o n e n b e r u fe n w e rd e n , d ie w is s e n s c h a ftlic h tä tig w a r e n ; d ie s o g e n a n n te n M ita rb e ite r w u rd e n a u s d e n V e r tr e te r n d e r a n d e n W iss e n sc h a ft in te re s s ie rte n I n te llig e n z g e w ä h lt. D ie M ita r b e ite r k o n n te n sich a n d e r w is s e n s c h a ftlic h e n A rb e it in d e n S e k tio n e n d e r G e se lls c h a ft b e te ilig e n . D a s F o r s c h u n g s p ro g ra m m u m fa ß te die P r o b le m a tik E r m la n d s u n d M a s u re n s v o n d e r V e rg a n g e n h e it b is in d ie G e g e n w a rt. D ie e r s te n e in le ite n d e n A rb e ite n k o n z e n t r ie rte n sich a u f d ie V o r b e re itu n g e in e r M o n o g ra p h ie E rm la n d s. Im O k to b e r 1946 w u r d e d ie Ö k o n o m is c h - J u r is tis c h e H o c h ­ s c h u le in e in e F ilia le d e r J u ris tis c h -Ö k o n o m is c h e n F a k u l t ä t d e r U n iv e r s itä t zu T o r u ń (T h o rn ) u m g e b ild e t. D ie b e i d e r b is h e r ig e n H o c h sc h u le b e s te h e n d e G e se ll­ s c h a ft w u r d e g e m ä ß d em B esc h lu ß d e r M itg lie d e r a u fg e lö s t u n d ih re K o m p e te n z e n a u f d ie W is s e n s c h a ftle r in T o ru ń ü b e rtr a g e n .