Janusz Symonides, Tadeusz
Jasudowicz
"Likwidacja państwa pruskiego.
Ustawa nr 46 Sojuszniczej Rady
Kontroli nad Niemcami", Alfons
Klafkowski, Warszawa 1967 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 562-565
KËCÈNZJE I OMÓWIENIA
A lfo n s K l a f k o w s k i ; L ik w id a c ja p a ń s tw a p r u s k ie g o . U sta w a n r 46 S o ju s z n ic z e j R a d y K o n tr o li n a d N ie m c a m i, W a r s z a w a 1967, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , ss. 149. P r o b le m a ty k a w sp ó łc z e sn y c h s to s u n k ó w p o ls k o -n ie m ie c k ic h b ę d ą c y c h k o n s e k w e n c ją I I w o jn y ś w ia to w e j p o d e jm o w a n a m o ż e b y ć n a d w u p ła sz c z y z n a c h : h is to ry c z n e j i p r a w n o -m ię d z y n a r o d o w e j. K o n ie c z n o ść ró w n o le g łe g o t r a k t o w a n i a ty c h z a g a d n ie ń w y n ik a z f a k tu , iż h is to r ia w sp ó łc z e sn y c h s t o s u n k ó w m ię d z y n a ro d o w y c h z o s ta ła w z n a c z n e j m ie rz e z d e t e r m in o w a n a p rz e z a k t y p ra w n o -m ię d z y n a ro d o w e . N ie z a w sz e j e d n a k h is to r y k p r z e k o n a n y je s t o słu sz n o ś c i u w z g lę d n ia n ia a r g u m e n ta c ji p r a w n o - m ię d z y n a r o d o w e j. P o w a ż n ie js z y m w y ją tk ie m od te j p r a k t y k i s ą o p r a c o w a n ia d o ty c z ą c e z m ia n t e r y to ria ln y c h , j a k i e n a s tą p iły w w y n ik u p o s ta n o w ie ń p o c z d a m s k ic h l. K o rz y śc i p ły n ą c e z ta k ie g o p o t r a k t o w a n i a ty c h z a g a d n ie ń s ą w ie lo ra k ie . P r z e d e w s z y s tk im o d n o to w a ć n a le ż y , iż p rz y o m a w ia n iu k o n s e k w e n c ji I I w o jn y ś w ia to w e j t r a d y c y jn e p o d e jś c ie h is to ry c z n e s k o n c e n tro w a n e n a s t r o n ie fa k to g ra fi c z n e j z ja w is k , w y ja ś n ia ją c e p rz y c z y n y c zy m o ty w y z m ia n , je s t s ta n o w c z o n ie w y s t a r c z a ją c e w m o m e n c ie , g d y h is to r y k s t a j e w o b e c k o n ie c z n o ści d o k o n a n ia o g ó ln e j o c en y ic h s łu sz n o ści. W d y s k u s ji b o w ie m , j a k ą to czy n a u k a p o ls k a z re w iz jo n is ty c z n ą n a u k ą z a c h o d n io n ie m ie c k ą , w a r u n k ie m sin e q u a n o n j e s t z n a jo m o ść a rg u m e n ta c ji p r a w n o - m ię d z y n a r o d o w e j. W y n ik a o n a r ó w n ie ż z w y s u w a n e g o p o s tu la tu i n te g r a c ji n a u k , czego k o n s e k w e n c ją m o że b y ć ty lk o w z b o g a c e n ie w a r s z t a t u h is to r y k a o e le m e n ty p ra w n o - m ię d z y n a r o d o w e, a p r a w n i k a o a rg u m e n ta c ję h is to ry c z n ą . P r a w n ik ie m , k tó re g o z a s łu g i w ty m z a k r e s ie s ą szc z eg ó ln ie w ie lk ie , je s t p ro f e s o r A lfo n s K l a f k o w s k i . O w o ce m je g o w ie lo le tn ie j p r a c y b a d a w c z e j j e s t im p o n u ją c y d o ro b e k o b e jm u ją c y s z e re g m o n o g r a f ii i a r ty k u łó w , s k ł a d a ją c y c h się n a k ilk a s e t p o z y c ji b ib lio g r a f ic z n y c h z te g o k r ę g u te m a ty c z n e g o 2. Z k s ią ż e k , k tó r e u z y s k a ły s zc z eg ó ln ą p o p u la r n o ś ć o ra z w y s o k ą o c en ę w y m ie n ić n a le ż y p rz e d e w s z y s tk im U m o w ę P o c z d a m s k ą z d n ia 2 V I I I 1945 r., w y d a n ą w 1960 r., k t ó r a u k a z a ła s ię n a s tę p n ie w e d y c ji a n g ie ls k ie j w 1963 r. 1 P r z y k ła d e m n a le ż y te g o u w z g lę d n ia n ia a r g u m e n tó w p r a w n o - m ię d z y n a r o d o w y c h s ą p ra c e : J . K r a s u s k i e g o , W s p r a w ie P r u s , P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1965/4, ss. 197— 212 o ra z T. C i e ś l a k a , P a ń s tw o p r u s k ie i je g o tr a d y c je , W a r s z a w a 1963, ss. 122 T y tu łe m p rz y k ła d u w y m ie ń m y c h o ćb y p o d s ta w o w e m o n o g ra fie : S p r a w a
t r a k t a t u p o k o ju z N ie m c a m i, W a r s z a w a 1953, ss. 174; G ra n ic a p o ls k o - n ie m ie c k a a k o n k o r d a ty z la t 1929 i 1933, W a r s z a w a 1958, ss. 486; U m o w a P o c z d a m s k a z d n ia 2 V I I I 1945 r ., W a r s z a w a 1960, ss. 629; P o d s ta w o w e p r o b le m y p r a w n e l ik w id a c j i s k u t k ó w w o j n y 1939— 1945 a d w a p a ń s tw a n ie m ie c k ie , P o z n a ń 1966, ss. 439; Z a s a d y n o r y m b e r s k ie a r o z w ó j p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o , W a rs z a w a 1966, ss. 58.
i f r a n c u s k ie j w 1964 r. G o d n ą p o d k r e ś le n i a j e s t p o z y ty w n a o c en a , j a k ą u z y s k a ła t a m o n o g ra fia w re c e n z ja c h o b c o ję z y c z n y c h 3. A . K la fk o w s k i n ie u w a ż a je d n a k , b y w s z y s tk ie je g o tw ie r d z e n ia lu b te z y m ia ły w a lo r p o n a d c z a s o w y , co p o w o d u je , iż n ie k tó r e z o m a w ia n y c h u p r z e d n io w ą tk ó w te m a ty c z n y c h b ie rz e o n p o n o w n ie n a sw ó j w a r s z t a t , d o p e łn ia ją c i w e r y f ik u ją c s w o ją a r g u m e n ta c ję . T a k i w ła ś n ie c h a r a k t e r n o s i w z n a c z n y m s to p n iu p r a c a p t. P o d s ta w o w e p r o b le m y p r a w n e l i k w i d a c j i s k u t k ó w w o jn y 1939— 1945, a d w a p a ń s tw a n ie m ie c k ie , w y d a n a w 1966 r. o ra z re c e n z o w a n a m o n o g ra fia . O w a s k r u p u la tn o ś ć b a d a c z a i s t a ł e d ą ż e n ie d o p e r f e k c j i w id o c z n e s ą c h o ć b y n a p rz y k ła d z ie L i k w i d a c j i p a ń s tw a p r u s k ie g o ..., k t ó r a s ta n o w i r o z w in ię c ie a r ty k u łu p t. U s ta w a n r 46 o l ik w id a c j i P r u s z d n ia 25 I I 1947 r., o p u b lik o w a n e g o w d z ie się c io le c ie w y d a n ia te j u s ta w y w „ P rz e g lą d z ie Z a c h o d n im ” w 1956 r. Z a g a d n ie n ie lik w id a c ji p a ń s tw a p ru s k ie g o , a c z k o lw ie k o d n o to w a n e w p r a c a c h h is to ry c z n y c h , t r a k t o w a n e j e s t j e d n a k m a r g in a ln ie . Z a u to ró w , k tó rz y r o z w a ż a ją t ę k w e s tię , w y m ie n ić n a le ż y p rz e d e w s z y s tk im : G . L a b u d y , D z ie je P r u s ja k o z a g a d n ie n ie h is to r io g r a fic z n e i W s c h o d n ia e k s p a n s ja N ie m ie c w E u r o p ie Ś r o d k o w e j; T. C i e ś l a k a , P a ń s tw o p r u s k ie i je g o tr a d y c je o ra z J . K r a s u s k i e g o , P r o b le m P r u s n a tle u s tr o ju te r y to r ia ln e g o R z e s z y i W s p r a w ie P r u s . J e ż e li c h o d z i o h is to r io g r a f ię z a c h o d n io n ie m ie c k ą , to p o ś w ię c a o n a te m u z a g a d n ie n iu n ie w ie le m ie js c a , p rz e n o s z ą c ra c z e j a k c e n t n a g lo ry f ik o w a n ie d z ie jó w P r u s . P o w s ta je z a t e m n a t u r a l n e p y ta n ie : czy w a r to z a jm o w a ć s ię ty m p r o b le m e m n a p ła sz c z y ź n ie p r a w n e j? O d p o w ie d ź n a to j e s t z d e c y d o w a n ie p o z y ty w n a . L i k w i d a c ja p a ń s tw a p ru s k ie g o p o s ia d a b o w ie m o k re ś lo n e i w a ż n e n a s tę p s tw a p r a w n o -p o lity c z n e . U s t a w a n r 46 S o ju s z n ic z e j R a d y K o n tr o li n a d N ie m c a m i s ta n o w i p rz e c ie ż je d n o z w a ż n y c h o g n iw w s y s te m ie s tw o rz o n y m p rz e z u m o w ę p o c z d a m s k ą , z k tó r e g o w y n ik a ją d la P o ls k i o k re ś lo n e r o s z c z e n ia w o b e c c z ło n k ó w S o ju s z n ic z e j R a d y K o n tr o li o ra z w o b e c o b u p a ń s t w n i e m ie c k ic h . S tą d te ż z n a jo m o ść a n a liz y p r a w n o - m ię d z y n a r o d o w e j lik w id a c ji p a ń s tw a p r u s k ie g o s ta n o w ić m u s i is to tn y e le m e n t n a s z e j ś w ia d o m o ś c i s p o łe c z n e j.
O m a w ia n y p r o b le m j e s t p o lity c z n ie a k tu a ln y , o c z y m św ia d c z y ć m o że d y s k u s ja , j a k a w l a t a c h 1955— 1956 o d b y w a ła się w N R F w z w ią z k u z p r o je k te m z m ia n y g ra n ic p o s z c z e g ó ln y c h k r a j ó w w c h o d z ą c y c h w s k ła d N R F . W ó w cz a s to w y s u n ię to w p r a s i e z a c h o d n io n ie m ie c k ie j p o s t u l a t p rz y w ró c e n ia p a ń s t w a p ru s k ie g o . W p ra w d z ie te z a t a n ie u z y s k a ła p o w s z e c h n e j a k c e p ta c ji, ty m n ie m n ie j, j a k p o d k re ś la A . K la fk o w s k i, n ie b r a k u j e w N R F o b ja w ó w w y ra ź n e g o n a w ią z a n ia d o ty c h t r a d y c j i p a ń s t w a p ru s k ie g o , k t ó r e z o s ta ły p rz e z U s ta w ę n r 46 o s ta te c z n ie p rz e k re ś lo n e . W y s ta r c z y t u w s k a z a ć n a d z ia ła ln o ś c i ró ż n e g o ro d z a ju o r g a n iz a c ji p rz e s ie d le ń c z y c h , w o js k o w y c h i p o lity c z n y c h , k o r z y s ta j ą c y c h z n ie d w u z n a c z n e g o p o p a r c ia r z ą d u N R F , a p rz e c ie ż d o m a g a ją c y c h się o d tw o rz e n ia p a ń s t w a p r u s k ie g o , co p o ś re d n io w y n ik a z h a s ła p r z y w r ó c e n ia g r a n ic R ze szy z 1937 r.
Z a g a d n ie n ie lik w id a c ji p a ń s t w a p r u s k ie g o w y k ła d a A . K la f k o w s k i w p ię c iu ro z d z ia ła c h , z k tó r y c h p ie rw s z y p o ś w ię c o n y j e s t o m ó w ie n iu g e n e z y d e c y z ji w s p r a w i e je g o l ik w id a c ji ja k o w y n ik u I I w o jn y ś w ia to w e j, t r z y n a s tę p n e z a ś t r a k t u j ą o lik w id a c ji p o s z c z e g ó ln y c h e le m e n tó w p a ń s tw a , a w ię c o z a n ik u w ła d z y n a jw y ż s z e j, o z lik w id o w a n iu p o d s ta w y t e r y t o r i a l n e j o ra z o p r z e s ie d 3 P o r . „ R e v u e G é n é r a le d u D r o it I n t e r n a t i o n a l P u b li c ” 1965, s. 548 (rec. C h. R o u s s e a u ) o ra z „ A m e r ic a n J o u r n a l o f I n t e r n a t i o n a l L a w ” 1965, ss. 697— 698 (rec. F . V á 1 і).
le n iu lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j z o k re ś lo n e j części t e r y to r iu m p a ń s tw a p ru s k ie g o . P r a c a k o ń c zy się r o z w a ż a n ia m i o s to s u n k u , w j a k im d o U s ta w y n r 46 p o z o s t a j ą d w a p a ń s tw a n ie m ie c k ie . L i k w i d a c ja P r u s b y ła n ie o d łą c z n y m e le m e n te m p la n ó w r e o rg a n iz a c ji E u ro p y , p rz y c zy m p ie rw s z e j k o n f r o n ta c ji p o g lą d ó w d o k o n a ły M o c a rs tw a S o ju s z n ic z e n a k o n f e r e n c ji tr z e c h m o c a r s tw w T e h e r a n ie w 1943 r. Z o p u b li k o w a n e j d o k u m e n ta c ji w y n ik a , że w s z y s tk ie s tr o n y d ą ż y ły do o s ła b ie n ia P r u s , a w o s ta te c z n o śc i do ic h li k w i d a c j i .. Z d a n ie m A . K la fk o w s k ie g o , z k o r e s p o n d e n c ji d y p lo m a ty c z n e j o g ło szo n e j p o I I w o jn ie ś w ia to w e j w y n ik a , że ju ż w T e h e ra n ie z a p a d ły d e c y z je w s t ę p n e d o ty c z ą c e lik w id a c ji p a ń s tw a p ru s k ie g o . Z o s ta ły o n e n a s tę p n ie u ja w n io n e n a k o n fe re n c ji j a łta ń s k ie j w 1945 r . U m o w a j a ł t a ń s k a w s w y m ro z d z ia le d ru g im , d o ty c z ą c y m o k u p a c ji i k o n tro li N iem iec, z a p o w ie d z ia ła tr a k t o w a n i e ic h ja k o c a ło śc i p rz y ró w n o c z e sn y m p o d z ia le n a c z te r y o d d z ie ln e s t r e f y o k u p a c y jn e . R ó w n ie ż n a g ru n c ie K o n cep cji „ N iem iec ja k o c a ło śc i” s ta n ę ła k o n fe re n c ja i u m o w a p o c z d a m s k a z lip c a — s ie r p n ia 1945 r. U s ta w a n r 46 z o s ta ła w y d a n a p rz e z S o ju s z n ic z ą R a d ę K o n tro li n a d N ie m c am i, u tw o rz o n ą p rz e z c z te ry m o c a r s t w a o k u p a c y jn e , d z ia ła ją c e n a p o d s ta w ie u p o w a ż n ie n ia N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h . S z c z e g ó ln a p o z y c ja c z te r e c h m o c a rs tw w y n ik a ła z s z e re g u a k tó w m ię d z y n a ro d o w y c h u z n a n y c h p rz e z N a ro d y Z j e d no czo n e, j a k : d e k la r a c ja N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h z 1 s ty c z n ia 1942 r., d e k l a r a c j e m o s k ie w s k ie z 30 p a ź d z ie rn ik a 1943 r . i in . W y n ik a ła o n a ró w n ie ż z a k t u b e z w a ru n k o w e j k a p i t u l a c j i z 8 m a ja 1945 r . o ra z z d e k la r a c ji c z te re c h g łó w n y c h m o c a rs tw z d n ia 5 c z e rw c a 1945 r . w s p r a w i e o b ję c ia n a jw y ż s z e j w ła d z y w N iem czech .
D z ia ła ją c zg o d n ie ze sw o im i k o m p e te n c ja m i o ra z z g o d n ie z p o s ta n o w ie n ia m i w y m ie n io n y c h k o n fe re n c ji i a k tó w p ra w n o -m ię d z y n a r o d o w y c h , S o ju s z n ic z a R a d a K o n tro li n a d N ie m c a m i w y d a ła 25 lu te g o 1947 r. U s ta w ę n r 46 d o ty c z ą c ą lik w id a c ji p a ń s tw a p ru s k ie g o . U s ta w a t a s k ła d a się z w s t ę p u o ra z z c z te re c h a rty k u łó w . A rt. I s tw ie r d z a , że „ P a ń s tw o p r u s k ie , je g o r z ą d c e n t r a l n y i w s z y s tk ie je g o o r g a n a s ą r o z w ią z a n e ” . A r t. I I p o s ta n a w ia , że „ o b sz a ry , k tó r e w c h o d z iły w s k ła d p a ń s tw a p ru s k ie g o , a o b e c n ie z n a j d u ją s ię po d z w ie rz c h n ią w ła d z ą R a d y K o n tro li, o tr z y m u ją s t a t u t k r a jó w (L ä n d e r ) a lb o b ę d ą w łą c z o n e do in n y c h k r a jó w ( L ä n d e r )”, lik w id u ją c w t e n sp o só b t e r y to r i a l n ą p o d s ta w ę p a ń s tw a p ru s k ie g o . L i k w i d a c ja te r y t o r i u m p a ń s tw a p r u s k ie g o d o ty c z y ła w p r a k t y c e p rz e d e w s z y s tk im o b s z a ró w z n a j d u ją c y c h s ię - p o d o k u p a c j ą m o c a r s tw s o ju sz n ic z y c h , z w aż y w sz y , ż e ju ż u p rz e d n io u m o w a p o c z d a m s k a , c e d u ją c P o ls c e t e r y to r ia n a w sc h ó d od lin ii O d ra — N y sa Ł u ż y c k a , u c z y n iła p ie rw s z y k r o k k u c a łk o w ite j lik w id a c ji p o d s ta w te r y to r ia ln y c h p a ń s tw a p ru s k ie g o . M o cą je j p o s ta n o w ie ń o b s z a ry c e d o w a n e n ie z o s ta ły o b ję te t e r y t o r i a l n ą k o m p e te n c ją S o ju s z n ic z e j R a d y K o n tro li n a d N ie m c a m i. M o ty w y lik w id a c ji p a ń s tw a p r u s k ie g o u s t a l a w s tę p do u s ta w y s t w i e r d z a ją c , że w y n ik a o n a z in te re s ó w u tr z y m a n i a p o k o ju i b e z p ie c z e ń s tw a n a ro d ó w o ra z z d ą ż e n ia do z a p e w n ie n ia p rz y s z łe j o d b u d o w y ż y c ia p o lity c z n eg o N ie m ie c n a p o d s ta w ie d e m o k ra ty c z n e j. O c e n ia ją c w h is to ry c z n e j p e r s p e k ty w ie r o lę P r u s , S o ju s z n ic z a R a d a K o n tro li w y r a ź n ie s tw ie r d z a : „ P a ń s tw o p r u s k ie , k tó r e o d d a w n y c h c z a s ó w b y ł o k o l e b k ą m i l i t a - r y z m u i r e a k c j i w N i e m c z e c h ( p o d k r e ś le n ie n a sz e — J .S ., T .J.) f a k ty c z n ie p rz e s ta ło is tn ie ć ” . Z p u n k t u w id z e n ia n a s z y c h in te re s ó w i s to tn e z n a c z e n ie p o s ia d a a r t . I I I u s ta w y , k t ó r y m ó w i: „ U p ra w n i e n ia r z ą d o w e i a d m in is tra c y j n e , m ie n ie i z o b o w ią z a n ia b y łe g o p a ń s tw a p r u s k ie g o p r z e jd ą n a w ła ś c iw e k r a j e
z u w z g lę d n ie n ie m u k ła d ó w , j a k i e m o g ą o k a z a ć się k o n ie c z n e i z o s ta n ą z a w a r t e p rz e z S o ju s z n ic z ą R a d ę K o n tr o li” . Z a r t y k u ł u te g o w y n ik a ją b o w ie m r o s z c z e n ia P o ls k i k ie r o w a n e z ra z u w o b e c S o ju s z n ic z e j R a d y K o n tr o li w z a k r e s ie ty c h z a g a d n ie ń te r y to r ia ln y c h , k tó r e z o s ta ły u re g u lo w a n e p rz e z je j u s ta w o d a w s tw o (a w ię c z w y łą c z e n ie m te r y to r ió w p r z e k a z a n y c h P o lsc e ), a n a s tę p n ie w o b e c d w ó c h p a ń s tw n ie m ie c k ic h o u z n a n ie i w y k o n a n ie p o s ta n o w ie ń te r y to r ia ln y c h u m o w y p o c z d a m s k ie j. Z u w a g i n a to , że N ie m ie c k a R e p u b lik a D e m o k ra ty c z n a z o b o w ią z a n ia s w o je c a łk o w ic ie w y k o n a ła , ro s z c z e n ia t e k ie r o w a n e są w s p ó łc z e śn ie w o b e c N R F . R o sz c z e n ia w y n ik a ją c e z U s ta w y n r 46 A. K la f k o w s k i g r u p u je w sze ściu p u n k ta c h w s k a z u ją c , iż m o g ą o n e b yć w y s u w a n e o b o k ro s z c z e ń d o S o ju s z n i c zej R a d y K o n tro li i N ie m ie c k ie j R e p u b lik i F e d e r a ln e j, ta k ż e w o b e c c z te r e c h m o c a rs tw o k u p a c y jn y c h m . in . o u z n a n ie p r a w P o ls k i do u d z ia łu w ty c h k o n f e re n c ja c h m ię d z y n a ro d o w y c h , k tó r e d o ty c z ą „ N ie m ie c ja k o c a ło ś c i”, j a k ró w n ie ż w o b e c p a ń s tw , z k tó r y m i u t r z y m u je P o ls k a s to s u n k i d y p lo m a ty c z n e , o u z n a n ie je j o b e c n y c h g r a n ic i s t a t u t u te r y to r ia ln e g o o ra z w o b e c O rg a n iz a c ji N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h o p e łn e w y k o n a n ie u m o w y ja ł t a ń s k i e j i u m o w y p o c z d a m s k ie j. O ile u p r a w n ie n ia t e w y n ik a ją n ie ty lk o z s a m e j U s ta w y n r 46, a le p rz e d e w s z y s tk im z u m o w y p o c z d a m s k ie j o ra z z in n y c h a k tó w p ra w n o - m ię d z y n a r o d o w y c h z n ią p o w ią z a n y c h , o ty le ro s z c z e n ie m w y n ik a ją c y m z s a m e j U s ta w y n r 46, k ie ro w a n y m w o b e c S to lic y A p o s to ls k ie j, j e s t ż ą d a n ie u z n a n ia z a s a d y , że g ra n ic e d ie c e z ji n ie m o g ą b y ć in n e n iż g r a n ic e p a ń s tw o w e . U s ta w a n r 46 z lik w id o w a ła b o w ie m p a ń s tw o p r u s k ie , z k tó r y m S to lic a A p o s to ls k a z a w a r ła w 1929 r . k o n k o rd a t. M im o to , j a k p o d k r e ś la A u to r, s y s te m a ty c z n ie m ia n o w a n y j e s t „ b is k u p m is y jn y ” , d z ia ła ją c y n a te r y t o r i u m N R F w s t o s u n k u d o lu d n o ś c i k a to lic k ie j z lik w id o w a n e g o p a ń s t w a p ru s k ie g o . N a u w a g ę z a s łu g u je f a k t, iż p ie rw s z y m t a k i m b is k u p e m z o s ta ł b is k u p w a rm iń s k i. Z a c h o w a n ie p rz e z S to lic ę A p o s to ls k ą „ d a w n y c h b is k u p s tw n a u c h o d ź s tw ie ” , o b e j m u ją c y c h t e r y t o r i u m z lik w id o w a n e g o p a ń s t w a p r u s k ie g o je s t, rz e c z o czy w is ta , n ie z g o d n e z U s ta w ą n r 46. N ie z g o d n e je s t to ró w n ie ż z z a s a d ą , g d z ie i n d z ie j p o w s z e c h n ie u z n a w a n ą p rz e z S to lic ę A p o s to ls k ą , że n ie s k u te c z n y k o n k o r d a t j e s t ró w n o c z e ś n ie n ie w a ż n y m k o n k o rd a te m .
R e c e n z o w a n a m o n o g r a fia m o że b yć z d u ż y m z a in te r e s o w a n ie m i p o ż y t k ie m p r z e c z y ta n a n ie ty lk o p rz e z fa c h o w c ó w , t a k h is to ry k ó w j a k i p r a w n ik ó w , a le ta k ż e p rz e z s z e ro k ie k r ę g i c z y te ln ik ó w . A . K la f k o w s k i u s trz e g ł się b o w ie m p rz e d n a d m ie r n ą fa c h o w o ś c ią i n a d u ż y w a n ie m s p e c ja lis ty c z n e g o s ło w n ic tw a i, z m y ś lą o p rz e c ię tn ie p rz y g o to w a n y m c z y te ln ik u , w ie le t e r m in ó w i z w ro tó w z a o p a tr z y ł w n ie z b ę d n e w y ja ś n ie n ia . N ie o z n a c z a to w s z e la k o , b y p o s z e d ł p o lin ii c a ł k o w i te j p o p u la r y z a c ji i p u b lic y s ty c z n e g o w y k ła d u . P r a c a t a je s t k o le jn y m o s ią g n ię c ie m w je g o z n a k o m ic ie z o rg a n iz o w a n y m w a r s z ta c ie n a u k o w y m . N a le ż y o n a do te g o k rę g u te m a ty c z n e g o , k t ó r y p o s ia d a szc z eg ó ln e z n a c z e n ie d la P o ls k i, a k t ó r y od w ie lu l a t z t a k w ie lk im p o w o d z e n ie m u p r a w i a P r o fe s o r K la fk o w s k i. J a n u s z S y m o n id e s , T a d e u s z J a s u d o w ic z P r z e m ia n y s p o łe c z n e n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h . P r a c a z b io ro w a p o d r e d a k c j ą W . M a r k i e w i c z a i P. R y b i c k i e g o , P o z n a ń 1967, ss. 456, I n s t y t u t Z a c h o d n i.
P o s e r ii s tu d ió w s z c z eg ó ło w y c h z z a k r e s u n a u k e k o n o m ic z n y c h , so cjo lo g ii, b ę d ą c y c h w y ra z e m a k t u a l n i e p ro w a d z o n y c h b a d a ń , I n s t y t u t Z a c h o d n i p r z y s tą p i ł do p u b lik o w a n ia z b io ro w y c h o p ra c o w a ń , d o ty c z ą c y c h ró ż n o ro d n y c h
