A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA ARCHAEOLOG1CA 8, 1987
Mał go rz at a K o w a l c z y k
G '? /' NICE X III-W IE C Z N E J KASZTELA N II R A C IĄ S K IE J N A P O M O R Z U W S C H O D N I M
U s tró j t e r y t o r i a ln y P o m o rz a w o k r e s ie od VI do XII w. o d t w a r z a n y j e s t p rz ez h is t o r y k ó w m e to d ą r e tr o g r e s j i g łó w n ie w o p a r c iu o p o c h o d z ą c e z XIII i X IV w. ź ró d ła p isan e, t o p o n o m a s ty c z n e o ra z o w y n ik i b a d a ń a r c h e o lo g ic z n y c h . O b r a z z r e k o n s t r u o w a n y na p o d s ta w ie ty c h m a te r ia łó w m a c h a r a k t e r h i p o t e t y c z n y 1. O p r a c o w a n ia te u p a t r y w a ł y w p o d z ia ła c h a d m i n i s tr a c y j n y c h i t e r y t o r i a ln y c h w c z e s n o f e u d a ln y c h p a ń s t e w e k p o m o r -s k ic h o ra z p a ń -s t w a k r z y ż a c k ie g o z a c h o w a n ie -się p i e r w o tn e g o u k ła d u sieci o sa d n ic z e j o ra z d a w n e g o u s t r o j u p le m ie n n e g o . B a d a n ia o sa d n ic z e o p r a n ic z a j ą j e d n a k te n s to s u n e k b e z p o ś r e d n ie j zależności, s z c zeg ó ln ie w o d n ie s ie n iu do p l e m ie n n e g o u s t r o j u te r y t o r i a ln e g o p r z e k s z ta łc o n e g o w p a ń s t w o w c z e s n o fe u d a ln e , k t ó r e r o z b u d o w u j ą c s t r u k t u r ę a d m in is tr a - c y j n ą d o s to s o w y w a ł o ją d o p o trz e b p o w s t a j ą c y c h n o w y c h z a ło ż eń s p o łe c z n o p o lity c z n y c h . S z c z eg ó ln ie u w id a c z n ia się to z j a w is k o w s t r u k -tu rz e o r g a n iz a c ji k o śc ie ln e j, k t ó r e j fo rm a m i b y ły p arafie, d e k a n a t y i d ie c e z je o ra z ich p o w ią z a n ia z p o d z ia łe m te r y t o r i a ln y m a d m in is tr a c j i p a ń s t w o w e j na o k rę g i g r o d o w e i k a s z te la n ie .
P rz e d w y t w o r z e n ie m się o rg a n iz a c ji k a s z te la ń s k ie j na P o m o rz u w y -s tę p o w a ła z a p e w n e w ie lo p le m ie n n a o r g a n iz a c j a te r y to r ia ln a , k t ó r e j p u n k te m w y j ś c ia m o g ły b y ć m a łe p le m io n a i o d p o w i a d a j ą c e im tzw. „ m a łe z ie m ie ” j a k o j e d n o s tk i o s a d n ic z e 2.
O d IX do XII w., w z w ią z k u z p o lity c z n y m ro z d r o b n ie n ie m k ra ju , n a s tą p iło z a g ę s z c z e n ie sieci g r o d ó w i o s a d n ic tw a o tw a r te g o . W c ią o u
1 Prekursorom to g o typ u b ad ań o d n o śn ie do Pom orza b y l F. C u r s c h m a n n ,
Die L a n d e s e in 'e i lu n g P o m m e r n s im M i t e l a l t e r u n d d ie V e r w a l t u n g s e i n t e i l u n g d e r N e u -ze it, „Pom m rsch e J.'h rb üch r" 1911, t. XII, s. 161 i п.; рог. tel) K. S 1 a s к i, P o d z i a ły t e r y t o r i a l n e P o m o r z a w XII— XIII w i e k u , P ozn ań I960, G. L a b u d a , U s t r ó j t e r y t o r i a ln y I s p o ł e c z n y s ł o w i a ń s k i e j i p r u s k i e j l u d n o ic i P o m o r z a w e w c z e s n y m ś r e d n io -w i e c z u (V I— XII -w i e k ) , t[-w:] H is to r ia P o m o r z a , P ozn ań 1969, t. I, cz. 1, s. 278— 280
s T e n ż e , U s t r ó j t e r y t o r i a l n y i p o l i t y c z n y P o m o r z a s ł o w i a ń s k i e g o , ![w:] H is to r ia
XI w. u k s z ta łto w a ła się n a P o m o rz u w ła d z a k s ią ż ę c a , a s y s te m o r g a n i z a cji g r o d o w e j i je j n a c z e ln ic y p o d le g a ł w ła d z y j e d n e g o k sięcia. P o d -bój P o m o rz a w la ta c h 1113— 1123 d o p ro w a d z ił do z j e d n o c z e n ia
poli-— ---g r a n ic a Pbm orza
--- g ra n ic e ka,'ęs|w p o m o rs k ic h g ra n ic e kasztelanii naczelnych • stolice księstw pomorskich
© naczelne grody ka^lelańskie,
* klasztory
• innŁ miCjSCOWOECJ
R ys. 1. K sięs tw o g d a ń sk i'’, s łu p s k o -s ła w k ń s k ie i ś w ie c k ie w p ie r w sz ej p o ło w ie XIII w . (w g K. S 1 a s к i, P o d z i a ły t e r y t o r i a l n e P o m o r z a w XII XIII w i e k u , P
o-znań i960)
t y c z n e g o te g o te r y t o r i u m pod w ła d z ą m ie j s c o w y c h d y n a stii, n .istąp iła s to p n io w a lik w id a c j a d u ż e j ilości d a w n y c h ę;rod.>w i s tw o r z e n ie n o w e -g o p o d z ia łu t e r y t o r i a ln e -g o o p a r te -g o o s y s te m k asz te lan ii,
O d s c h y łk u XII w. te r e n P o m o rza W s c h o d n ie g o o b e j m o w a ły trzy k s ię s tw a : g d a ń s k ie , s łu p s k o - s ła w ie ń s k ie i ś w ie c k ie (rys. 1). K a sz te la n ia r a c ią s k a p r a w d o p o d o b n i e w c h o d z iła w s k ła d k s ię s tw a św ie c k ie g o , k t ó r e g o g r a n ic e h ip o te ty c z n ie z r e k o n s t r u o w a ł G. L ab u d a z e s ta w ia j ą c z a -sięgi p o s z c z e g ó ln y c h die c e z ji i k a s z te l a n i i 3. U stalił on, iż od w s c h o d u (P rusy i Ziem ia C h e łm iń sk a ) k s ię s tw o to o d d z ie la ła W isła, od p o łu d n ia k a s z te la n ia w y s z o g r o d z k a , rz ek i K a m io n k a i D o b rz y n k a aż do G w d y i C z a rn e j, g d z ie g r a n ic z y ła z k s ię s tw a m i s ł a w ie ń s k im i g d a ń sk im . K s ię -s tw o ś w ie c k ie w XIII w. -s ta n o w iły d z ie ln ic e lu b i-s z e w -s k a i św ie c k a . W s k ła d tej o s ta tn ie j w c h o d z iły : k a s z te la n ia św ie c k a , r a c ią s k a z g r o -d em w R acią żu i s z c z y c ie ń sk a z g r o -d e m w Szczytnie.
Pod w z g lę d e m k o ś c ie ln y m P o m o r z e zo sta ło p o d z ie lo n e m ięd zy a r c h i d ie c e z ję g n ie ź n ie ń s k ą o ra z d ie c e z ję w ło c ła w s k ą i k a m ie ń s k ą . W p i e r -w sze j p o ło -w ie XIII -w. n a s k u t e k p o d b o jó -w Ś -w ię to p e łk a te ry to riu m , na k t ó r y m leża ła m. in. k a s z te la n ia r a c ią s k a , o d łą c z o n o od d ie c e z ji k a m ie ń sk ie j i p rz y łą c z o n o do p o m o rs k ie j części a r c h id ie c e z ji g n i e ź n i e ń -s k ie j 4.
P rz y o d t w a r z a n i u p r z y p u s z c z a ln y c h g r a n ic k a s z te la n ii p o m o rs k ic h w y k o r z y s t y w a n o w m ia rę m ożliw ości b e z p o ś r e d n ie d a n e ź r ó d ło w e d o -ty c z ą c e p r z y n a le ż n o ś c i a d m i n i s tr a c y j n e j i p o li-ty c z n e j p o s z c z e g ó ln y c h m ieiscow ości, za się g i t e r y t o r i a ln e parafii, n a z w y o s a d w n a d a n ia c h p o -siadłości d u c h o w n y c h c z y ś w ie c k ic h o ra z zasięgi p ó ź n ie js z y c h jed n o stek a d m i n i s tr a c y j n y c h k o ś c ie ln y c h i p a ń s tw o w y c h .
A u to r e m h ip o te z y , iż k a s z te la n ia r a c ią s k a m iała się w y o d r ę b n ić w l a t a c h 1226— 1236, by ł E. B a h r5. U w a ż a ł on, że p rz e d tą d a ta o b s z a r y n a p o łu d n ie od Brdy w c h o d z iły w s k ła d k a s z te la n ii n a k ie ls k ie j z a r z ą -d z a n e j przez k s ią ż ą t w ie lk o p o lsk ic h . W trze cim -d zie się c io le c iu X III w. ziem ie te z o s ta ły z d o b y te prz ez Ś w ię to p e łk a i w ó w c z a s doszło d o p o -w s ta n ia k a sz te la n ii r a c ią s k ie j i s z c z y c ie ń sk ie j. T ez ę s -w o ią E. B ahr o p ie r a ł o p rz e b ie g p o d z ia łó w k o ś c ie ln y c h . C e z u r a ta w y d a j e się b y r1
iodnak s ła b o u g r u n t o w a n a z a r ó w n o w ś w ie tle ź r ó d e ł p is a n y c h , j a k i a rc h e o lo g ic z n y c h .
3 T e n ż e , Ustrój s p o łe c z n o -p o lity c z n y w XII i na p o c zą tk u X III w ie k u , fw :] Historia Pomorza, s. 3 9 1 - 3 9 2 Por. te ż : F. D u d a , R o z w ó j ter y to r ia ln y Pomorza pol- sk ieqo, K ra k ó w 1909, s. lfiO; T. S i I n i с к i, O rg anizacja a rc h id y a k o n a tu w Polsce, L w ó w 1927, s. 94— 95,- J. S p o r s, P odzia ły p o lity c z n e i a d m in is tra c y jn e Pomorza G d a ń sk ie g o i S l a w ie ń s k o - S łu p s k ie g o X II— X I V w., S łu p s k 1979, s. 28.
4 S i 1 n i с к i, op. cit.; J. W a r ę ż a k, R o z w ó j u p osażenia arcy b is k u p s tw a g n ie ź -n ień s kieg o w śred-nio w ie czu, L w ów 1929, s. 20; p o r. te ż : L a b u d a , U str ój spolecz-n o- -p olityczny..., s. 394— 395.
5 E. В a h r , Die V e r w a ltu n g s g e b ie t e O s tp o m m e r n s zur herzoglichen Zeit (bis 1303), „ A ltp r e u s s ic h e F o r s c h u n g e n " 1938, n r 15, s. 171— 234.
U s ta le n ie d o k ł a d n y c h g r a n ic te r y t o r i u m k a s z te la n ii r a c ią s k ie j n a strę c z a w ie le tru d n o śc i. W ia d o m o ś c i, k tó r y m i d y s p o n u je m y , nie o k r e ś -la ją g r a n ic te g o o b sz a ru . P o d o b n e p r o b le m y w y s t ę p u j ą p r z y p ró b a c h o k r e ś le n ia z a s ię g ó w in n y c h k a s z te la n ii p o m o rsk ich . R e k o n s tr u k c je ty ch t e r y t o r i ó w o d b y w a j ą się c z ę ś c io w o w o p a r c iu o m ie js c o w o ś c i w y m ię n io n e w ź ró d ła c h p is a n y c h , a z w ią z a n e w y r a ź n i e z o b s z a re m d a n e j k a sz te la n ii. Są to d a n e n a jp e w n ie j s z e . Ze w z g lę d u na u b ó s tw o źró d eł w s p ó łc z e s n y c h p r z y u s t a l a n i u g r a n ic j e d n o s t e k te r y to r ia ln y c h , jakim i b y ły k a s z te la n ie , p o d j ę to p r ó b ę o p a r c ia się n a d a n y c h z o k r e s ó w p ó ź n ie jsz y c h , c o do k t ó r y c h baza ź r ó d ło w a je s t z n a c z n ie b o g atsza . D o w ie d zio n o (E. Bahr, K. Slaski), iż za się g i o k r ę g ó w k a s z te l a ń s k i c h z a c h o w a ł y się c z ę ś c io w o w o b w o d a c h k o m tu r s k ic h i w ó jto w s k ic h , p o c h o -d z ą c y c h z c z a s ó w k rz y ż a c k ic h , a ró w n ie ż i w p o -d z ia ła c h k o ś c ie ln y c h na p a r a f ie i d e k a n a ty . S z c z e g ó ln e z n a c z e n ie m ia ły tu g r a n ic e kościelne , p o n ie w a ż t e r y t o r i a ln a o r g a n iz a c j a k o śc io ła w e w c z e s n y m ś re d n io w ie c z u b y ła je d n ą z form w ła d z y p o lity c z n e j, z a ra z e m b y ł y to g r a n ic e n a j -b a r d z ie j s ta -b iln e i n a j le p ie j u d o k u m e n t o w a n e w źró d ła ch . N a p rz y k ła d p o d z ia ł na d ie c e z ję g n i e ź n ie ń s k ą i w ło c ła w s k ą u tr z y m a ł się bez zm ian prz ez c a ły w ie k XIII i p r z e t r w a ł z a b ó r k r z y ż a c k i. G r a n ic e je d n o s te k k o ś c ie ln y c h n iższe g o rzędu, ta k ic h ja k d e k a n a ty , c z ę sto o p ie r a ły się o zasięgi k a s z te la n ii, c z y opoli. I ta k o b sz a r d e k a n a t u tu c h o ls k ie g o o d p o w ia d a ł p r a w d o p o d o b n i e g ra n ic o m a d m i n i s tr a c y j n y m d a w n e j k a s z te la n ii ra c ią sk ie j. G r a n ic e d e k a n a l n e są b a r d z ie j p o m o c n e p rz y u s t a l a n iu z a s ię g ó w k a sz te la n ii, g d y ż p o d z ia ły k r z y ż a c k ie p r z e p r o w a d z iły w i e -le zm ian w s to s u n k u do p o d z ia łó w w c z e ś n ie js z y c h . W e d łu g E. B ahra g r a n ic e d e k a n a t ó w P o m o rz a G d a ń s k ie g o o p a r ły się d o k ła d n ie o prz eb ieg p o d z ia łó w na k a s z te la n ie i o p o la 8. Biorąc p o d u w a g ę p r z e d s ta w io n e w y ż e j a r g u m e n t y o o m o c n e p r z y u s t a la n iu p r z y p u s z c z a ln y c h g r a n ic k a s z te la n ii p o m o rsk ic h , a w tym r a c ia s k ie j, n a le ż y p a m ię ta ć , iż u s ta lo n e na ty c h p o d s ta w a c h o b s z a r y sa h i p o te ty c z n e i w w y n i k u p r z y s z ły c h b a d a ń m o a ą u le c k o re k c ie . N ie w s z y s c y j e d n a k h is t o r y c y są z w o le n n ik a m i te g o ty p u b a d a ń . P r z e d -s ta w ic ie le m o r u p y p r z e c iw n ik ó w ie-st J. N a ta n -so n -L e -sk i. k t ó r y o r z y i m u ie istn ie n ie k a sz te la n ii ra c ią s k ie j, j e d n a k n ie p o d e j m u j e się o k r o j ę n ' a Je J g ra n ic , p o n ie w a ż ź ró d ła p ó ź n ie js z e u z n a j e za z b y t n ie p e w n o do w y k o r z y s t a n i a w ty m celu, a poza ty m u w a ż a , iż e r a n i c e k o ś c ie ln e n a P o m o r z u n ie m a ja z w ią z k u z d a w n y m i p o d z ia ła m i7, / h i t o r n ;e u z t-
s i d n i a bliżej s w e g o s ta n o w is k a , je d n a k w y d a j e się, iż n ic n a !e ż v ro- z y g n o w a ć z m e to d y r e tr o q r e s y w n e j , jeśli ch o ć w p rz y b liż e n iu i s t n ie 'e
6 T am że, s. 179— 225.
7 J. N a t a n s o n - L e s k i , Z arys g ranic i p o d z i a ł ó w P olski najstarszej, W - o c łiw 1953, s. 313, 346,
m o żliw o ść u s ta le n ia g r a n ic t e r y to r ia ln y c h , n a w e t g d y b y w p r z y sz ło śc i n a le ż a ło zm ie n ić u p r z e d n ie h ip o tezy .
P rz e c iw n ik ie m b a d a ń r e t r o s p e k t y w n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h p rz e z E. B ah ra i K. Ś lą s k ie g o j e s t ró w n ie ż K. Buczek, u w a ż a j ą c j e za d ą ż -n o ść do s tw o r z e -n ia za w s z e lk ą c e -n ę o b r a z u p o d z ia łó w t e r y to r ia l-n y c h , p o m im o b r a k u ź r ó d e ł w s p ó łc z e s n y c h “. S tw ie rd z a on, iż w m i a r ę p r z y -b y w a n ia n o w y c h k o ś c io łó w i r o z w o ju o s a d n ic tw a sieć p a r a f ia ln a szyu- k o się p rz e k s z ta łc a ła , a p o d z ia ł n a d e k a n a t y d o s t o s o w y w a n o d o sieci p arafii. P o d ziały te wg K. Buczka n ie m ia ły nic w s p ó ln e g o z p o d zia ła n u n a k a s z te l a n i e czy p o w ia ty . Z p o w o d u b r a k u m a t e r ia łó w ź r ó d ł o w y c h dla X II— X111 w. n a le ż a ło b y się j e d y n i e o g r a n ic z y ć do p r z e a n a liz o w a n ia w z m ia n e k ź r ó d ło w y c h o p o s z c z e g ó ln y c h j e d n o s t k a c h t e r y t o ria ln y c h , n a n ie ś ć n a m a p y ich ośro d k i, a g r a n ic e ich o d tw o r z y ć w c a łości lu b na p e w n y m o d c in k u ty lk o w t y c h p r z y p a d k a c h , g d y d y s p o n u j e m y w s p ó łc z e s n y m i i b e z p o ś re d n im i d a n y m i, a n ie in fo rm a c ja m i o p o -d z ia ła c h k o ś c i e l n y c h czy p ó ź n y c h a -d m i n i s tr a c y j n y c h i m a j ą tk o w y c h .
N ie w s z y s c y h i s t o r y c y p o d z ie la ją o p in ię K. B uczka w tej sp ra w ie . S. Z a ją c z k o w s k i n ie u m n ie j s z a j ą c z n a c z e n ia w n io s k ó w o p a r ty c h na p r z e -k a z a c h ź ró d e ł p i s a n y c h u w a ż a , iż p o d z ia łó w -k o ś c ie ln y c h n ie m o żn a p om ija ć, g d y ż o p i e r a j ą się o n e n a g r a n ic a c h d a w n y c h te r y t o r i ó w p l e -m i e n n y c h 1’. P o d o b n e g o z d a n ia j e s t t a k ż e J. S p o r s10 u w a ż a ją c , iż z a r ó w -n o o r g a -n iz a c j a t e r y to r ia l-n a , j a k i k o ś c ie l-n a -n a P o m o rz u G d a ń s k im u k s z ta łto w a ły się w o d m i e n n y c h w a r u n k a c h niż n a p r z y k ła d w W ie l- k o p o ls c e i M a ło p o lsc e . P ie r w s z e k o ś c io ły p o m o r s k ie i P olski k o n t y n e n -ta ln e j tw o r z o n o p r z y g r o d a c h k a s z te la ń s k ic h m a j ą c n a u w a d z e w z g lę d y o s a d n ic z e — s tą d p o w s t a j ą c a o r g a n iz a c ja k o ś c ie ln a n a w ią z y w a ła do is tn ie ją c e j o rg a n iz a c ji g r o d o w e j, t w o r z ą c o k rę g i p a r a f ia ln e o b e j m u j ą c e p o k ilk a lu b k ilk a d z ie s ią t wsi. W e d łu g J. S p o rs a z a się g t e r y t o r i a l n y p arafii p o k r y w a ł się z n a j s t a r s z y m i z e s p o ła m i o sa d n ic z y m i, a ty m s a -m y -m i z is tn ie ją c y -m i w ó w c z a s j e d n o s tk a -m i te r y to r ia ln y -m i. N a - P o -m o r z u G d a ń s k im is tn ia ły k o ś c io ły o d u ż y c h o k r ę g a c h p a r a f ia ln y c h , a n o w e p a r a f ie p o w s t a w a ł y w w y n i k u ich w e w n ę t r z n e g o p odziału. W y t w o r z o n e w te n sp o só b p a r a f ie o n i e r e g u l a r n y c h (nieg w ia źd zisty ch ) k s z t a ł t a c h z d a n ie m te g o a u t o r a u k a z u j ą p i e r w o tn y z a się g p a ra fii m a c ie r z y s ty c h i k i e r u n k i p ó ź n ie js z e j e k s p a n s ji o s a d n ic z e j p r z e k r a c z a ją c e j ru b ie ż e w c z e ś n ie j s z e g o o s a d n ic tw a . W z w ią z k u z ty m g r a n ic e p a r a f ia ln e P o -m o rz a G d a ń s k ie g o b a r d z ie j niż n a i n n y c h t e r e n a c h s ą p r z y d a t n e p r z y * K. B u c z e k , P r o b l e m o r g a n iz a c j i t e r y t o r i a l n e j P o m o r z a G d a ń s k i e g o w У II
i XIII w i e k u , „Z apiski H isto ry c zn e" 1970, t. X X X V , z. 3— 4, s. 137— 157.
' S . Z a j ą c z k o w s k i , S tu d ia n a d t e r y t o r i a l n y m t o r m o w a n i e m z i e m i I" : y c k i e j
i s i e r a d z k i e j , Łódź 1951, s. 14.
r e k o n s tr u k c j i p i e r w o tn y c h p o d z ia łó w a d m i n i s tr a c y j n y c h i s k u p is k o s a d -niczych.
P o d s u m o w u ją c p r z e d s t a w i o n e tu p o g lą d y d o ty c z ą c e o d t w a r z a n i a p o d ziałó w p a ń s t w o w o t e r y t o r i a l n y c h n a p o d s t a w i e z a s ią g u j e d n o s t e k k o -ś c ie ln y c h n a le ż a ło b y s tw ie rd z ić , iż d o t y c h c z a s o w e p ró b y r e k o n s tr u k c j i te r y t o r i a ln e j o rg a n iz a c ji k a s z te la ń s k ie j n a t r a f i a j ą n a ta k z n a c z n e u t r u d n ien ia, że b łęd em b y ło b y o d r z u c a ć d e f in ity w n ie d a n e z o k r e s ó w p ó ź n ie jsz y c h , k t ó r e p rz ecież w p e w n y m s to p n iu m o g ą słu ż y ć d o p r z y p u -s z c z a ln e g o o d tw o r z e n ia z a -s ią g ó w d a w n y c h j e d n o -s t e k te r y to r ia ln y c h . O c z y w iś c ie z d a n y c h ty c h n a le ż y k o r z y s ta ć z d u ż ą o stro ż n o śc ią , a ro z -p a t r u j ą c ź r ó d ła w s -p ó łc z e s n e i w ia d o m o ś c i z o k r e s ó w -p ó ź n ie js z y c h z u w z g lę d n ie n ie m w a r u n k ó w n a t u r a l n y c h , k t ó r e w z n a c z n y m sto p n iu m ia ły w p ły w n a w y k s z t a łc e n i e się g r a n ic te r y t o r i a ln y c h , w y d a j e się s łu s z n y m p o d ję c ie p rz e z K. Ś lą sk ie g o p r ó b y u s ta le n ia p rz y p u s z c z a ln e g o z a s ię g u k a s z te la n ii ra c ią s k ie j p r z y w y k o r z y s t a n i u g r a n ic a d m in is tr a c j i k o śc ie ln e j. W n in ie j s z y m a r t y k u l e o p a r to się n a u s t a l o n y c h p rz e z m e g o g ra n ic a c h . W c e lu p r z e d s t a w i e n i a g e n e z y p o d z ia łó w t e r y t o r i a ln y c h k o n ie c z n y m b y ło p r z e p r o w a d z e n i e k o n f r o n ta c j i p r o c e s ó w r o z w o j o w y c h z o k r e s u p o p rz e d z a ją c e g o p o w s ta n ie p a ń s t w a p o m o rs k ie g o z w ia d o m o ś c ia m i z p ó ź n e g o ś r e d n io w ie c z a 11. Za c h r o n o lo g ic z n y p u n k t w y j ś c i a K. Śląski p r z y j ą ł cz as p o w s t a w a n i a k a s z te la n ii w r a m a c h w c z e s n o f e u d a ln e j p a ń s t w o -w o ś c i p o m o r s k ie j d o m o m e n tu z a s tą p ie n ia ich -w X IV -w. p rz e z inne fo r m y a d m in is tr a c y j n e . P o r ó w n u j ą c n ie lic z n e d a n e ź r ó d ło w e z XIII w. z X V l-w ie c z n y m i p o d z ia ła m i k o ś c ie ln y m i K. Ś lą ski d o sz e d ł d o w n io sk u , ż e g r a n ic e d e k a n a t u tu c h o ls k ie g o n a j p r a w d o p o d o b n i e j o d p o w ia d a ły g r a n ic o m d a w n e j k a s z te la n ii r a c ią s k ie j. P o m o c n ą o k a z a ła się tu m a p a sieci p a r a f ia ln e j w o j e w ó d z t w a p o m o r s k ie g o o k r ę g u b y to w s k ie g o i l ę -b o r s k ie g o w d r u g ie j p o ło w ie X V I w., o p r a c o w a n a p rz e z M. B iskupa i A. T o m c z a k a (rys. 2)12. G r a n ic e i n t e r e s u j ą c e g o n a s o b s z a ru w z n a c z n e j m ie rz e p o d y k t o w a n e b y ł y w a r u n k a m i n a tu r a ln y m i, w ty m p r z y -p a d k u r z e k a m i i lasam i. I tak g r a n ic ę -p o łu d n io w ą k a s z te la n ii s ta n o w ić m ogła d o lin a rz e k i K a m ionki, d z ie lą c a je d n o c z e ś n ie P o m o r z e o d W i e l -kopo lsk i. G ra n ic ę w s c h o d n i ą i p ó łn o c n o - w s c h o d n ią od s t r o n y Z a b o r ó w w y z n a c z a ł a Brda w r a z z la sa m i je j dolin y , łą c z ą c y m i się ze ś c ia n ą Bo-r ó w T u ch o lsk ich . G Bo-r a n ic a z a c h o d n ia o d d z ie la ła k a s z te l a n i ę Bo-r a c i ą s k ą od s z c z y c ie ń s k ie j a w y t y c z a ł y j ą — w e d łu g K. Ś lą sk ie g o — w s ie g r a n ic z n e
11 S 1 a s к i, op. cit., s. 8.
12 M. B i s k u p , A. T o m c z a k , M a p y w o j e w ó d z t w a p o m o r s k i e g o w d r u g ie j
TUCHOLA SicaziftA DEKANATU
ó O S A D A Z KOŚCIOŁEM P A R A FIA LN Y M ■ w
---ô OSADA 1 KOŚCiOtŁM FIUAINVM L U B KAPLICA, ---ŁRANICl DIECEZ3I ... — 6RANIGE MKANATÔV
-Щ
é OSADA I K O Ś C IO Ł E M H A R A F IA L N V M W R E K U
PROTESTANT0VV
OSADA l KOŚCtOtLM BARAflALNYM I NALEIAC#- Ml DO N1160 OSADAMI
o OSADA K I ftOZWIAIANEJ PRWNAIĽW0SC1 u ftARAnALNŁ3
--- tBANia v v o x w o k t w a
Rys. 2. S ie ć p arafialn a d ek a n a tu tu c h o lsk ie g o w d ru g iej p o ło w ie X V I w . (w g M. B i s k u p , A. T o m c z a k , M a p y w o j e w ó d z t w a p o m o r s k i e g o w d r u g ie j połow ie
X V I w ., T oruń 1955)
d e k a n a t u tu c h o ls k ie g o : Z arzecze, Jez io rk i, K ło d aw a, K r o j a n ty M owa C e rk ie w , P a w ło w o , G r a n o w o , L ic h n o w y i N o W y d w ó r (rys. 3).
W p o d a n y m tu p r z y p u s z c z a ln y m z a się g u k a s z te la n ii r a c ią s k ie j g r a -n ic e p o łu d -n io w a i w s c h o d -n ia w y z -n a c z o -n e są g ra -n ic a m i -n a tu r a l-n y m i,
• wOrtK> ^ • ,'BOM24llWłWv —' Г '-—: ' м м п и . • f * kAKIK • - B K Z E ÍN O PRABZONA • PIETRZYKOWI} • • V I I T U Í Y K Ô W K U • H ifcn n o W lt + _ PULNICA tCWIEbziN JSZC? YTNO Ewt/ .-■KRUMM f> M .C C R K lU i с н ш ш ! • T S TvÄT К Щ 1 » » К • .•' PAWŁOWU ♦ IKOMIWOrtN f t0 w ic Ł í o R A N O ^ j f t " . а ш с “ * . . Г » Г 5 ; 'C ü t O A N K i • / N .D W Ö K • KltfcJPIN • o o o n i r á Ä V6 njcHü^ / / CvyMUMVKA / . f . —-v T tk lK • K U U tV D f / / /; BW ÍnÍLNlEjV,? ° ^ ^ 1Í (; » « O r V I V I I N ,« » K ^ llV V N IC A W IU ttC H O W O mUKÜW«»* / / OłyŁkŁK iADAIYM
--- PttAW DOPODOBNf ÔHANIC5 H A lZ T tlA N tl M A f i n M v fu --- M tA W ß O P O D O B N E C flA N lC C К R A IN 4 S T O U C E K A SZ .T C l.A N II N A L Z tL N V C H + W i l l • i n n e i v i i c a s c o w o i o 0 3 10 t t 20 Km j ____ i---1---i---■
Rys. 3. G ran ice k a sz te la n ii r a c ią sk ie j i sz c z y c ie ń s k ie j (w g S 1 a s k i, op. cii.)
n a to m ia s t p o z o s ta łe o d t w o r z o n o n a p o d s ta w ie p o d z ia łó w k o ś c ie ln y c h z X V I w.
B a d a n ia n a d z a g a d n ie n ie m k a s z te la n ii j a k o o ś r o d k ó w a d m in is tr a c j i w o js k o w e j, s ą d o w e j i g o s p o d a r c z e j d o p r o w a d z iły do w y o d r ę b n ie n ia p rz e z h i s t o r y k ó w k ilk u ich ro d z a jó w . S. A r n o ld podzielił k a s z te la n ie
n a 2 g ru p y : te r y t o r i a ln e — o b e jm u ją c e c a łą lu d n o ś ć z a m ie s z k u ją c ą o k r e ś lo n e t e r y to r iu m — i n ie t e r y to r ia ln e , cz y li g r o d y w o j s k o w e b u d o w a n e w c e la c h i b r o n n y c h n a p ig r a n ic z a c h p a ń s t w a i d z ie ln ic 13. Z. W o j c ie c h o w s k i dzielił g ro d y k a s z te l a ń s k i e n a s t a r e i no w e , z tym , ze o s t a t nie u w a ż a ł za ty p o w o m ilitarn e, bez k o n ie c z n o ś c i istn ie n ia z o r g a n iz o -w a n e j k a s z te l a n i i 14. W e d łu g K. Ś lą sk ie g o -w XII i X111 -w. n a P o m o rzu w y s l ą p o w a ł y k a s z te l a n i e n a c z e ln e i p o d l e g a j ą c e im k a s z te l a n i e zależne, u t w o r z o n e w X III w. p o d c z a s ro z d r o b n ie n ia fe u d a ln e g o 5. W za sa u z ie w s z y s tk ie te p o d z ia ły o p i e r a j ą sią n a p o d s t a w o w y m w z o r c u S. A rn o ld a . K. B uczek u z n a j e o r g a n iz a c j ą n a c z e ln y c h g r o d ó w k a s z te la ń s k ic h , k t ó -r y m p o d le g a ć m ogła p e w n a liczba j e d n o s t e k n iż sz e g o -rz ą d u “. O d m a w ia on c h a r a k t e r u te r y t o r i a ln e g o k a s z te la n io m n o w y m (por. Z. W o j c i e c h o -w ski) z -w y j ą t k i e m tych, k t ó r e p o -w s t a ł y n a m ie js c e z lik -w id o -w a n y c h g r o d ó w s ta r y c h . B y w a ły o n e ró w n ie ż o ś r o d k a m i w ło śc i i d w o r ó w ksią zących, m o g ły też s trz e c w a ż n ie j s z y c h p r z e p r a w , k o m ó r c e ln y c h i t a r -g ó w 17. W sw e j n a j n o w s z e j p r a c y J. S p o rs n ie p o d z ie la p o -g lą d ó w o is t-n ie t-n iu o d r ą b t-n y c h r o d z a j ó w k a s z te la t-n ii t-n a P o m o r z u G d a ń s k im w X i i — X III w. R o zw a ża on p r a w d o p o d o b ie ń s tw o , iż i s tn ie ją c e w ó w c z a s o ś r o d -ki k a s z te l a ń s k i e m ia ły c h a r a k t e r t e r y t o r i a l n y i b y ły r ó w n o r z ą d n e p o d w z g lą d e m a d m i n i s t r a c y j n y m 18. W y r ó ż n i a n a t o m i a s t ich p o d z ia ł c h r o n o -lo g ic z n y dzielą c j e n a p i e r w o tn e (stare), p o w s t a ł e w XII w., i n o w e , u t w o r z o n e w d r u g ie j p o ło w ie X III w.
W p o d z ia ła c h a d m i n i s tr a c y j n y c h X l ll w ie c z n e g o P o m o r z a W s c h o d -n ie g o w y m ie -n ia sią k a s z te l a -n i ą ra c ią s k ą , k t ó r a w r a z z k a s z te l a -n i ą szczy- c i e ń s k ą o b e j m o w a ła ś r o d k o w e i p o łu d n io w o z a c h o d n ie p o g r a n ic z e P o m o rz a z W ie lk o p o ls k ą . W d o ty c h c z a s o w e j l i te r a t u r z e p r z e d m io tu i s t n ie -j e d u ż a ro z b ie ż n o ść p o g lą d ó w o d n o ś n ie d o tego, c z y o k r ą g i te tw o r z y ły d w ie o d r ą b n e k a s z te la n ie , c z y j e d n ą n a c z e ln ą ze s to lic ą w S z c z y tn ie lu b j e d n ą k a s z te l a n i ą t e r y t o r i a l n ą z o ś r o d k ie m n a j p i e r w w R aciążu, a p o je g o z n isz c z e n iu w 1256 r. w Szczytnie.
A u t o r e m te o rii o d w ó c h n i e z a le ż n y c h k a s z te la n ia c h , r a c ią s k ie j i
szczy-18 S. A r n o l d , Teryto ria p le m ie n n e w u stroju a d m in is tr a c y j n y m Polski p ia s to w -s k i e j (w. X II— XIII), [w :] Z d z i e jó w średniow iecza, W a r -s z a w a 1968, -s. 241.
14 Z. W o j c i e c h o w s k i , U strój p o li ty c z n y Śląska, [w :] Historia Ślą ska od naj-d a w n ie j s z y c h c za s ó w naj-do ro ku 1400, t. I, K ra k ó w 1933, s. 609— 612.
15 S 1 a s к i, op. cit., s. 17, 226. 18 B u c z e k , op. cit., s. 141.
17 T e n ż e , Z badań nad organizacją grodową w Polsce w c ze sn o le u d a ln e j. Prob, lem teryto rialn ości g ro d ó w k a s z te la ń s k ic h , „ K w a r ta ln ik H is to r y c z n y " 1970, R. L X X V II, z. 1, s. 8 — 9.
c ie ń sk ie j, by ł E. B a h r 19. W e d łu g K. Ś lą s k ie g o n a to m ia s t t e r y to r iu m o b e j m u j ą c e k a s z te la n ią r a c i ą s k ą i s z c z y c ie ń s k ą tw o rz y ło j e d n ą k a s z t e -la n ią n a c z e ln ą — s z c z y c ie ń sk ą , w k t ó r e j R aciąż i Szczytno, j a k o o k rą g i g r o d o w e w r a z z o k olicam i, tw o r z y ły d w ie k r a i n y (o d p o w ie d n ik n a z w y ,,opole"). K. S la sk i za S. A r n o ld e m d e f in iu je te n p o g lą d n a s tą p u j ą c o : „ p o m o r s k ie k a s z te l a n i e n a c z e ln e dzieliły sią p o d w z g lą d e m g e o g ra lic z - n y m n a o k rą g i n iższe g o rz ądu, o d p o w i a d a j ą c e w p r z y b liż e n iu w s p ó l n o -tom t e r y t o r i a ln y m z X w i e k u — czyli k r a i n y " 211. Za c z y n n ik d e c y d u ją c y w u k s z t a ł t o w a n iu s ią k r a i n u z n a j e s to p ie ń r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o z u w z g lą d n ie n ie m w a r u n k ó w g e o g r a fic z n y c h . P e w n e z n a c z e n ie m ia ły t a k ż e m ie j s c o w e s t o s u n k i s p o łe c z n e i p o lity c z n e . D e fin ic ja ta z g o d n a j e s t ze s t o s o w a n y m p o d z ia łe m n a k a s z te l a n i e s k ł a d a j ą c e sią z k ilk u k r a in (opoli) z tym, iż t r a k t u j e sią k a s z te l a n i ą s z c z y c ie ń s k ą i r a c i ą s k ą o d rą b - nie. P odział sw ó j K. S la sk i u z a s a d n ia s tw ie rd z e n ie m , iż ź r ó d ła p o m o r s k ie n ie w y m i e n i a j ą ż a d n e g o k a s z te l a n a ra c ią s k ie g o , m im o w z m i a n e k o s a m e j k a s z te la n ii, p o d c z a s g d y w y lic z a j ą k ilk u k a s z te l a n ó w szczycieńskich*1. G d y b y j e d n a k g r ó d i o k r ą g R a c ią ż a n ie p e łn ił fu n k c ji k a sz te la n ii, ty lk o j a k o k r a i n a c z y o p o le p o d le g a ł z w ie r z c h n ie j w ł a d z y S zczytna, d o k u -m e n t y n ie n a z y w a ł y b y te g o o k r ą g u „ c a s te lla n ia d e R ace n ze" .
Z k o le i K. B uczek j e s t z w o le n n ik ie m trz e c ie j w e rsji, czyli is tn ie n ia j e d n e j k a s z te la n ii t e r y t o r i a ln e j z s ie d z ib ą p o c z ą tk o w o w R aciążu, a p o -te m w Szczytnie, j e d n a k z z a c h o w a n ie m n a d a l d y s t r y k t u r a c ią s k ie g o z e w z g lą d u n a r o z le g ło ść i siln e z a le s ie n ie tej cz ą śc i P o m o r z a G d a ń s k ie g o 22. O j e d n e j k a s z te la n ii z d w o m a o k r ą g a m i g r o d o w y m i m ó w i r ó w -n ież J. Spors, z tym , ż e -n ie u z -n a j e -n a c z e l-n e g o z -n a c z e -n ia S z c z y t-n a w
sto-18 B a h r , op. с it., s. 220. O d w ó c h k a s z te la n ia c h m ó w ią m. in. L a b u d a , U strój sp o łe c zn o p o lity c zn y ..., s. 395, 547; S. M i e l c z a r s k i , D zieje Pom orza N a d w iśla ń -s k ie g o od V II w ie k u do 1945 r., G d a ń -s k 1978, -s. 36; K. M o d z e l e w -s k i , O rgani-zacja gospodarcza p a ń stw a p ia s to w sk ie g o (X — XJ11 w ie k ), W ro c ła w — W a r s z a w a — — K r a k ó w — G d a ń s k 1975, s. 152, p rz y p . 40; E. R o z e n k r a n z, P o czą tki i u stró j m iast Pom orza G d a ń skieg o do s c h y łk u X IV stu lecia , G d a ń s k 1962, s. 21.
80 S l a s k i , op. cit., s. 227.
11 K. S la s k i n ie s łu s z n ie tw ie r d z i, iż b r a k w z m ia n e k ź r ó d ło w y c h o k a s z te la n a c h ra c ią s k ic h . K ro n ik a W ie lk o p o ls k a p rz y o p is ie z d o b y w a n ia i z n is z c z e n ia w 1256 r. g ro d u w R a c ią ż u p rz e z W ie lk o p o la n p o d a je , iż w c z a s ie n a ta r c i a k s ią ż ę P rz e m y s ła w w z ią ł do n ie w o li k a s z te la n a S o k o ła . P ró c z k a s z te la n a p r z e k a z w y m ie n ia ta k ż e w o js k ie g o i c h o rą ż e g o . P ie rw js z a w z m ia n k a o k a js z te la n ie js z c z y c ie ń js k im p o c h o d z i n a to m ia s t z 1275 r. i n ie d o ty c z y b e z p o ś re d n io t e j k a s z te la n ii, t y lk o p o s ia d ło ś c i w g r a -n ic a c h k a s z te la -n ii r a c i ą s k ie j (w ie ś D ą b ró w k a ), a w ię c d a -n e o k a s z te la -n ie r a c ią s k im są o 19 la t s ta rs z e . 82 B u c z e k , op. cit., s. 151.
š u n k u do R aciąża. U w a ż a on, że p i e r w o tn y m o ś r o d k ie m k a s z te la ń s k im był Raciąż, a p ó ź n ie j S z c z y tn o 23.
P o r ó w n u j ą c w a r u n k i g e o g r a fic z n e i o s a d n ic z e t e r e n ó w p o d le g ły c h k a s z te la n io m (wg K. Ś lą sk ie g o k ra in o m ) ra c ią s k ie j i s z c z y c ie ń s k ie j p o d
-su m o w a n ie , ich w y p a d a n a k o r z y ś ć R acią ża. S am K. S la ski m ów i, iż o k o lic e S z cz y tn a b y ły j e d n y m z n a j s ła b ie j z a lu d n io n y c h r e g io n ó w P o m o rz a G d a ń sk ie g o , p r z e c iw s ta w ia ją c m u z n a c z n e z a s ie d le n ie o kolic R a ciąż a (por. rys. 3)24. O b s z a r k a s z te la n ii sz c z y c ie ń s k ie j p r a w i e c a ły p o -k r y t y był lasam i, ro z w ó j r o ln ic tw a b y ł p o n a d to u tr u d n i o n y ze w z g lę d u na n ie u r o d z a j n e g leby. Z n a c z e n ie g o s p o d a r c z e o ś r o d k a ra c ią s k ie g o p o d -nosił p r z e b i e g a j ą c y p rz e z e ń sz la k h a n d l o w y (via magna), b ie g n ą c y z W ie lk o p o ls k i p rz e z K o n in i K a m ień , w y m i e n i o n y w 1225 i 1273 r.25 S tą d też teza K. Ś lą sk ie g o o istn ie n iu n a c z e ln e j k a s z te la n ii s z c z y c ie ń skiej i p o d le g a j ą c e j jej k r a in ie r a c ią s k ie j i s z c z y c ie ń s k ie j w z b u d z a w ą t -p liw ości. W y d a j e się, iż s -p e c y fic z n e w a r u n k i n a t u r a l n e o ra z s tr a te g ic z n e u s y t u o w a n i e na g r a n ic y P o m o r z a z W ie lk o p o ls k ą s tw o r z y ło k o n ie c z n o ś ć u t w o r z e n ia d w ó c h o d r ę b n y c h k a s z te la n ii z a r ó w n o ze w z g lę d ó w p o lity c z -n ych, j a k i g o s p o d a r c z y c h , s p r a w u j ą c y c h w ła d z ę a d m i -n i s tr a c y j -n ą pod o g ó ln y m n a d z o r e m p a n u j ą c e g o k się c ia p o m o r s k ie g o i w y z n a c z o n y c h p rz e z n ieg o d o s to j n ik ó w w o so b ie k a s z te l a n ó w i p o d le g ły c h im u r z ę d n ik ó w . T a k i s ta n rz e c z y p r z e t r w a ł aż do X IV w., czyli do z a b o ru k r z y -ża ck ieg o , k i e d y to m ie js c e R ac ią ż a z a ję ła r o z w ija ją c a się T u ch o la , a S z c z y tn a C złu ch ó w , k t ó r e s ta ły się o ś ro d k a m i u t w o r z o n y c h prz ez K r z y ż a k ó w ko m tu rii.
W r a c a j ą c d o z a g a d n ie n ia t e r y to r ia ln o ś c i k a s z te la n ii na s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u j e tu j e sz c z e p o g lą d A. G ą sio r o w s k ie g o , k t ó r y n a p o d s ta w ie X IIIw ie c z n y c h źró d eł w ie lk o p o ls k ic h s tw ie rd z a , że sz e re g k a s z -telan ii p o w s t a w a ł w ty m cz a sie w z w ią z k u z a k t u a l n y m i p o trz e b a m i m i-lita rn y m i z a g r o ż o n e g o te ry to riu m . I s tn ie j ą c y g r ó d c z ęsto p o d n o s z o n o do r a n g i k a s z te la ń s k ie g o , a lu d n o ś ć z a m ie s z k a ła w je g o pobliżu b y ła zobo w i ą z y w a n a do ś w ia d c z e ń na je g o rz e c z 28. N ie j e s t w y k lu c z o n e , że R aciąż i Szczytno, j a k o p o ło ż o n e na p o g ra n ic z u w ie lk o p o ls k o -p o m o rs k im , m o g ły p e łn ić ta k ą fu n k c ję .
** S p o r s, op. cit., s. 300. 14 S l a s k i , op. cit., s. 214, 219.
« K o d e k s d y p lo m a ty c z n y W ie lk o p o ls k i, t. I, n r 116, 1225 r. w y d . I. Z a k r z e -w s k i , P o z n a ń 1867, P om m erellisch es U rku n d en b u ch , w y d . M. P o r i b a c h , D a n zig 1882, n r 259, 1273 r.
!e A. G ą s i o r o w s к i, U w agi o m n ie js zy c h k a szte la n ia c h w ie lk o p o lsk ic h XI I I — X IV w ., „ C z a so p ism o P ra w n o -H is to ry c z n e " 1967, t. X IX , z, 1, s. 73— 74, 89.
W y d a j e się, iż o s ta te c z n ie s p ó r t e n m o g ło b y r o z s tr z y g n ą ć p r z e p r o w a -dzenie, p o d o b n ie j a k w R aciążu, b a d a ń a r c h e o lo g ic z n y c h w Szczytnie. P o g r a n ic z n y c h a r a k t e r k a s z te la n ii ra c ią s k ie j w s k a z u je , iż sam R aciąż m ógł sp e łn ia ć r o lę g r o d u s tra ż n ic z e g o i z ta k ą fu n k c ją m o ż n a b y w ią z a ć p o w s ta n ie tej k a sz te la n ii. S tąd w y tłu m a c z a ln e m o g ą się w y d a w a ć n i e w ie lk ie ro z m ia r y je j t e r y t o r i u m (ok. 670 k m 2), co b y ło s łu s z n e ze w z g lę -d ó w o rg a n iz a c y j n y c h , b o w ie m w ię k s z e m u o b s z a ro w i g r ó -d nie m ó g łb y z a p e w n ić n a l e ż y te g o b e z p ie c z e ń s tw a . R y z y k o w n e w y d a j ą się by ć n a to m ia s t r o z w a ż a n ia o d n o ś n ie do z a le ż -ności R ac ią ż a od S z c z y tn a w z g lę d n ie je g o s t a r s z e ń s tw a , p o n ie w a ż ze ź r ó d e ł p i s a n y c h to n ie w y n ik a . D la te g o ty lk o d a le j k o n t y n u o w a n e b a -d a n ia a r c h e o lo g ic z n e m o g ą -d a ć o -d p o w ie -d ź n a te p y t a n i a 27. N a p r z y k ła -d je śli ch o d z i o r a m y c h r o n o lo g ic z n e f u n k c jo n o w a n ia k a s z te l a m i w R a -c ią ż u b a d a n ia w y k o p a li s k o w e d a ły k o n k r e t n ą o d p o w ie d ź — u s ta lo n o p o c z ą te k i k o n ie c f u n k c jo n o w a n i a g ro d u . D o s tę p n e ź r ó d ła p is a n e p o -tw i e r d z a j ą is tn ie n ie g r o d u i k a s z te la n ii w l a t a c h 1256— 1300. N a to m ia s t w z m ia n k i od 1305 r. m ó w ią ty lk o o w si R acią ż i o d n o s z ą się do o s a d y le ż ą c e j ok. 5 k m n a p o łu d n io w y w s c h ó d od g r o d z is k a 28. O s ta tn ia w z m ia n k a ź r ó d ło w a o k a s z te la n ii p o k r y w a się c z a s o w o z k o ń c e m e g z y s te n c ji g r o d u z n isz c z o n e g o d r u g im p o ż a r e m (p ie rw sz y w 1256 r. — s p a -l e n ie g r o d u p rz e z W i e -l k o p o -l a n 2"), m o g ło to n a s tą p ić m ięd zy ro k ie m 1300 a 1305. W a r s t w y k u l t u r o w e g r o d z is k a n ie z a w i e r a j ą b o w ie m m a t e -riałów , k t ó r e by je d n o z n a c z n ie w s k a z y w a ł y n a is tn ie n ie g r o d u w w ie k u XIV . O d n o ś n ie d o p o c z ą t k ó w j e g o f u n k c j o n o w a n i a a n a liz a u k ła d u w a r s t w k u l t u r o w y c h i ic h z a w a r to ś c i w s k a z u je , iż g r ó d m ógł n a j p r a w d o p o d o b n ie j p o w s ta ć w d r u g ie j ć w ie rc i Х Ш w. T a k w ię c d o p ie r o s y s t e m a t y c z n e b a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e u s ta liły o s ta te c z n ie o k r e s f u n k c j o -n o w a -n ia g r o d u r a c ią s k ie g o , co p o w i-n -n o d o p r o w a d z ić do k o r e k ty u s t a l e ń h is to r y k ó w , k t ó r z y p r z y j m o w a l i k o n ie c je g o e g z y s te n c j i p o p o ż a rz e w 1256 r. N a c z e ln y g r ó d k a s z te la n ii s z c z y c ie ń s k ie j n ie z o sta ł d o tej p o r y z b a d a n y . D opóki n a p o d s t a w i e te g o ty p u b a d a ń n ie u s ta li się j e g o c h r o
-17 P o r. L. L e c i e j e w i c z , Z badań nad k s z ta łto w a n ie m się o ś r o d k ó w g ro d o w ych na p o g raniczu p o m o r sk o -w ie ik o p o ls k im w e w c z e s n y m śre d n io w ie c zu , „ S la v ia A n tiq u a " 1957— 1959, t. V I, s. 137— 138, k t ó r y p r o g r e s y w n e b a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e t r a k tu je j a k o p o d s ta w ę d o b a d a ń n a d k s z ta łto w a n ie m s ię o s a d n ic tw a , s z c z e g ó ln ie w o d -n ie s ie -n iu do o b s z a ró w p o g r a -n ic z -n y c h .
28 P om m erellisches..., n r 638, s. 562.
K ro n ika W ie lk o p o ls k a , w y d . B. K ü r b i s , M o n u m en ta Poloniae H istorica, S e ria N o v a , t. V III, W a r s z a w a 1970, s. 103.
nologii, d o te g o c z asu n ie m o żn a w sp o só b b a r d z ie j s p r e c y z o w a n y r o z -s tr z y g n ą ć p r z e d -s t a w i o n y c h p o w y ż e j hipotez.
K atedra A rch eo lo g ii U n iw er sy te tu Ł ód zk iego
M ałgorzata K o w a lc zy k
GRENZEN DER RACIĄZ.-KASTELLANEI A U S DEM XIII JA H R H UN DERT IN O STPOM M ERN
T e rrito ria l« ' S t r u k t u r v o n P o m m e rn w ä h r e n d d e s f r ü h e n M itte la lte r s w ir d v o n H is to r ik e r n m it d e r r e tr o q r e s iv e M e th o d e , h a u p ts ä c h lic h in A n le h n u n g a n d ie a u s d e m X III. u n d X IV . J a h r h u n d e r t s ta m m e n d e n to p o n o m a s tis c h e n S c h r if tq u e lle n u n d E rg e b n is s e d e r a r c h ä o lo g is c h e n F o r s c h u n g e n r e k o n s t r u ie r t. Es w ir d d a b e i d ie E rs c h e i-n u i-n g d e r V e r b ii-n d e i-n g k ir c h lic h e r O r g a i-n is a tio i-n (P fa rre i-n , D e k a i-n a te , D ie zö sei-n ) m it d em t e r r i t o r i a le n E in 'o ilu n g d e r s ta a tlic h e n V e r w a ltu n g in B u rc jb e zirk e u n d K a s te lla n e ie n , b e o b a c h te t. D as G e b ie t v o n O s tp o m m e rn u m f a s s te n s e it d e m E n d e d e s X III. J a h r -h u n d e r ts 3 F ü r s te n tü m r r: G d a ń s k . S b p s k — S ła w n o u n d Ś w ie c k o (Z e ic h n u n g 1). R a c ią ż —K a s te lla n e i g e h ö r te w a h r s c h e in lic h zu Ś w ie c k o H e rz o g tu m , u n d in k i r c h -lic h e r H in s ic h t zu p o m m e rs c h e n T e il d e r d e s G n ie z n o — E rzb istu m . D ie G re n z e n d e r K a s te lh in e i w u r d e n m it R ü c k s ic h t a u f S p ä r lic h k e it d e r z e itg e n ö s s is c h e n Q u e lle n auf G ru n d d e r A n g a b e n v o n sn ä te re ,n P e r io d e n r e k o n s tr u ie r t. Es w u r d e b e w ie s e n , (E. B ih r, K. S la s k i), d a s s sic h d ie B e re ic h e d e r K a s te lla n e ik r e is e te iw e is e in d e n a u s D e u ts c h e O rd e n s - Z e ite n s ta m m e n d e n K o m tu re io n u n d V o q tb e z ir k e n u n d a " c h in d e n k ir c h lic h e n E in te ilu n g en in P f a r r e n u n d D e k a n a te e r h a lte n h a tte n . D a s G e b ie t d e s T " c h o I a - D e k a n a - te s e n ts p r a c h v 'a h r s c h e in lic h d e n V e r w a ltu n g e q r o n z e n d e r e h e m a lig e n R a c ią ż — K a s s tc l- la n e i. K. S la s k i b e n u tzte z u r R e k o n s tr u k tio n d e r e n G re n z e n d ie K a r te d e s P f a r r e n e -tz e s in d " r P o m m e rc h e n W o iw o d s c h a ft d e s B y tó w — u n d L ę b o rk — B e z irk e s in d e r z w e ite n H ä lf te d"s X IV . J a h r h u n d e r t s (Z e ic h n u n g 2). D ie s ü d lic h e G re n z e d e r K a s te l- b n e i k o n n te d a s T a l d e s F lu s s e s K a m io n k a b ild e n , d a s g le ic h z e itig P o m m e rn v o n G r o s s o o le n g e tr e n n t h a tte . D ie ö s tlic h e und n o r d ö s tlic h e G re n z e b e s tim m te d e r F lu ss B rda. D i" w e s tlic h e , m it S z c z y tn o — K a s te lla n e i b e n a c h b a r t G re n z e w u r d e v o n d e n G re n z d ö rf'-rn d e s T u r h o la — D e k a n a te s , Z a rz e c z e . J e z io r k i, K ło d a w a , K r o ia n ty , N o w a C e rk ie w . P riw ło w o . G ra n o w o , L ic h n o w y un d N o w y d w ó r g e z o g e n (Z e ic h n u n g 3). D er G re n z e h a r a k f e r d e r R a c ia ż — K a s te lla n e i w e is t h in , d a s s R a c ia ż s e lb s t d ie R o lle ein er W ^ c h b u rq e rfü lle n k o n n te und m it d ie s e r F u n k tio n d ie E n ts te h u n g d e r K a s te i- I m e i v e r b " n d e n w e r d e n k ö n n te .
A” f G n -n d d e r A ''bn rr> b n n (jsfo rs ch u n n e n w u r d e d ^ r A n fa n g u n d d a s E n d e d e r В 'r g f u n k tio n ie r u n g in R a c ią ż fe s tn e le q t. D ie z u g ä n g lic h e n S c h r if tq u e lle n b e s tä tiq e n d a s E x is tie re n e in e r B " rg u n d e in e r K a « te lla n e i in d e n J a h r e n 1256— 1300 D ie F r»*-ähnunn°n s e i t d e m J a h r 1305 s p r e c h e n d a g e g e n n u r v o m D o rf R a c ia ż u n d b e -z ie h e n s ic h n u r a u f e in e 5 k m v o n d e r B " r g lie o e n d e S ie d lu n g . D ie l e t z 'e O n e lle n -
n o t i z v o n d e r K a s t e l l a n e i d e c k t sic h z e itlic h m it d em E x is 'te n z e n d e d e r B " rg , d ie d u r c h d er\ z w e ite n B ra n d (d e r e r s te im J a h r e 1256 — V e r b r e n n u n g d e r B u rg v o n
G ro s s p o la n c n ) z e r s tö r t w u r d e ; d a s k o n n te z w is c h e n 1300 u n d 1305 fo lg e n , d e n n die K u ltu r s c h ic h te n d e r B urg e n th a l te n k e in e M a te r ia lie n , d ie e in d e u tig a u l d ie E x is te n z d e r B urg im X IV J a h r h u n d e r t h in w e is e n k ö n n te n .
B e z ü g lic h d e r A n lä n g e d e r e n F u n k tio n ie r u n g w e is t d ie A n a ly s e d e r K u ltu r- s c h i c h te n a n o r d n u n g u n d d e r e n G e h a lt au f, d a s s d ie B u rg h ö c h s tw a h rs c h e in lic h im z w e ite n V ie r te l d e s X III. J a h r h u n d e r t s e n ts te h e n k o n n te . E rst s y s te m a tis c h e a r c h ä o -lo g is c h e F o rs c h u n g e n h a b e n d ie F u n k tio n ie r u n g s p e r io d e d e r Raciąż-— B urg e n d g ü ltig fc s tg e le g t, w a s z u r K o r r e k tu r d e r F e s tle g u n g e n v o n H is to r ik e r n , d ie d a s E n d e d e r B u rg e x is le n z n a c h d e m B ra n d im J a h r e 1256 a n g e n o m m e n h a b e n , lü h r e n so llte .
