Urszula Kaczmarek
1, Urszula Kanaffa-Kilijańska
1, Dorota Frydecka
2Metody oceny lęku stomatologicznego u dorosłych
Methods of Evaluation of Dental Anxiety in Adults
1 Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Akademii Medycznej we Wrocławiu 2 Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej we Wrocławiu
Streszczenie
Lęk przed zabiegami stomatologicznymi jest powszechnym problemem zarówno dla pacjentów, jak i dla lekarzy. Lęk dentystyczny może wpływać na unikanie lub odkładanie wizyt u stomatologa. Do oceny lęku stosuje się metody fizjologiczne, behawioralne i psychologiczne. W pracy, na podstawie piśmiennictwa, przedstawiono sposoby bada-nia lęku u dorosłych za pomocą kwestionariuszy: skala lęku dentystycznego Coraha (DAS – Corah’s Dental Anxiety
Scale), zmodyfikowana skala lęku dentystycznego (MDAS – Modified Dental Anxiety Scale), skala lęku
dentystycz-nego Kleinknechta (DFS – Kleinknecht’s Dental Fear Survey), dziesięciostopniowa skala strachu stomatologiczdentystycz-nego Gatchela (Gatchel’s 10-Point Dental Fear Scale), pomiar lęku podczas stomatologicznych zabiegów higienizacyj-nych (DHFS – Dental Hygiene Fears Survey), kwestionariusz strachu przed bólem dentystycznym (FDPQ – Fear of
Dental Pain Questionnaire), pytanie o lęk stomatologiczny (DAQ – Dental Anxiety Question) oraz Inwentarz Stanu
i Cechy Lęku (STAI – Spielberger’s State-Trait Anxiety Inventory). Kwestionariusze diagnozujące lęk pozwalają na zobiektywizowanie oceny poziomu lęku stomatologicznego. Ułatwia to lekarzowi planowanie leczenia i wybór odpowiedniej metody postępowania terapeutycznego (Dent Med. Probl. 2010, 47, 1, 97–100).
Słowa kluczowe: lęk stomatologiczny, metody oceny, dorośli.
Abstract
Anxiety over dental procedures is a prevalent problem both for patients and doctors. Dental fear may lead to avoiding or postponing dental visits. To measure dental anxiety, there are physiological, behavioral and psycho-logical methods in use. Basing on literature, in the paper, questionnaire methods were used to measure anxiety in adults: Corah’s Dental Anxiety Scale (DAS), Modified Dental Anxiety Scale (MDAS) Kleinknecht’s Dental Fear Survey (DFS), Gatchel’s 10-Point Dental Fear Scale, Dental Hygiene Fears Survey (DHFS), Fear of Dental Pain questionnaire (FDPQ), Dental Anxiety Question (DAQ) and Spielberger’s State-Trait Anxiety Inventory (STAI). Questionnaires used to diagnose fear help to objectify the assessment of the level of dental anxiety. It might be helpful for the doctor in planning treatment and in choosing the relevant therapeutic procedure (Dent Med. Probl.
2010, 47, 1, 97–100).
Key words: dental anxiety, evaluation methods, adults.
Dent. Med. Probl. 2010, 47, 1, 97–100 ISSN 1644-387X
PrACe PoGLĄDoWe
© Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society
Lęk przed zabiegami stomatologicznymi jest powszechnym problemem zarówno dla pacjen-tów, jak i lekarzy. Badania wskazują, że u ok. 25% osób dorosłych lęk jest na tyle silny, że wpływa na unikanie lub opóźnianie wizyt u stomatologa [1, 2]. Na lęk dentystyczny składają się 3 elemen-tarne rodzaje lęków: przed bólem, przed uszkodze-niem ciała oraz przed nieznanym.
Lęk dentystyczny powstaje przeważnie w dzie-ciństwie (85%) [3] i jest skutkiem traumatycznych doświadczeń w gabinecie stomatologicznym. Może być również wywołany negatywnymi postawami
rodziny pacjenta wobec leczenia stomatologiczne-go [4].
Pomimo postępu z zakresu znieczulenia miej-scowego i technik stomatologicznych, wiele osób wykazuje niechęć do leczenia. Z psychologiczne-go punktu widzenia zachowanie pacjenta leczo-nego stomatologicznie jest często uwarunkowane konfliktem motywacyjnym między dążeniem a unikaniem [5].
Uwzględnienie potrzeb pacjenta wyma-ga od lekarza znajomości podstaw psychologii, a także indywidualnego podejścia do człowieka.
U. Kaczmarek, U. Kanaffa-Kilijańska, D. Frydecka
98
rozpoznanie lęku przed leczeniem stomatologicz-nym jest dla lekarza ważną informacją.
Do oceny lęku stosuje się metody fizjologicz-ne, behawioralne i psychologiczne.
Metody fizjologiczne polegają na pomia-rze fizjologicznych reakcji organizmu w sytu-acji stomatologicznej, takich jak: ciśnienie krwi, tętno, szybkość akcji serca, napięcie mięśni, pocenie dłoni, zmniejszone wydzielania śliny [6]. Nieinwazyjnym sposobem oceny lęku jest pomiar wolnego kortyzolu w ślinie [7, 8].
Metody behawioralne polegają na ocenie zachowania pacjenta i zaznaczeniu przez lekarza odpowiedniej kategorii zachowania na skali beha-wioralnej. Stosuje się je głównie u dzieci.
Z metod psychologicznych do oceny lęku sto-matologicznego służą kwestionariusze wypełnia-ne przez pacjenta.
Skala lęku dentystycznego Coraha (DAS –
Co-rah’s Dental Anxiety Scale) [9] składa się z 4
punk-tów. Pytania dotyczą czterech sytuacji związanych z leczeniem stomatologicznym, na które dokonuje się wyboru odpowiedzi, kategoryzowanych w skali 5-stopniowej oceniającej nasilenie lęku w danej sy-tuacji. Wyniki mieszczą się w granicach 4–20 punk-tów, przy czym wynik powyżej 15 punktów wska-zuje na fobię dentystyczną [10]. Skala ta była stoso-wana zarówno u dorosłych, jak i dzieci [11, 12].
Zmodyfikowana skala lęku dentystycznego (MDAS – Modified Dental Anxiety Scale). Skala DAS została zmodyfikowana przez dodanie pią-tego punktu dotyczącego znieczulenia miejscowe-go, co jest istotne wobec powszechności leczenia w tym znieczuleniu [13]. Wyniki mieszczą się w granicach 5–25 punktów, a wynik od 19 punk-tów wskazuje na fobię dentystyczną.
Skala lęku dentystycznego Kleinknechta (DFS – Kleinknecht’s Dental Fear Survey) [14] dotyczy poziomu lęku w 20 charakterystycznych sytu-acjach, takich jak umawianie się na wizytę czy sły-szenie dźwięku wiertła – ocenianego na 5-stopnio-wej skali Likerta. Na podstawie analizy czynniko-wej wyodrębniono 3 parametry: unikanie leczenia stomatologicznego, objawy somatyczne lęku i lęk powodowany bodźcem związanym z leczeniem stomatologicznym [15]. Wyniki wynoszą od 20 (brak lęku) do 100 (najwyższy poziom lęku) [16].
Dziesięciostopniowa skala strachu stomatolo-gicznego Gatchela (Gatchel’s 10-Point Dental Fear
Scale) [17]. Jest to skala złożona z jednej pozycji
– osoby badane oceniają swój lęk stomatologiczny w przedziale wartości 1–10. Wynik 1 oznacza brak lęku, 5 – umiarkowany lęk, 8 – silny lęk, 10 – bardzo silny lęk. Wartość 8 i powyżej jest przyjmowana za wskaźnik znaczącego poziomu lęku. Stwierdzono, że ok. 11% osób w Ameryce Północnej charaktery-zuje się wysokim poziomem lęku dentystycznego
[17]. Zgodność między skalą Gatchela a skalą DAS Coraha w ocenie poziomu lęku stomatologiczne-go jest umiarkowana, co sugeruje, że te dwie skale są związane ze sobą, ale badają różne sytuacje [1]. Skala Gatchela odzwierciedla ogólny poziom lęku w kontekście wizyty u dentysty, podczas gdy skala Coraha mierzy bardziej charakterystyczny lęk wobec określonych sytuacji związanych z lecze-niem stomatologicznym.
Pomiar lęku podczas stomatologicznych zabie-gów higienizacyjnych (DHFS – Dental Hygiene
Fears Survey) [18] składa się z 4 subskal
dotyczą-cych ogólnego lęku, swoistego lęku, braku zaufa-nia i wizji katastrofy. Każda subskala zawiera 4 stwierdzenia, a pacjent wybiera te, z którymi się zgadza. Im większa liczba wskazań, tym większy poziom lęku (0–4 w subskali).
Kwestionariusz strachu przed bólem den-tystycznym (FDPQ – the Fear of Dental Pain
questionnaire) [19] powstał na podstawie
kwestio-nariusza strachu przed bólem (FPQ – Fear of Pain
Questionnaire). Składa się z 18 stwierdzeń
opisu-jących mniej lub bardziej bolesne zabiegi stoma-tologiczne (np. usuwanie zęba, leczenie kanało-we, podawanie środka znieczulającego). Badany wybiera przy każdym jedną z pięciu odpowiedzi, od 1 (brak strachu) do 5 (ekstremalny strach). Po zsumowaniu uzyskany wynik mieści się w grani-cach 18–90 [20, 21].
Pytanie o Lęk Stomatologiczny (DAQ –
Dental Anxiety Question) [22] jest oparte na
jed-nym pytaniu: „Czy obawiasz się wizyty u denty-sty?”. Możliwe są 4 odpowiedzi: „nie”, „trochę”, „umiarkowanie”, „bardzo” oceniane na skali od 1–4, chociaż skala 1–5 też była stosowana [1, 23]. Wynik DAQ koreluje z wynikiem skali DAS (r > 0,71 w badaniach prowadzonych wśród dzieci i osób dorosłych) [1, 24, 25]. Kwestionariusze opar-te na pojedynczym pytaniu są traktowane z dużą rezerwą, ponieważ nie umożliwiają weryfikowa-nia tendencji do udzielaweryfikowa-nia odpowiedzi, w której „prawdziwość” wierzy osoba badana. W bada-niach przesiewowych jednak jest przydatnym narzędziem [26], chociaż występuje tendencja do zawyżania wyników dotyczących rozpowszech-nienia silnego lęku dentystycznego [1].
Do badania lęku stomatologicznego używa się również skal oceniających lęk ogólnie. Najczęściej stosuje się Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (STAI – Spielberger’s State-Trait Anxiety Inventory) [27]. Skala ta rozróżnia lęk jako ogólny aspekt osobo-wości (lęk jako cecha, STAI X-2) i lęk jako odpo-wiedź na określoną sytuację (lęk jako stan, STAI X-1). Składa się z 40 stwierdzeń, z czego 20 bada lęk jako cechę i 20 lęk jako stan. Pozycje są ocenia-ne na 4-stopniowej skali. Wyniki obu skal mogą zmieniać się w granicach od 20 punktów (niski
Metody oceny lęku stomatologicznego u dorosłych 99
lęk) do 80 punktów (wysoki lęk). Autorami pol-skiej wersji STAI są: C.D. Spielberger, J. Strelau, M. Tysarczyk i K. Wrześniewski [28]. STAI jest używany w badaniach przesiewowych, w diagno-zach indywidualnych i badaniach naukowych. W tych ostatnich jest przydatna przede wszyst-kim skala X-1, która pozwala różnicować poziom stanu lęku rozumianego jako aktualna reakcja na bodźce zewnętrzne, np. sytuacje, nowe, stresowe lub zagrożenie.
W codziennej praktyce klinicznej stomato-lodzy rzadko posługują się kwestionariuszami do oceny lęku. W badaniach przeprowadzonych
w Wielkiej Brytanii wykazano, że około 20% leka-rzy dentystów stosuje testy do oceny lęku u doro-słych, a tylko 17% u dzieci. Poziom lęku stoma-tologicznego dorosłych lekarze dentyści oceniali najczęściej za pomocą skali lęku dentystycznego DAS. Wśród lekarzy stosujących pomiary lęku przeważali ci, którzy prowadzili w swoich gabine-tach leczenie w znieczuleniu ogólnym i hipnozie [29]. Kwestionariusze diagnozujące lęk pozwalają na zobiektywizowanie oceny poziomu lęku sto-matologicznego. Ułatwia to lekarzowi planowanie leczenia i wybór odpowiedniej metody postępo-wania terapeutycznego.
Piśmiennictwo
[1] Locker D., Shapiro D., Liddell A.: Who is dentally anxious? Concordance between measures of dental anxiety. Commun. Dent. oral epidemiol. 1996, 24, 346–350.
[2] Newton J.T., Buck D.J.: Anxiety and pain measures in dentistry: a guide to their quality and application. J. Am. Dent. Assoc. 2000, 131, 1449–1457.
[3] Berggren U., Meynert G.: Dental fear and avoidance: causes, symptoms, and consequences. J. Am. Dent. Assoc. 1984, 109, 247–251.
[4] Wilk-Sieczak B., Zakrzewski M., Chmielewska-Łuczak D.: Lęk matek przed leczeniem stomatologicznym i przyczyna pierwszej wizyty dziecka a czynniki prognozowania negatywnej postawy dziecka w wieku przedszkol-nym podczas leczenia stomatologicznego. Dent. Med. Probl. 2005, 42, 77–82.
[5] Łysiak M.: Psychologiczne problemy stomatologii. W: Psychologia lekarska. red. Jarosz M., PZWL, Warszawa 1988, 435–452.
[6] Kaczmarek U., Wilk-Sieczak B.: Metody oceny lęku stomatologicznego u dzieci i młodzieży. Dent. Med. Probl. 2006, 43, 596–601.
[7] Miller C.S., Dembo J.B., Falace D.A., Kaplan A.L.: Salivary cortisol resonse to dental treatment of varying stress. oral Surg. oral Med. oral Pathol. 1995, 79, 436–441.
[8] Krueger T.H., Heller H.W., Hauffa B.P., Haake P., exton M.S., Schedlowski M.: The dental anxiety scale and effects of dental fear on salivary cortisol. Percept. Mot. Skills 2005, 100, 109–117.
[9] Corah N.L.: Development of a dental anxiety scale. J. Dent. res. 1969, 48, 596.
[10] Corah N.L., Gale e.N., IIIig S.J.: Assessment of a dental anxiety scale. J. Am. Dent. Assoc. 1978, 103, 816–819. [11] Murray P., Liddell A., Donohue J.: A longitudinal study of the contribution of dental experience to dental
anxiety in children between 9 and 12 years of age. J. Behav. Med. 1989, 12, 309–320.
[12] Locker D., Liddell A., Burman D.: Dental fear and anxiety in an older adult population. Commun. Dent. oral epidemiol. 1991, 19, 120–124.
[13] Humphris G.M., Morrison T., Lindsay S.J.: The Modified Dental Anxiety Scale: validation and United Kingdom norms. Commun. Dent. Health 1995, 12, 143–150.
[14] Kleinknecht r.A., Klepac r.K., Alexander L.D.: origins and characteristics of fear of dentistry. J. Am. Dent. Assoc. 1973, 86, 842–848.
[15] Kleinknecht r.A., Thorndike r.M., McGlynn F.D., Harkavy J.: Factor analysis of the dental fear survey with cross-validation. J. Am. Dent. Assoc. 1984, 108, 59–61.
[16] Mehrstedt M., Tonnies S., eisentraut I.: Dental fears, health status, and quality of life. Anesth. Prog. 2004, 51, 90–94.
[17] Gatchel r.J.: The prevalence of dental fear and avoidance: expanded adult and recent adolescent surveys. J. Am. Dent. Assoc. 1989, 118, 591–593.
[18] Gadbury-Amyot C.C., Williams K.B.: Dental hygiene fear: gender and age differences. J. Contemp. Dent. Pract. 2000, 15, 42–59.
[19] van Wijk A.J., Hoogstraten J.: The Fear of Dental Pain questionnaire: construction and validity. eur. J. oral Sci. 2003, 111, 12–18.
[20] van Wijk A.J., Hoogstraten J.: experience with dental pain and fear of dental pain. J. Dent. res. 2005, 84, 947–950.
[21] van Wijk A.J., McNeil D. W., Ho C.J., Buchanan H., Hoogstraten J.: A short english version of the Fear of Dental Pain questionnaire. eur. J. oral Sci. 2006, 114, 204–208.
[22] Neverlien P.o.: Assessment of a single-item dental anxiety question. Acta odontol. Scand. 1990, 48, 365–369. [23] Milgrom P., Fiset L. Melnick S., Weinstein P.: The prevalence and practice management consequences of
dental fear in a major US city. J. Am. Dent. Assoc. 1988, 116, 641–647.
[24] Neverlien P.o.: Normative data for Corah’s Dental Anxiety Scale (DAS) for the Norwegian adult population. Commun. Dent. oral epidemiol. 1990, 18, 162.
U. Kaczmarek, U. Kanaffa-Kilijańska, D. Frydecka
100
[25] Neverlien P.o., Backer Johnsen T.: optimism-pessimism dimension and dental anxiety in children aged 10–12 years. Commun. Dent. oral epidemiol. 1991, 19, 342–346.
[26] Neverlien P.o.: Dental anxiety, optimism-pessimism, and dental experience from childhood to adolescence. Commun. Dent. oral epidemiol. 1994, 22, 263–268.
[27] Spielberger C.D., Gorsuch r.L., Lushene r.e.: Manual for the State-Trait Anxiety Inventory. Consulting Psychologist Press, Palo Alto 1970.
[28] Spielberger C.D., Strelau J., Tysarczyk M., Wrześniewski K.: Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (ISCL). Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 1987.
[29] Dailey Y.M., Humphris G.M., Lennon M.A.: Dental anxiety: the use of dental anxiety questionnaires: a survey of a group of UK dental practitioners. Br. Dent. J. 2001, 190, 450–453.
Adres do korespondencji:
Urszula KaczmarekKatedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM ul. Krakowska 26
50-425 Wrocław
e-mail: ukaczm@stom.am.wroc.pl Praca wpłynęła do redakcji: 28.09.2009 r. Po recenzji: 29.10.2009 r.
Zaakceptowano do druku: 6.11.2009 r. received: 28.09.2009
revised: 29.10.2009 Accepted: 6.11.2009
