ZBIGNIEW ZALESKI Lublin
NIEPOKÓJ PR Z Y SZ Ł O ŚC IO W Y
POJĘCIE I N A R Z ĘD ZIE PO M IA R U
Zainteresowanie psychologów niepokojem, rozumianym najczęściej jako przeszkoda efektywnego wykonania testów i egzaminów, wydaje się nieco zm niejszać w końcówce obecnej dekady. Pojaw iające się artykuły na ten temat w żurnalach częściej w ychodzą teraz spod pióra autorów obszaru języka hiszpańskiego, z Dalekiego W schodu, podczas gdy am erykańscy badacze ja k gdyby w yczerpali swój obszar badaw czy i p oszukują innych tematów. A pogeum badań nad niepokojem m inęło, nie oznacza to jednak, że mamy zadowalającą wiedzę i opisane rozm aite jego aspekty. N a jeden z nich chciałbym zwrócić uwagę, a m ianow icie na odniesienie do zdarzeń w odległej przyszłości.
Przed kilku laty napisałem krótki artykuł (Zaleski 1990), tytułując go „Lęk przed przyszłością”. Uwzględniając najnow sze trendy badań nad niepokojem i kum ulując empirię na temat niepokoju związanego z o dleglejszą przyszłością, rozszerzyłem p sy chologiczną perspektywę tego zjawiska i względnie szerokie opracow anie teoretyczne podbudowane wstępnymi badaniami empirycznymi przedstawiłem w artykule na łamach
Personality and Individual D ifferences (Zaleski 1996a). Naw iązałem tam do klasycz
nych i znanych w literaturze koncepcji niepokoju, pokazując ich pojęciow e i korelacyj ne pow iązania z niepokojem przyszłościow ym , zatem oszczędzę Czytelnikow i pow ta rzania się. Podałem tam także angielską wersję w ystandaryzow anej skali pom iarow ej i jej psychometryczne walory. Obecnie chciałbym ograniczyć się do w skazania specyfi ki niepokoju o przyszłość i uzupełnić ostatnie opracow anie o wystandaryzowane narzę dzie pom iarow e dla populacji polskiej.
Dodatkowym bodźcem tego opracowania je st atm osfera końca w ieku i m illennium szykujących się dużych zmian w Europie podczas przełom u dat (w ieków ). Taka sytu acja spraw ia, że ludzie zaczynają sobie zadaw ać pytania o to, ja k ie będzie następne tysiąclecie: czy myśleć o nim z nadzieją, czy raczej z obaw ą przed gorszym .
Analizy psychologiczne, badania i obserwacje sugerują, że niepewność, niedookre- ślenie przyszłych stanów budzą niepokój. A wiadomo jest, że niepokój może pow stać na długo przed zadziałaniem bodźca. W ystarczy o nim pom yśleć lub go sobie w yo brazić, aby zareagow ać niepokojem . W prow adzim y zatem pojęcie „N iepokój o Przy szłość” (w skrócie: NP).
I. SPECY FIK A NP
N iepokój o przyszłość je s t w przeżyciu bliski w szystkim innym znanym rodzajom niepokoju i nie ma potrzeby go tutaj charakteryzow ać. Specyficzną cechą NP jest jego w pełni kognityw ne podłoże. Kognityw ne przedstaw ienie sobie (tzw. kognityw na reprezentacja) niekorzystnych zdarzeń w odległej przyszłości uw ażane je s t za źródło tego rodzaju niepokoju. Przyszłość bow iem istnieje tylko w naszym umyśle na pozio mie pojęciow ym , nie fizycznym , ale ja k o taka może być silnym bodźcem wyzw alają cym subiektyw ne przeżycie, które nazywamy niepokojem. Ogólnie rzecz biorąc - prze życie niepokoju ma charakter emocjonalny i w pewnym stopniu modelowo je st zbieżne z Lazarusa pojęciem stresu - najpierw poznanie - potem em ocja. Co natom iast z kom ponentem fizjologicznym tak mocno podkreślanym przez specjalistów od emocji i nie pokoju. N aśladując dotychczasow e paradygm aty opisu procesów em ocjonalnych, za kładałem rów nież zachodzący zw iązek m iędzy siłą NP a zmianami fizjologicznym i rejestrowanym i za pom ocą odpow iednich przyrządów . W brew oczekiw aniom badania eksperym entalne nie potw ierdziły istotnych zależności między nasileniem NP a reakcją skórnogalw aniczną, potencjałam i elektrom iograficznym i i tem peraturą skóry (zob. Zaleski et al. 1996). Czy zatem NP mniej przejaw ia się poprzez fizjologię, a bardziej przez subiektyw ne przeżycia o charakterze lękowym - trudno na tym etapie kategorycz nie pow iedzieć. W ygląda na to, że je st to niepokój mniej fizjologiczny niż inne jego odm iany i taki w łaśnie je g o charakter je st do przyjęcia. N iepokoje m ają obszary wspólne oraz specyficzne, nieporównywalne do innych. NP cechowałby się silniejszym kom ponentem na etapie przyczynow ym i specyficznym przeżyciem obejmującym mar tw ienie się, przejm ow anie się w połączeniu z trwogą.
Przyszłe antycypow ane zdarzenia, które w yw ołują NP, m ogą mieć różny charakter. C hodzi zarów no o zagrożenia zew nętrzne o charakterze globalnym (np. tragedia eko logiczna) lub osobistym (np. nieszczęśliwy wypadek drogow y), jak też o niepow odze nia we w łasnej działalności (np. osiągnięcie i spraw dzenie się w roli dyrektora firmy, ojca czy naukow ca). Elem entem w spólnym je s t jakaś potencjalna strata, szkoda czy niepowodzenie, które człow iek traktuje jako możliwe i odnosi do siebie. Nasze własne dobro je s t zagrożone (niepew ne) czy to przez katastrofę jądrow ą, czy przez w łasną niew ydolność i dlatego myśląc o tym, m ożemy czuć się zaniepokojeni o w łasną przy szłość.
II. K O N STR U K TY W N A CZY D EZO RG A N IZA C Y JN A FU N K CJA NP
M ając na uwadze znane prawo Yerkesa-Dodsona, również pod adresem NP zasadne je s t pytanie i spekulacja na temat jeg o m otywacyjnej funkcji. Czy niepokój o odległe niekorzystne z d arzen ia pom aga w podjęciu konstruktyw nych działań, czy je raczej ham uje. Pytanie m ożemy skonkretyzow ać, a m ianow icie ile tego niepokoju (lęku)
potrzeba, aby ludzie podjęli się odpowiedzialnych działań zapobiegających katastrofom atomowym, ekologicznym czy zdrowotnym. Czy trzeba średniego nasilenia, czy w yso kiego lęku, aby podejm ow ać obecnie działania na rzecz odległej przyszłości? Trudno o precyzyjną odpowiedź, ale w obecnych czasach mamy z tymi problemami do czynie nia w różnych dziedzinach działalności człow ieka.
Co do zagrożeń globalnych to w ydaje się, że czasem trzeba w zbudzić w ysoki nie pokój, aby zm usić ludzi do zapobiegaw czych działań. M ożliw e, iż dystans czasow y oddzielający jednostkę od negatywnych zdarzeń i strat osobistych je s t tu istotnym czynnikiem m odyfikującym klasyczne reguły pow iązań m iędzy niepokojem a działa niem. Duży niepokój nie obniża poziomu działania, ale raczej podnosi (co je st bardziej zbieżne z prawem Spence'a). Zagadnienie to w ym aga em pirycznych badań, a pomocne w tych przedsięw zięciach będzie skonstruow ane narzędzie do pom iaru NP.
III. SKALA DO PO M IA RU NP
W wyniku kilkuletnich badań i m odyfikacji otrzym ano ostateczn ą form ę skali NP, składającej się z 25 itemów treściow o pytających o niepokój i 4 item ów buforow ych (4, 11, 16 i 23) sform ułow anych w form ie pozytywnej, aby cały tekst nie wyw oływ ał przygnębiającego w rażenia (zob. Aneks). Dla celów praktycznych proponuję stosow a nie bardziej neutralnej nazwy: „Skala postaw wobec przyszłości”, aby nie akcentow ać w nazwie niepokoju i lęku. Skala w tej postaci została w ystandaryzow ana dla populacji am erykańskiej i polskiej (zob. Zaleski 1996). W skaźniki rzetelności item ów dla p o l skiej wersji skali są podane w tabeli 1, a w spółczynnik a dla całości w ynosi r = 0.92 (N = 632).
T abela 1. Poziom w spółczynnika a dla skali NP Item
N um ber
C orrected item -to tal correlation S quared m ultiple correlation A lpha if item d e le ted 1 0,4638 0,3120 0,9207 2 0,5839 __ 0,4277 0,9187 3 0,5758 0,4285 0,9189 4 0,5109 0,3590 0 ,9200 5 0,6157 0,4645 0,9182 6 0,5396 0,4385 0,9115 7 0,6764 0,5538 0 ,9172 8 0,7004 0,5725 0,9167
Item N um ber
C orrected item -to tal correlation
Squared m ultiple correlation
A lpha if item d ele ted 9 0.6378 0,5177 0,9178 10 0,4348 0,2589 0,9212 11 0,5743 0,4325 0,9189 12 0,5720 0,4213 0,9189 13 0,4858 0,4120 0,9205 14 0,4337 0,2552 0,9214 15 0,4355 0,3105 0,9213 16 0 ,5516 0,4081 0,9193 17 0,6818 0,5426 0,9172 18 0,6124 0,4150 0,9183 19 0,5090 0,3248 0,9202 20 0,5246 0.3273 0,9197 21 0,4408 0,3225 0,9210 22 0,5379 0,3666 0,9195 23 0,6327 0,4727 0,9180 24 0,4082 0,2773 0,9215 25 0,4945 0,3208 0,9202
R eliability corfficients 25 items A lpha = 0,9224 standarized item
A lpha = 0,9226
D la celów badaw czych należy tylko dodać, że im wyższy wynik, tym silniejszy niepokój. N orm nie ustalono, poniew aż sądziłem , że skala będzie bardziej służyła do badań naukow ych niż do diagnozy indyw idualnych przypadków . Jako szczegół może w arto podać, iż kobiety uzyskały wyższy wynik niż mężczyźni (Mk = 2.95, sd = 1.02; M m = 2.49, sd = .90, t(365) = 3.91, p < .001), co jest zbieżne z wieloma doniesieniami o w yższych w skaźnikach niepokoju różnych typów u kobiet niż u mężczyzn.
S kala w tej postaci może być w ykorzystana do testow ania hipotez dotyczących pow iązań tegoż niepokoju z cechami osobowości (np. lokalizacja kontroli), z depresją, z dobrostanem psychicznym, z aktyw nością skierow aną na realizację celów życiowych,
a także z układaniem własnych relacji interpersonalnych. D la przykładu ostatniej suge stii usiłow aliśm y zw eryfikow ać założenie, iż przełożeni w zakładach pracy cechujący się dużym NP będą skłonni stosow ać tw arde sposoby kontroli i w pływu na sw oich podwładnych, co interpretujemy jako formę redukow ania niepewności. W yniki z badań studentów , w yobrażających sobie pełnienie roli przełożonego, ja k też wyniki od rze czywistych przełożonych w instytucjach cywilnych i wojskowych potw ierdzają to założe nie (Zaleski 1996b; Janson, S w ietlicka i Zaleski 1998; Zaleski, Janson i Św ietlicka
1997). O bok zagadnień dotyczących stosunków interpersonalnych pytania badaw cze nasuwają się również pod adresem staw iania i realizow ania osobistych celów , działań prew encyjnych zapobiegających globalnym zagrożeniom (zob. Zaleski, C hlew iński i Lens 1994), uzależnień od narkotyków, działalności przestępczej i innych sfer m ają cych powiązania z przyszłością. Załączona skala może więc być pom ocna w em pirycz nym rozwiązywaniu nurtujących pytań uwzględniających perspektyw ę czasow ą w funk cjonow aniu człowieka.
BIB LIO G R A FIA
Janson M., Sw ietlicka D. i Z aleski Z. (1998). Style k ierow ania stosow ane przez p rzełożonych wojskow ych i cyw ilnych. B adania em piryczne. W: S. W itkow ski (red.), P sych o lo g iczn e w yznaczniki sukcesu w zarządzaniu. W rocław: W ydaw nictw o U niw ersytetu W rocław skiego, t. 4, s. 91-100.
Z aleski Z. (1990). Lęk przed przyszłością. Ram y teoretyczne i w stępne dane em piryczne. W: A. Januszew ski, Z. U chnast (red.), W ykłady z p sy c h o lo g ii w K U L 1987/88. Lublin: RW KUL.
Zaleski Z. (1996a). Future anxiety: concept, m easurem ent and prelim inary research. P ersonality a nd In d ivid u a l D ifferences, 21, 165-174.
Zaleski Z. (1996b). N iepew ność o w łasną przyszłość a strategie w ładzy w układzie przełożo- ny-podw ładny. W: S. W itkowski (red.), Psychologiczne w yznaczniki sukcesu w zarządzaniu. W rocław: W ydaw nictw o U niw ersytetu W rocław skiego, t. 3, s. 33-34.
Zaleski Z., C hlew iński Z. i Lens W. (1994). Im portance and o p tim ism -pesim ism in p red ictin g solution to w orld problem s: an intercultural study. W: Z. Z aleski (red.), P sych o lo g y o f fu tu r e orientation. L ublin: T ow arzystw o N aukow e KUL.
Zaleski Z., C rom bez G., Baeyens F. i Eelen P. (1996). P sy ch o p h y sio lo g ical responses during im agery o f future negative and positive personal events. P olish P sych o lo g ica l B u lletin , 27, 83-90.
Zaleski Z., Janson M. i Ś w ietlicka D. (1997). Strategies o f influence used by m ilitary and civil supervisors. Em pirical study. P olish P sychological B u lletin , 28, 325-332.
ANEKS
SK ALA PO STA W W O BEC PR ZY SZ ŁO ŚC I W i e k P łeć: M K Z a w ó d _____________________________
P oniższe zdania dotyczą tw ojego stosunku do przyszłości. Przeczytaj je uw ażnie. Jeżeli dane zd an ie mówi o to b ie praw dę, zaznacz na skali cyfrę 6. Jeżeli zdanie w stosunku do ciebie jest fałszyw e, zazn acz cyfrę 0. K ażde tw ierdzenie m oże odnosić się do ciebie w różnym stopniu. Z aznacz na skali tak ą cyfrę, która najtrafniej ciebie określa. N ie ma odpow iedzi dobrych i złych, w szystkie s ą w artościow e, jeżeli są szczere. Badania są anonim owe i służą do celów naukowych.
0 - Z decy d o w an ie fałszyw e, 1 - Fałszyw e, 2 - Raczej fałszyw e, 3 - T rudno pow iedzieć, 4 - R aczej praw dziw e, 5 - P raw dziw e, 6 - Z decydow anie praw dziw e
t. M oja p rzyszłość je s t niepew na 0 1 2 3 4 5 6
2. L ękam się. że n iedługo n astąp i ja k a ś katastrofa 0 1 2 3 4 5 6 3. D rżę z obaw y na m yśl, co przyniesie następny dzień, m iesiąc, rok 0 1 2 3 4 5 6 4. Jestem spokojny o to, że w przyszłości nie będę sam otny lub odrzucony 0 1 2 3 4 5 6
5. B oję się cokolw iek planow ać 0 1 2 3 4 5 6
6. N iep o k o ję się m ożliw ym i nieszczęściam i 0 1 2 3 4 5 6 7. O baw iam się, że nie zdołam przezw yciężyć piętrzących się kłopotów 0 1 2 3 4 5 6 8. M artw ię się niepow odzeniam i, które m nie czek ają 0 1 2 3 4 5 6 9. P rzeraża m nie, że m ogę stan ąć w obec kryzysów i trudności życiow ych 0 1 2 3 4 5 6 10. W padam w stan n ap ięcia i niepokoju, kiedy m yślę o m oich przyszłych spraw ach 0 1 2 3 4 5 6 11. Jestem pew ien, że w przyszłości zrealizuję najw ażniejsze w m oim życiu w artości 0 1 2 3 4 5 6 12. N iepokoję się, że n ie zapew nię m ojej rodzinie dobrych w arunków m aterialnych 0 1 2 3 4 5 6 13. M am w rażenie, że św iat chyli się ku upadkow i 0 1 2 3 4 5 6 14. B oję się chw ili, gdy będę m usiał p o dsum ow ać m oje życie 0 1 2 3 4 5 6 15. Im bardziej zbliżam się do śm ierci, tym w iększy czuję przed n ią lęk 0 1 2 3 4 5 6 16. U w ażam , że w przyszłości będę w stanie poradzić sobie sam z m oim i problem am i 0 1 2 3 4 5 6 17. Boję się, że zm iana sytuacji ekonom iczno-politycznej zagrozi mojej przyszłości 0 1 2 3 4 5 6 18. C z u ję lęk n a m yśl, że życie szybko ucieka 0 1 2 3 4 5 6 19. N iepokoi m nie m yśl, że w przyszłości nie będę m ógł zrealizow ać sw oich celów 0 1 2 3 4 5 6 20. Boję się, że trudności m nie d otyczące b ę d ą trw ały przez długi czas 0 1 2 3 4 5 6 21. N aw et gdy coś mi p ójdzie dobrze, to i tak później los odw róci się ode m nie 0 1 2 3 4 5 6 22. N iepokoi m nie m ożliw ość nagłego w ypadku lub ciężkiej choroby (np. AIDS, rak) 0 1 2 3 4 5 6 23. W arto żyć w tak pięknym , rozw ijającym się św iecie 0 1 2 3 4 5 6 24. O baw iam się, że w przyszłości „człow iek b ęd zie dla człow ieka w ilkiem ” 0 1 2 3 4 5 6 25. B oję się, że w przyszłości będę negatyw nie oceniony przez ludzi 0 1 2 3 4 5 6 26. O b aw iam się, że za k ilk a lat ocenię sw oje życie ja k o bezcelow e 0 1 2 3 4 5 6 27. O baw iam się zm iany sw ego życia w przyszłości na gorsze 0 1 2 3 4 5 6 28. O baw iam się, że nie b ęd ę doceniany w m oim zaw odzie 0 1 2 3 4 5 6 29. M artw ię się, że n a staro ść będę d la kogoś ciężarem 0 1 2 3 4 5 6
FU TU RE ANXIETY: C O N C EPT AN D M E A SU R E SCA LE
S u m m a r y
The author presents the concept o f Future A nxiety and characterizes its cognitive basis. This anxiety refers to d istan t events in the future. T he FA has com m on features w ith o th er anxiety types bu t also it has its own specificity. The end o f the century and o f the m illenium g iv er rise to future anxiety and ju stifie s its conceptu alization w ithin psychology paradigm .
The Polish version o f the standardized scale co n sistin g o f 29 item s is attached. The scale can be used in cross-cultural studies.
Daniel G o 1 e m a n, Inteligencja emocjonalna, tłum. A. Jankowski, Po
znań 1997, Media Rodzina o f Poznań, ss. 510.
O bszerna książka D aniela Golemana - doktora nauk hum anistycznych, wykładowcy Uniwersytetu H arvarda i redaktora czasopism a „Psychology T oday” - je s t publikacją szczególną. Już jej tytuł jest zarówno intrygujący, ja k i szokujący. M ożna go odczytać jako w yraźną próbę przełam ania obowiązującego na gruncie psychologii paradygm atu łączenia inteligencji z procesami poznawczymi. Praca je st znakiem i wyrazem nowego trendu, który od kilku lat wyłania się na gruncie psychologii am erykańskiej przy udzia le m.in. Sternberga, G ardnera i Saloveya. Psychologów tych nie saty sfak cjo n u ją d o tychczasowe rozwiązania i dążą oni do wypracowania nowej koncepcji inteligencji, nie zawężonej tylko do funkcji kognitywnych, ale obejm ującej w szystkie te cechy czy właściw ości, które s ą potrzebne, by odnieść w życiu sukces. N a ostateczny kształt koncepcji przyjdzie nam jeszcze poczekać, natomiast jej zręby i zarys m ożna znaleźć w recenzow anej pracy. K siążka G olem ana nie je st zatem system atycznym wykładem i wnikliwym om ów ieniem teorii inteligencji em ocjonalnej, co sugeruje jej tytuł. Jest raczej próbą udokumentowania roli kompetencji em ocjonalnych i społecznych w życiu człowieka. Zagadnienia te nie zawsze były właściwie ujm owane i dostatecznie analizo wane na gruncie psychologii, na co wielokrotnie wskazuje Goleman. Jak słusznie zau waża, w połowie obecnego stulecia psychologię akadem icką zdom inowali behaw ioryści stojący na stanow isku, że z naukow ą precyzją można badać jedynie zachow anie, gdyż tylko ono może być obiektywnie postrzegane z zewnątrz. W szystkie pozostałe dziedzi ny życia wewnętrznego, w tym również emocje nie poddające się rygorom precyzyjne go badania naukowego, wyłączyli z pola zainteresowania psychologii jako nauki. R ów nież wyłoniony w latach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych trend zwany „rew olucją kognitywną” podtrzymał te tendencje i opowiadał się za tym, by psychologia
