Charles'a Maurras'a krytyka republikanizmu

Aneta Pazik

Charles’a Maurras’a krytyka

republikanizmu

Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 9, 76-88

Aneta Pazik

C H A R L E S ' A M A U R R A S ' A K R Y T Y K A R E P U B L I K A N I Z M U

Streszczenie

Charles M aurras to tw órca i przywódca „l’Action Française ”, m onarchiczne- go i kontrrewolucyjnego ruchu politycznego. Jest rów nież autorem doktryny n a ­ cjonalizm u integralnego. Działalność M aurras’a i „l’Action F rançaise” przypadła n a szczególny okres w historii politycznej Francji. Po przegranej w e w rześniu 1870 roku bitwie pod Sedanem , której skutkiem była klęska w toczonej wówczas wojnie z Prusam i, a także u trata Alzacji i Lotaryngii n a rzecz jej wschodniego są­ siada, Francja przyjęła ustrój republikański. We francuskim społeczeństwie do­ szło wówczas do polaryzacji poglądów w oparciu o dychotomię: m onarchizm - republikanizm . Konflikt ten pogłębiła tzw. afera Dreyfusa.

Charles M aurras uważał, że państw o o ustroju republikańskim jest słabe, po ­ zbawione możliwości realizacji racji stanu, a także działania ponad partiam i p o ­ litycznymi, przywiązanymi do swoich partykularnych interesów. Wskazywał przy tym, że „zarówno rozum, jak i doświadczenie” udowadniają, że rząd republikański nie jest w stanie kierow ać francuskim interesem narodowym . Powołując się na Jacques’a Bainville’a, stwierdzał, że republikańska form a rządów (bez względu n a jej charakter występujący w historii politycznej Francji) była czynnikiem za­ grażającym istnieniu p ań stw a - poprzez w zm acnianie jedności niem ieckiej. W artykule została przeprow adzona wielopłaszczyznow a analiza krytyki repu- blikanizm u dokonana przez C harles’a M a u rra s’a: w w ym iarze historycznym (w oparciu o tradycję republikańską we Francji), organizacyjno-instytucjonalnym i aksjologiczno-normatywnym.

Słowa kluczowe

Charles M aurras, Francja, republikanizm, republika, III Republika Francuska, krytyka, m onarchia, „l’Action F ran çaise”, kontrrew olucjonizm , rządy, władza, system polityczny

+ , , , , ,

Aneta Pazik - ur. 1984, absolwentka europeistyki i stosunków międzynarodowych, dokto­ rantka w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, studiowała również w ramach programu Erasmus w Y Institut d’Etudes Politiques w Bordeaux. Jej zainteresowania naukowe obejmują francuską myśl polityczną na przełomie XIX i XX wieku, historię polityczną Francji od 1870 roku. Bada politykę europejską gen. de Gaulle’a (w kontekście realizmu politycznego), a tak­ że problem pojednania w relacjach franeusko-niemieckieh po zakończeniu II wojny światowej.

Wstęp

Działalność Charles’a Maurras’a (1868-1952) przypadła na szczególny okres w historii ewolucji system u politycznego Francji. Były to lata, w których doszło do konsolidacji ustroju republikańskiego. W 1870 roku Francja, która jest nazyw ana „laboratorium form ustrojow ych” (Biskupski 1963: 9), odrzuciła definitywnie ustrój monarchiczny. Nie­ mniej jednak, jeszcze w ostatnich dziesięcioleciach XIX w ieku miał miejsce spór pom iędzy m onarchistam i a republikanam i, w który za­ angażował się również M aurras.

Charles M aurras był rojalistą i autorem koncepcji nacjonalizm u in­ tegralnego. W centrum tej koncepcji znajdował się naród i jego interes, który miał być realizow any przez władzę działającą jednak niezależ­ nie od narodu. Jej celem było utrzym anie narodow ej integralności, a także w zm acnianie siły państw a (Snyder 2009: 52). W swoich poglą­ dach politycznych sięgał do francuskich tradycjonalistów : E rn esta Renana, Hippolyte’a Taine’a, Josepha de M aistre’a (Wilson 1968: 366). Jego krytyka republikanizmu miała charakter systemowy, zwracał uw a­ gę na poszczególne elementy systemu, przede wszystkim zaś na insty­ tucje oraz norm y i w artości.

W niniejszym artykule pojęcie republiki m a dwa znaczenia: abs­ trakcyjne i partykularne (historyczne). Ujęcie abstrakcyjne wiąże się z analizą na płaszczyźnie aksjologiczno-normatywnej i instytucjonal­ nej . Krytyka partykularna m a z kolei wym iar a posteriori, historyczny, uwzględniający szczególne aspekty ewolucji republikanizmu francuskie­ go, w tym również jego genezę, w której znaczące miejsce zajmowała rew olucja francuska. Ujęcie to będzie rów nież pow iązane z krytyką w w ym iarze abstrakcyjnym, ponieważ w znacznym stopniu M aurras, konstruując swoją negatyw ną ocenę republikanizm u, oparł się na do­ św iadczeniach III Republiki. W swojej krytyce wyszedł z przekonania o III Republice jako państw ie słabym. Przy czym uwzględniając rela- tywność tego pojęcia, mierzył słabość poprzez odniesienie do poten­ cjału i polityki siły prow adzonej przez przywódców wschodniego są­ siada Francji - zjednoczonych Niemiec, a także Anglii.

Większość swoich poglądów M aurras przedstaw ił na łam ach „Ak­ cji Francuskiej” („l’Action F rançaise”), dziennika w ydawanego w la­ tach 1899-1944, związanego z ruchem Komitetu Akcji Francuskiej. W pierwszych dwóch dekadach XX wieku ruch ten m iał swoich

zwo-A N ETzwo-A Pzwo-AZIK

lenników w śród arm ii, szlachty, środowiska związanego z Kościołem rzymskokatolickim, klasy średniej. W okresie od 1910 do ekskomuni- kow ania ruchu w 1926 roku przez papieża Piusa XI cieszył się stosun­ kowo dużą popularnością, a liczba jego członków wynosiła 30-40 tys. Komitet Akcji Francuskiej m iał charakter antyparlam entarny, monar- chistyczny, nacjonalistyczny, antysemicki (Perry 2008: 781).

Krytyka III Republiki a jej geneza i miejsce na międzynarodowej scenie politycznej na przełomie XIX i XX wieku

III Republika, utw orzona na gruzach II Cesarstwa Francuskiego, szybko ok azała się p ań stw em słabym , ta rg a n y m w ew n ętrzn y m i sprzecznościam i. W 1925 roku M aurras rozróżnił trzy okresy w yzna­ czające ew olucję dem okratyzm u p arlam en tarn eg o w e Francji: do końca XIX wieku, lata 1900-1912, lata 1913-1925. Pierwszy z nich charakteryzow ał się jeszcze obecnością pierw iastków m onarchicz- nych, które odzw ierciedlały hasła m ilitaryzm u i konieczności odzy­ skania Alzacji i Lotaryngii u traconych w w yniku w ojny z P rusam i w 1871 roku. Miały one być stopniowo jednak m arginalizow ane przez tzw. logikę republikańską, która doprowadziła do zmniejszenia znacze­ nia wojska, floty, policji państw ow ej i państw a jako takiego, a także zastąpienia narodu w centralnym miejscu porządku aksjologicznego pojęciem ludzkości. Zwiększeniu znaczenia tej logiki republikańskiej m iał towarzyszyć odw rót od rewanżyzmu, utw orzenie antyangielskiej koalicji wspólnie przez Francję, Rosję i Niemcy. W okresie 1900-1912 p riorytetem elit politycznych zdaniem M au rras’a było działanie na rzecz utw o rzen ia republiki w form ie czystej dem okracji. Lata po 1912 roku stanow iły już tylko wyraz pogłębiającej się katastrofy na skutek działań podjętych wcześniej (M aurras 1925: 16-17).

W swoim utw orze „Kieł et Tanger” M aurras dokonał rozróżnienia między francuską republiką konserw atyw ną (1895-1898) i republiką ekstrem alnej lewicy (1898-1905). Przy czym wskazał, że ta pierw sza m iała w zdecydow anie większym stopniu przyczynić się do klęski Francji na m iędzynarodowej scenie politycznej. W republice konser­ watywnej w idział tym większe zagrożenie niż w przypadku republiki ekstrem alnej lewicy, że wykorzystywała ona hasła ojczyzny, w iążąc je z założeniam i republikańskim i (M aurras 1910: XII).

Symbolami porażek francuskiej republiki miały być dwa w ydarze­ nia: klęska pod Faszodą w 1898 roku w konflikcie kolonialnym z An­ glikam i i w ydarzenia w Tangerze w 1905 roku, w w yniku których

francuski m inister spraw zagranicznych, Théophile Delcassé m usiał podać się do dymisji pod naciskiem Niemiec. N a podstaw ie analizy ówczesnych wydarzeń, M aurras sform ułow ał oskarżenia w kierunku III Republiki o upadek potęgi kolonialnej i morskiej Francji, lokując kraj między dw om a w rogim i jej m ocarstw am i - Anglią i Niem cami, które uzyskały możliwość wpływu na spraw y w ew nętrzne Francji.

M aurras krytykował nieefektywność rządów republikańskich p o ­ przez odniesienie do silnej władzy w Niemczech, sprawow anej przez cesarza Wilhelma II (i do początku lat 70. przez kanclerza Ottona von Bismarcka), co według niego miało doprow adzić do wasalizacji Fran­ cji (1910: 19). Osłabienie pozycji Francji wobec Anglii i Niem iec m ia­ ło rów nież w opinii M au rras’a pogłębić stanow isko republikanów w związku z tzw. aferą Dreyfusa, która podzieliła francuskie społe­ czeństwo na zwolenników prym atu praw człowieka i obywatela oraz zwolenników prym atu racji stanu. M aurras uważał, że kwestia p raw ­ nego i etycznego w yjaśnienia jednostkow ej w iny była problem em 0 znaczeniu drugorzędnym . Bardziej istotny był dla niego fakt p rze­ kazania działań antyszpiegowskich organom spraw iedliw ości i poli­ cji, a także w ytw orzenie przekonania w śród agentów z zew nątrz, że Francja nie strzeże swoich tajnych informacji, co w efekcie mogło za­ grażać bezpieczeństw u republiki i zostać w ykorzystane przez inne państw a przeciw ko Francji (1925: 59). Co więcej, spraw a Dreyfusa w ymierzona była w jego opinii w integralność francuskiej armii, jedy­ nej francuskiej instytucji będącej w stanie doprow adzić do odzyska­ nia utraconych ziem (McClelland 1996: 756).

M aurras, analizując przyczyny słabości Francji na przełom ie XIX 1 XX wieku, odwołał się do genezy ustroju republikańskiego w e F ran­ cji, który został ukonstytuow any w w yniku rew olucji francuskiej z 1789 roku. Mimo postulow anych haseł, rew olucja ta nie doprow a­ dziła do diam etralnej zm iany porządku. Co więcej, M aurras uważał, że w zasadzie jego w prow adzenie na w zór przedstaw iany przez rew o­ lucjonistów, zgodnie z zasadam i Deklaracji Praw Człowieka i Obywa­ tela, było niemożliwe (Segard 1919: 107-108).

Jednocześnie M aurras wyraził swój podziw dla rozw iązań instytu­ cjonalnych starej Francji sprzed 1789 roku - opartej o św iadom ość zbiorową, „m onarchicznej, hierarchicznej, socjalistycznej”, w yznają­ cej tradycyjny katolicyzm, której konstytucje miały wynikać z tw orzą­ cych ją „ras i terytoriów ” (Sutton 1982: 53). I to ona stanow iła w jego myśli p rogram pozytywny oparty o dążenie do przyw rócenia l ’ancien

Krytyka republikanizmu na płaszczyźnie organizacyjno- -instytucjonalnej

A N ETA PAZIK

M aurras podjął krytykę republikańskich instytucji politycznych, a także organizacji administracji państwowej - w wymiarze horyzontal­ nym i wertykalnym. Uważał, że instytucje przypisane republikańskiemu system ow i politycznem u łudzą ludzi (M aurras 1910: X), a politycy, w chodzący w posiadanie odpow iednich instrum entów , w pływ ają na opinię publiczną, m anipulując nią, w celu osiągnięcia swoich doraź­ nych interesów (M aurras 1925: LIV).

Szczególnie negatyw nie odniósł się M aurras do p a rtii politycz­ nych, trak tu jąc ich działania jako wyraz partykularnych interesów, dzielących kraj, destabilizujących jedność narodu, a tym sam ym - p o ­ tęgujących słabość państw a. Przez pryzm at p artii politycznych defi­ niował pojęcie „prawdziwej republiki” - zdominowanej przez interesy, emocje, wolę partii określających interes ludu francuskiego i „swój in­ teres narodow y”.

Walka pomiędzy partiam i, stanowiąca im m anentny element ustroju republikańskiego, d eterm inow ała w edług M a u rras’a k o ncentrację przywódców politycznych na bezpośrednim celu, jakim jest zdobycie władzy. M aurras określał pejoratywnie walkę wyborczą, jako „grę wy­ borczą” {le jeu électoral), czy też „małą wojnę dom ow ą” {la petite guerre

civile). Sam a natu ra instytucji republikańskich, opierających się z za­

sady na konfrontacji, miała osłabiać państwo i ograniczać możliwości działania osób nim rządzących. Poprzez tak ą konstrukcję instytucjo­ nalną, republikańska scena polityczna staw ała się w opinii M au rra­ s ’a miejscem, gdzie nie liczyło się dobro najwyższe, a uw zględniana była jedynie perspektyw a politycznych potrzeb p a rtii i am bicji p o ­ szczególnych jednostek. Tylko trw an ie w czasie, ciągłość i działanie zgodnie z duchem przyszłości, charakterystyczne według M aurras’a dla m onarchii i arystokracji, mogło zapewnić odpow iednie w arunki form ułow ania dalekosiężnych, strategicznych celów politycznych, a także ich realizację (szybciej lub wolniej) - przez konsekwencję n a­ stępujących po sobie działań, a także zgodność w spółistniejących obok siebie służb adm inistracyjnych.

M aurras zarzucał republikańskim instytucjom politycznym u le­ głość {une docilité) w zględem mocarstw. Powoływał się przy tym na przykład nie tylko Francji, ale rów nież Polski (M aurras 1925: 52). W tym kontekście M aurras analizow ał relacje Francji z carską Rosją, uw ażając tę drugą za kraj przewyższający swoim potencjałem III Re­ publikę. M aurras z lekcew ażeniem wypowiadał się o możliwościach

wpływu Francji na spraw y w ew nętrzne Rosji. Uważał, że Francja, na skutek republikańskich m echanizm ów rządzenia, straciła swoje moż­ liwości o rganizatorskie, a Rosja - scen tralizo w an a, niepodzielna - m oże prow adzić politykę podporządkow yw ania sobie ogarniętej an arch ią i zdestabilizowanej Francji (M aurras 1910: 16-17). Tę nega­ tyw ną z punktu w idzenia interesów Francji sytuację analizow ał nie tylko w kontekście relacji na szczeblu politycznym środowiska między­ narodow ego. Stwierdził, że podporządkow anie III Republiki carow i będzie oznaczało „oddanie najstarszej córy cywilizacji pod opiekę na wpół nieokrzesanego cesarstw a” (M aurras 1910: 12).

Sięgając do dośw iadczeń francuskich, zwłaszcza z okresu o stat­ nich dekad XIX wieku i pierwszych dziesięcioleci XX wieku, posługi­ w ał się pojęciem inercji (ïin e rtio n ) na określenie mało efektywnego sposobu funkcjonowania republikańskich instytucji. Inercja, „pogrą­ żenie we śnie”, jak pisał, wiązały się przede wszystkim z zew nętrzną polityką francuską, a ich skutkiem m iała być w yniszczająca kraj I w ojna św iatow a. Przyczynam i politycznego bezw ładu m iało być skoncentrow anie na polityce w ew nętrznej, w tym przede wszystkim na próbie w yelim inow ania konkurencji przez rządzące p artie poli­ tyczne, a także zaw iązyw anie aliansów z m ocarstw am i, z którym i Francja m iała rozbieżne interesy. M aurras (1925: 17) przypisywał re­ publikańskiem u parlam entow i anarchiczność, określając tę instytucję jako arenę walki każdego z każdym.

O ile jednak w polityce wewnętrznej dominowała w republice walka, o tyle w przypadku polityki zagranicznej M aurras krytykował rządy III Republiki za rezygnację ze stosow ania siły, czy też groźby jej uży­ cia w imię sojuszy w stosunkach międzynarodowych, a także ich bier­ ność w obec zagrożeń w ynikających z w ydarzeń w innych krajach, zw łaszcza zaś w N iem czech i w Turcji (rew olucja m łodoturecka). Brak inicjatyw m iał według M aurras’a (1925: XVIII) doprow adzić do uprzedm iotow ienia Francji na m iędzynarodow ej scenie politycznej. W tym kontekście zarzucał również rządom zastąpienie suwerenności narodow ej {la souveraineté nationale) suw erennością ludow ą {la so­

uveraineté populaire), co miało oznaczać narzucenie władzy z zewnątrz,

realizację polityki zgodnie z interesam i innych państw.

Instytucje republikańskie m iały m ieć w opinii M au rras’a (1910: 289) negatywny wpływ na stan państw a zwłaszcza w sytuacjach p o ­ dejm ow ania deklaracji o rozpoczęciu działań wojennych. Stwierdzał, że w tym przypadku należy wyeliminować wszelkie pierwiastki dem o­ kratyczne, republikańskie i p arla m e n ta rn e w państw ie, gdyż tylko w ten sposób zostanie mu zapew niona niezależność, którą definiował

A N ETA PA Z IK

w kategoriach absolutnych. Niezależność ta mogła być zagw aranto­ w an a tylko poprzez restau rację niepodzielnej w ładzy spraw ow anej przez szefa państw a, niezależnego suwerena.

M aurras (1910: 195) krytykował również sposób faktyczny funkcjo­ now ania instytucji republikańskich. Powołując się na przykład F ran­ cji, ukazyw ał pew ne możliwości degeneracji system u politycznego. O kom itetach parlam entarnych mówił, że stały się igraszką, „zabawą cygar i obiadów ”.

W kontekście struktury organizacyjnej kraju wskazywał z kolei na negatywne konsekwencje wynikające z silnej centralizacji Francji, co nastąpiło w 1789 roku na podstawie przyjętych wówczas reform, które w miejsce dotychczasowych prow incji w prow adziły 81 d epartam en­ tów. Według M au rras’a, celem przyjętej wówczas struktury adm ini­ stracyjnej państw a było doprow adzenie do rzeczywistego podporząd­ kow ania jednostek terytorialnych republikańskiej w ładzy w Paryżu oraz w yelim inow ania lokalnego patriotyzm u w śród obywateli. W pro­ w adzona reform a nie m iała w ym iaru tylko i wyłącznie nom enklaturo­ wego, ale m iała uczynić z m ieszkańców Francji obywateli republiki bez lokalnych afiliacji. Powołał się przy tym na przykład prow incji Roussillon, której znaczenie historyczne m iało przyw oływ ać inne, szersze konotacje niż utw orzonego w jej miejsce departam entu Pire­ nejów W schodnich. Co więcej, uw ażał, że reform a adm inistracyjna uczyniła urzędników, jak np. prefektów m ianow anych przez M inistra Spraw Wewnętrznych, ściśle podporządkow anych władzy centralnej, a nie dystryktom, za których nadzór byli odpow iedzialni (W hitridge 1926: 22).

Krytyka republikanizmu na płaszczyźnie aksjologiczno-normatywnej

M aurras, krytykując republikę w w ym iarze abstrakcyjnym , oparł się również na argum entach o charakterze aksjologicznym i n o rm a­ tywnym. Przy czym m ają one często c h ara k ter opozycji b inarnych w zględem w arto ści pozytywnych reprezentow anych przez m o n a r­ chię.

M aurras negatywnie oceniał priorytety, w artości realizow ane w re ­ publice, które wyznaczały również pew ne cele polityczne. W jego opi­ nii najważniejszym z nich miało być „przetrw anie”, które przyjęło p o ­ stać zasady o znaczeniu fundam entalnym , konstytuującym działania podm iotów politycznych. Jej nadrzędność m iała powodować, że p o ­ zostałe zasady republikańskie mogły być łam ane, jeśli tylko staw ały

w opozycji wobec niej. Jako przykład M aurras (1910: 278) podał de­ cyzję Waldeck-Rousseau, prem iera w latach 1899-1902, „o zatrzym a­ niu i aresztow aniu 75 osób tylko na podstaw ie podejrzenia o nie p o ­ pieranie Dreyfusa lub dreyfusistów”.

W kontekście w arto ści elem entem szczególnie krytykow anym przez M a u rras’a był indyw idualizm , który p o strzeg ał jako źródło dwóch ideowych podstaw republiki - rom antyzm u i rewolucjonizmu. M aurras odrzucał indywidualizm, uważając, że nadm iernie akcentu­ je on znaczenie godności i samej jednostki, co jego zdaniem miało

z kolei negatywne konsekwencje dla porządku społecznego i politycz­ nego, którego jednostka była zaledwie zwykłą częścią (Sutton 1982: 1). M aurras (1910: 45) m arginalizow ał praw a człowieka i obywatela, określając je jako „chim eryczne”.

W naw iązaniu do tzw. afery Dreyfusa i podniesionego wówczas na forum publicznym problem u relacji państw o - jednostka, przypisywał III Republice zasadę „rewolucyjnego indywidualizm u”. Zgodnie z nią, państwo kierujące się kryterium wolności, ograniczając swoje działania w zakresie ingerencji w życie jednostek, pozbywało się istotnych na­ rzędzi um ożliw iających kształtow anie siły państw a i jego pozycji na arenie m iędzynarodow ej. Tymczasem to racja stan u (Raison cUEtat) m iała stanow ić prym at w życiu politycznym i być punktem odniesie­ nia dla podejmowanych przez rządzących działań (M aurras 1918: 13). Krytyka republikanizm u M aurras’a w sferze aksjologiczno-norma- tywnej m iała również charakter antyegalitarny. Zasada równości, sta­ now iąca fundam ent republiki, w jego opinii była niezgodna z n atu rą ludzi i rzeczy. Uważał, że instytucje państw ow e pow inny zapew nić o chronę słabszych, a nie ich m arginalizację, do czego niechybnie sprow adzało zrów nanie w szystkich w p raw ach i obow iązkach, ze względu na naturalne nierów ności (Segard 1919: 107-108).

Wartości stanowiące fundam ent republiki, takie jak indywidualizm, praw a człowieka praw a obywatela, czy też rów ność i szeroko pojęta wolność, według M aurras’a miały pochodzenie obce (Sutton 1982: 4). Parlam ent III Republiki był obiektem krytyki M au rras’a również ze względu na charakter wartości, którym podporządkow ane zostało jego funkcjonowanie. W tym kontekście krytykował przede wszystkim w ar­ tości liberalne, w skazując jednocześnie na ich anglosaskie pochodze­ nie. Tak skonstruow ana h ierarch ia w artości w III R epublice m iała stanow ić kolejny dow ód na brak trw ałych, fundam entalnych zasad w kształtow aniu polityki przez rząd republikański. Parlam ent francu­ ski, staw iający wyżej interes liberalizm u od interesu Francji, w opinii M a u rras’a (1910: 143-144) dop ro w ad zał do obniżenia znaczenia

A N ETA PAZIK

Francji w jej relacjach z Anglią, a naw et - do jej podporządkow ania. Ta subordynacja m iała jednak w ym iar nie tylko stricte polityczny, ale w szerszym sensie - duchow y Była upokorzeniem francuskiej myśli politycznej, a przyczynić się do tego miała Republika radykałów, która „Przywróciła stare odczucia podporządkow ania angielskiej mądrości, tak podziwianej przez Volataire’a, Rousseau i M onteskiusza, upoko­ rzenie dosyć niebezpieczne, rodzaj nieświadomej, ale formalnej zd ra­ dy, która została wyryta w sercach jej przyw ódców ”! 1910: 144).

Republikanizm zwłaszcza w kraju o silnie scentralizowanej struk­ turze (tak jak Francja) m iał być szczególnie podatny na przyjmowanie wpływów ideowych nieznanych narodowej tradycji. Idee te miały zostać przejęte przez republikański rząd, a następnie być rozpow szechniane przez niego na trzy sposoby: poprzez wykorzystanie postaw antykle- rykalnych, szkolnictw o podstaw ow e i średnie, retorykę polityczną (Thibaudet 1920: 117-118).

M aurras (1921) uważał, że antyklerykalizm był pow iązany z p ro te­ stantyzmem, a także judaizm em i m asonizm em - pozostającym i w hi­ storycznej, m oralnej i społecznej opozycji w obec katolicyzm u. Ta przeciw staw ność m iała mieć swoje źródła w okresie jeszcze sprzed rewolucji francuskiej, w okresie reformacji. Jego zdaniem rok 1789 tę rozbieżność uwidocznił, a porozum ienia przyjęte w 1848 roku w wy­ niku rewolucji lutowej w prow adziły do porządku politycznego F ran­ cji nowy, obcy elem ent, pogłębiający rozdźw ięk m iędzy republiką a kościołem katolickim - liberalizm , głoszony rów nież przez katoli­ ków, którego podstaw y miały mieć charakter judeo-protestancki.

Z antyklerykalizmem wiązał się istotny instrum ent realizacji władzy opartej na ideach niefrancuskiego pochodzenia. Według M au rras’a w tra k cie tw o rzen ia system u edukacji, opartego o te w arto ści ze­ w nętrzne, personel (zarówno nauczycieli, jak i dyrektorów placówek edukacyjnych na trzech poziom ach kształcenia) pozyskano spośród protestantów , następnie postaw iono ich na czele wpływowych katedr we francuskich ośrodkach naukowo-badawczych, a także publikowano podręczniki propagujące owe idee (Thibaudet 1920: 118).

W odniesieniu do trzeciego sposobu ugruntow ania znaczenia ob­ cych elem entów we Francji, m iała nim być stosow ana przez elity p o ­ lityczne retoryka. M aurras stw ierdzał, że w republice wpływ m ają „gaduły” (les bavards) i „m ówcy” (les parleurs), kształtujący opinie i postaw y w społeczeństwie, jednocześnie doprow adzając do m argi­ nalizacji czynników m erytorycznych w ocenie ich działalności (Thi­ baudet 1920: 30).

Zakończenie

M aurras (1910: XVI) uważał, że nie m a dobrej republiki dem okra­ tycznej. W tym celu pow oływ ał się na przykłady kryzysu Polskiej Rzeczpospolitej, republiki ateńskiej, a także III Republiki Francuskiej w latach 1871 i 1895. Przedstaw iając krytykę republikanizm u, rów no­ legle form ułował postulat silnej władzy skupionej w jednym ręku, n a­ wiązującej do francuskiej tradycji politycznej - m onarchii. Instytucje republikańskie, pogrążone w anarchii, zdestabilizowane, podporząd­ kow ane politycznie i duchowo m ocarstwom , z którym i Francja w hi­ storii rywalizowała, pogrążały kraj. Jedynym wyjściem z tej trudnej sytuacji było, w edług M aurras’a, przyw rócenie dyktatury adm inistra­ cyjnej. Szczególny nacisk kładł na oddzielenie m echanizm ów republi­ kańskich od trzech ministerstw: spraw zagranicznych, wojny i m ary­ narki, których rola była kluczowa, gdyż zarządzały najważniejszymi interesam i ojczyzny. W ymagały one ciągłości, oderw ania od bieżą­ cych, krótkofalow ych interesów p a rtii politycznych, tak aby mogły być skutecznie realizow ane (M aurras 1910: 196-197).

Jego kontrow ersyjne przekonania zostały w pew nym stopniu wy­ korzystane w przygotow aniu projektu konstytucji V Republiki F ran ­ cuskiej w 1958 roku. Pom ysłodawca tych rozw iązań instytucjonal­ nych, gen. Charles de Gaulle, podzielał niektóre z poglądów M aurra- s ’a (Jackson 2003: 66), zwłaszcza te dotyczące funkcjonowania partii politycznych, a także ich negatywnego wpływu na pozycję państw a na arenie m iędzynarodowej. W opinii de G aulle’a instytucją republikań­ ską, która m iała stanow ić miejsce konfrontow ania partykularnych in­ teresów politycznych partii, była zwłaszcza izba niższa parlam entu. W związku z czym rozw iązania przyjęte w konstytucji miały na celu ograniczenie jej kompetencji, a zwiększenie zakresu praw i odpowie­ dzialności ze strony egzekutywy - szczególnie zaś upraw nień prezy­ denta, który przyjął rolę arb itra narodu. Należy jednak podkreślić, że mimo iż m ożna zauw ażyć pew ne podobieństw a w poglądach na te ­ m at roli państw a u M aurras’a i de G aulle’a, nie m ożna stwierdzić, że de Gaulle popierał M aurras’a i jego działalność polityczną. Przykła­ dem tego są diam etralnie odrębne drogi, jakie w ybrali po wybuchu II wojny światowej i utw orzeniu Państwa Francuskiego w 1940 roku.

O cenę republikanizm u u M au rras’a m ożna analizow ać na kilku płaszczyznach, co zostało zaprezentow ane w niniejszym artykule. Jego skrajne poglądy, negujące w sposób absolutny ówczesny porządek polityczny w e Francji, tru d n o uznać w obecnych w aru n k ach za p e­ w ien p ro g ram pozytywny. Jego postulaty opierające się na apoteozie

A N E T A PAZ IК

dziedzicznej monarchii, zapewniającej ciągłość interesów państwa i ich konsekw entną realizację, a także jedność narodu, we współczesnych realiach m ogą spotkać się z dużą dozą sceptycyzmu. Niemniej jednak, jego w yraziste poglądy na republikanizm , traktow any w kategoriach abstrakcyjnych, ponad rzeczyw istością Francji z przełom u XIX i XX wieku, w sposób nieraz przerysow any pokazują w ady jednego z naj­ bardziej rozpow szechnionych ustrojów politycznych na świecie.

Bibliografia

Biskupski, Kazimierz (1963), Założenia ustrojowa współczesnej Francji, Warszawa: Wydawnictwo PWN.

Jackson, Julian (2003), Charles de Gaulle, London: House Publishing. M aurras, Charles (1910), Kiel et Tanger, Paris: Nouvelle Librairie Nationale. Maurras, Charles (1918), La blessure intérieure, Paris: Nouvelle Librairie Nationale. M aurras, Charles (1921), La démocratie religieuse, http://m aurras.net/textes/100.

htm l [dostęp: 16 m aja 2011].

M aurras, Charles (1925), Enquête su r la monarchie, Paris: Nouvelle Librairie Nationale.

M cClelland, John S. (1996), A H istory o f Western Political Thought, London: Routledge.

Perry, M arvin, i in. (2006), Western C ivilization: Ideas, Politics and Society, Belmont: W adsworth Publishing.

Segard, Achille (1919), Charles Maurras et les idées royalistes, Paris: A rthèm e Fayard & Cie Editeurs.

Snyder, Louis L. (2009), The N ew Nationalism , New York: Transaction Publish­ ers.

Sutton, M ichael (1982), Nationalism , Positivism and Catholicism. The Politics o f Charles Maurras and French Catholics 1890-1914, Cam bridge: C am bridge University Press.

Thibaudet, Albert (1920), Les idées de Charles Maurras, Paris: La Nouvelle Revue Française.

W hitridge, Arnold (1926), Charles Maurras, „The N orth Am erican Revue”, t. 223, n r 8 3 1 ,s. 333-344.

Wilson, S tephen (1968) H istory and Traditionalism: Maurras and the Action Française, „Journal of the History of Id eas”, t. 29, n r 3, s. 365-380.

+

Aneta Pazik - born in 1984, graduated from European Studies and In tern a­ tional Relations. Currently she is a PhD candidate at the Institute of E uropean Studies of Jagiellonian University. She studied also at l ’Institu t d ’Etudes

Poli-tiques in B ordeaux in the fram ew ork of the Erasm us program m e. H er academ ­ ic interests encom pass French political thought at the tu rn of XIXth and XXth century, French political history since 1870. She makes a research on Charles de G aulle’s E uropean policy (in the context of political realism ), as well as on a problem of reconciliation in the bilateral relations betw een France and G erm a­ ny after the Second World War

Abstract

Charles Maurras’ critique of republicanism

Charles M aurras was a creator and a leader of the “French A ction”, m onar­ chist and counter-revolutionary political m ovem ent. He w as also an au th o r of the conception of “integral n a tio n a lism ”. Activity of the m ovem ent coincided w ith the particular period in the evolution of French political system. After a lost battle at Sedan in S eptem ber 1870, w hich resulted in a French defeat in a w ar w ith P ru ssia and annexation of Alsace and N o rth e rn L orraine to Germany, France adopted a republican political system. At th at time, the political views of French society w ere polarized on the basis of a dichotomy: m onarchism - repub­ licanism. The conflict was reinforced due to Dreyfus affair.

Charles M aurras reckoned th a t republican political system determ ines the frailty of S tate’s institutions, as they are incapable of acting in accordance with French national interest. R eferring to Jacques Bainville, he considered the re ­ publican form of governance as a m enace to the existence of the State - through strengthening the G erm an unity. In the article, the M aurras’ critique of republi­ canism is considered in m ultiple aspects: historical (on the basis of the French republican tradition), institutional and axiological.

Keywords

Charles M aurras, France, republicanism , republic, French Third Republic, critique, monarchy, Action Française, government, political system.

+

Aneta Puzik (geb. 1984), Studium der internationalen Beziehungen und der Europäistik an der Jagiellonen Universität sowie im Institut’Etudes Politiques in B ordeaux (als Erasm usstipendiatin); D oktorandin im Institu t der E uropäistik d er Jagiellonen U niversität. D er Forschungsschw erpunkt liegt auf d er politi­ schen Geschichte Frankreich ab 1870, und der Geschichte der politischen Ideen in Frankreich im 19. und 20. Jh. Zur Zeit forscht sie über de Gaulles europäische Politik (im Kontext des politischen Realismus) und die deutsch-französische Aus­ söhnung nach dem 2. Weltkrieg

A N ETA PAZIK

Resümee

Charles Maurras’ kritische Auseinandersetzung mit dem französischen Republikanisjnus Charles M aurras w ar M itbegründer und Anführer die Ligue dAction françai­ se, einer m onarchistisch und nationalistisch sowie m ilitant organisierten, katho­ lischen, deutschfeindlich und antisem itisch o rie n tie rte n Bew egung. E r v e r­ schrieb sich ganz der Ideologie des integralen Nationalism us. Sein Wirken und die unter seiner Ägide agierende dAction française hei in eine besondere Zeit in d er G eschichte F rankreichs. N ach der N iederlage in der S chlacht bei Sedan 1870 und folglich im deutsch-französischen Krieg, was von Frankreich erzwang, das Eisass und Lothringen zugunsten des N achbarn im Osten abzutreten, w u r­ de die dritte Republik eingeführt. Doch in der französischen Gesellschaft kam es zu einer tiefen Spaltung, die sich zusätzlich aus der sog. Dreyfus-Affäre speiste. Auf beiden Seiten der B arrikade standen Republikaner und M onarchisten.

Charles M aurras ging davon aus, dass ein republikanischer S taat schw ach ist, seine Interessen nicht durchsetzen könne und dem Parteidenken verhaftet bleibe, da er sich von den Parteien nicht abzuheben verm öchte. Ferner verwies e r auch darauf, dass „sowohl die Ratio als auch die E rfahrung“ zu genüge bele­ gen, dass eine republikanische Regierung die Politik betreibt, welche den franzö­ sischen In teressen zuw iderläuft. In d em er auf Jacques Bainville rek u rrierte, klassifizierte er das republikanische System ab (und zw ar unabhängig davon, w ann es als Phänom en die französische Geschichte durchzog), da es sich im m er zu einer B edrohung für die eigene staatliche Existenz entpuppte und die deut- 8 8 sehe Einheit förderte. Der Artikel setzt sich m it der Kritik des republikanischen

Regierungsmodells aus der Feder von Charles M aurras auseinander, und berück­ sichtigt dabei die historischen (in Anlehnung an die republikanische Tradition in Frankreich), organisation-institutionellen und norm ativ-axiologischen Perspek­ tiven.

Schlüsselbegriffe

Charles M aurras, Frankreich, Republikanismus, Republik, die Dritte Republik, politische Kritik, die M onarchie, Ligue dAction française, die Regierungskunst, die Macht, politisches System.