Formy kształcenia ustawicznego w środowisku akademickim

Anna Frąckowiak

Formy kształcenia ustawicznego w

środowisku akademickim

Edukacja Humanistyczna nr 1 (28), 167-175

2013

Szczecin 2013

A n n a Frąckow iak

Szkoła Wyższa im. Pawła W łodkow ica w Płocku

F O R M Y K S Z T A Ł C E N I A U S T A W I C Z N E G O W Ś R O D O W I S K U A K A D E M I C K I M Wstęp

K oncepcja kształcenia ustaw icznego zyskuje od pew nego czasu coraz w iększą p o p u ­ larność, je d n ak ż e częściej sp o ty k am y się z określeniem „uczenie się przez całe życie”. C o ­ raz częstsze używ anie tego pojęcia w różnych sytuacjach i k ontekstach jest z jednej stro n y zjaw iskiem pozytyw nym , p o n iew aż p o d n o si jego w agę i przyczynia się do jego w ra sta n ia w społeczną św iadom ość. Z drugiej je d n a k stro n y ta n asilo n a częstotliw ość p osługiw ania się tym te rm in e m w yw ołuje pew ne problem y, kontrow ersje, w reszcie doprow adza do stanu, w k tó ry m staje się ono ju ż tylko sloganem .

Do w zrostu popularności pojęcia kształcenia ustawicznego przyczyniły się przede wszyst­ k im in icjatyw y europejskie. B ardzo m o d n e stało się w ykorzystyw anie tego te rm in u p rzy realizacji najróżniejszych projektów dofinansow yw anych przez U nię Europejską, zw łaszcza dotyczących p odnoszenia kwalifikacji zaw odow ych osób dorosłych. Również w szkolnictwie wyższym, przy okazji kolejnych etapów w drażania Krajowych R am Kwalifikacji, o kształceniu ustawicznym zrobiło się głośno. Podobnie w dokum entach analizujących stan polskiego szkol­ n ictw a wyższego, diagnozach i ra p o rta c h oraz strategiach rozw oju poszczególnych uczelni m o ż n a odnaleźć przejaw iające się w różnych form ach pojęcie „kształcenie ustaw iczne”.

K ształcenie ustaw iczne zostało podjęte jako je d en z w ątków polityki państw a. W u bie­ głym ro k u p ojaw ił się d o k u m e n t „P erspektyw a u cz en ia się p rze z całe życie” op raco w an y przez M iędzyresortow y Z espół do spraw uczenia się przez całe życie, w tym Krajowych Ram Kwalifikacji1. Z espół ten, złożony z przedstaw icieli M inisterstw a Edukacji N arodow ej, M ini­ sterstwa N auki i Szkolnictwa Wyższego, M inisterstw a Pracy i Polityki Społecznej, M inisterstwa Spraw Z agranicznych, M inisterstw a Rozw oju R egionalnego, M inisterstw a G o spodarki oraz K ancelarii Prezesa Rady M inistrów, pow ołany przez p rem iera D onalda Tuska zarządzeniem z d n ia 17 lutego 2010 roku, przedstaw ił p rojekt przyjęty 4 lutego 2011 roku. W dokum encie tym , choć ujęto uczenie się przez całe życie jako edukację odbyw aną przez dzieci, młodzieży, dorosłych i seniorów, skoncentrow ano się jedynie n a kształceniu form alnym . W treści „Per­ spektyw y. . .” pojawia się takie założenie, iż polityka w zakresie uczenia się przez całe życie m a dostosow ać edukację do zapotrzebow ania życia gospodarczego i społecznego. D odatkow o pom ieszane zostały pojęcia uczenia się przez całe życie i uczenia się dorosłych.

1 Perspektywa uczenia się p rze z całe życie, M iędzyresortow y Z espół ds. uczenia się przez całe życie, w tym Krajo­ wych Ram Kwalifikacji, W arszawa, 4 lutego 2011.

168 A nna Frąckowiak Najczęściej w dokum entach ogólnopolskich, np. raportach, diagnozach, strategiach, w y­ korzystyw ana jest definicja kształcenia ustawicznego podaw ana w ustawie o systemie oświaty, w której to pojęcie definiowane jest następująco: „kształcenie w szkołach dla dorosłych, a także uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy ogólnej, um iejętności i kwalifikacji zawodowych w form ach pozaszkolnych przez osoby, które spełniły obow iązek szkolny”2. Należy zaznaczyć, że m im o ułom ności tej definicji ministerstwo jest konsekwentne w jej stosowaniu, o czym świadczy nowo wydane rozporządzenie w sprawie kształcenia ustawicznego w form ach pozaszkolnych: „Kształ­ cenie ustaw iczne prow adzi się w następujących form ach pozaszkolnych: kwalifikacyjny kurs zawodowy; kurs um iejętności zawodowych; kurs kom petencji ogólnych; tu rn u s dokształcania teoretycznego m łodocianych pracowników; kurs inny niż wym ienione w pkt. 1-3, umożliwiający uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy, um iejętności i kwalifikacji zawodowych”3.

N ic zatem dziw nego, że sankcjonow ane przez m inisterstw o dość w ąskie definiow anie kształcenia ustaw icznego przyjm ow ane jest za pow szechne. Nie pozw ala to je d n a k dostrzec w p ełn i przejaw ów jego praktyki w różnych form ach edukacyjnych, w tym i w szkolnictw ie wyższym.

Spory o term inologię i przesunięcia paradygmatyczne

Najczęściej zróżnicowanie term inologiczne dotyczące kształcenia ustawicznego tłum aczo­ ne jest określonym i podstaw am i teoretycznym i, ja k rów nież zm ianam i w m yśleniu o edukacji w perspektyw ie całożyciowej. Mieczysław Malewski wskazał na fundam enty, na których opiera się zarówno koncepcja kształcenia ustawicznego, jak i całożyciowego uczenia się. Ź ródłem kon­ cepcji kształcenia ustawicznego, od wczesnych lat 60. XX wieku, jest teoria kapitału ludzkiego4, z kolei koncepcja całożyciowego uczenia się, która pojawiła się w latach 80. XX wieku, opiera się n a teorii kapitału społecznego5. Z m iany i zróżnicow anie term inologii związane są nie tylko z teoriami, ale też i zm ianą paradygmatyczną, wynikającą z przejścia od społeczeństwa m oderni­ stycznego do społeczeństwa późnej nowoczesności. Koncepcja kształcenia ustawicznego, według M alewskiego, jest zw iązana z rozw ojem zasobów ludzkich, a także bardziej technicystyczną koncepcją edukacji, gdzie d o m in u je obiektyw ny typ wiedzy, o rientacja na przystosow anie, biografie ludzkie są stabilne, gdzie nie m a autonom ii edukacji dorosłych i tożsam ość określana jest jako „ja przedm iotow e”. Z kolei przesunięcie paradygm atyczne prowadzące do uczenia się całożyciowego, opartego n a teorii kapitału społecznego i założeniu o uczącej się organizacji, związane jest z em ancypacyjną funkcją edukacji, gdzie wiedza jest intersubiektyw na, b iogra­ fia u kłada się w sekwencje, dom inuje orientacja n a subiektyw ność i tożsam ość w postaci „ja podm iotow ego”, zaś edukacja dorosłych jest autonom iczna6. A utor ten pisze rów nież o drugim przesunięciu paradygm atycznym , zw iązanym z czasem ponow oczesności, gdzie edukacja jest „roztopiona” w życiu, w codzienności, gdzie wiedza jest subiektywna, biografia fragmentaryczna, tożsam ość zm ien n a i dom inuje orientacja n a w olność7.

2 A rt. 3, pkt 17 ustaw y z d n ia 7 w rześnia 1991 r. o systemie oświaty.

3 R ozporządzenie M inistra Edukacji N arodowej z d n ia 11 stycznia 2012 r. w sprawie kształcenia ustawicznego w form ach pozaszkolnych, § 3.

4 M. Malewski, Od nauczania do uczenia się. O paradygmatycznej zm ianie w andragogice, W ydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, W rocław 2010, s. 49.

5 Ibidem , s. 56.

6 M. Malewski, Edukacja dorosłych w pojęciowym zgiełku. Próba rekonstrukcji zmieniającej się racjonalności an-

dragogiki, [w:] Edukacja dorosłych w erze globalizmu, red. E.A. W esołowska, Biblioteka Edukacji D orosłych, t.

25, N ovum , Płock 2002, s. 208-209. 7 Ibidem .

P rzesunięcia paradygm atyczne w yw ołują w konsekw encji zw iększenie te rm in ó w d o ­ tyczących k ształcenia ustaw icznego, odsłaniających kolejne jego w cielenia, akcentujących m ocniej poszczególne aspekty tej koncepcji. Czy pow oduje to je d n a k zm ianę sam ej idei?

Formy kształcenia ustawicznego w szkolnictwie wyższym

D ziałania p odejm ow ane w uczelniach, które m ieszczą się w obszarze kształcenia u sta­ w icznego, ro zu m ian eg o nie jako dalsza edukacja osób dorosłych, ale jako p o d ejm o w an ie edukacji w różnych postaciach przez różne g rupy wiekowe, m ożna zakwalifikować do dw óch grup. W jednej m ieszczą się inicjatyw y pozw alające n a edukację bardziej form alną, dzięki której m ożliw e jest zdobycie now ych kwalifikacji, dyplom ów czy certyfikatów. N atom iast do drugiej g ru p y należą inicjatywy, dzięki k tó ry m m ożliw e jest rozw ijanie w łasnej o so b o w o ­ ści, zainteresow ań, a także zdobycie now ych dośw iadczeń, niekoniecznie przypieczętow ane d okum entem .

Do pierwszej grupy należą zatem: studia dla m łodzieży i dorosłych, studia p ody p lo m o ­ we, edukacja n a odległość, uniw ersytety dziecięce, m łodzieżow e, trzeciego w ieku, otw arte, licea i gim nazja akadem ickie. D o drugiej gru p y z kolei należą: b iu ra karier, festiwale nauki, te ch n ik i i sztuki, tow arzystw a naukow e, k u ltu ra stu d en ck a, d uszpasterstw o akadem ickie, sp o rt akadem icki, przedsiębiorczość akadem icka, doskonalenie pracow ników naukow ych.

Kształcenie ustawiczne w pionie (lifelong education)

S tudia licencjackie i m ag istersk ie b a rd z o często nie są w ogóle u zn a w an e za fo rm ę kształcenia ustaw icznego, choć od n o sząc się do przytoczonej w cześniej definicji z ustaw y 0 system ie oświaty, w ykraczają p o za obow iązkow ą edukację. Częściej m o ż n a sp o tk a ć się z kw alifikow aniem do kształcen ia ustaw icznego stu d ió w dla osób dorosłych, ale przecież 1 te p o dejm ow ane przez m łodzież b ez p o śred n io po m atu rze rów nież stanow ią je d e n z jego elem entów . N ajw iększą p o p u la rn o śc ią w śród studiujących, niezależnie o d tego, czy jest to uczelnia publiczna, czy n iepubliczna, cieszą się kierunki: ekonom ia i ad m in istra cja (23,2% w ro k u ak ad em ick im 2009/2010), społeczne (12,8%) oraz pedagogiczne (12,3%). W ro k u akadem ickim 2009/2010 o d n otow ano rów nież 35,7 tys. stu d en tó w n a III sto p n iu studiów, w zakresie których rów nież obserw uje się pow olną te ndencję w zrostow ą8.

W edług danych GUS dotyczących dorosłych w w ieku 2 5 -6 4 lata p odejm ujących ed u ­ kację form alną „prawie połow a respondentów z w ykształceniem śred n im zaw odow ym , bądź ogólnokształcącym kontynuow ała naukę na studiach (licencjackich, inżynierskich lub m agi­ sterskich)”9. Najczęściej osoby dorosłe posiadające ju ż jakiś stopień w ykształcenia wyższego, ko n ty n u u ją naukę n a p oziom ie wyższym lub uzupełniają, poszerzają sw oją wiedzę rów nież korzystając z oferty uczelni10.

Poza zw ykłym to k iem stu d ió w przejaw em k ształcenia ustaw icznego m oże być także udział w kołach naukow ych. Stanow ią one okazję do udziału w działaniach, które sprzyjają w łasnem u rozwojowi i sam okształceniu w spom aganem u przez uczelnię. Koła naukow e w ym a­ gają od studentów większej sam odzielności, krytycznego myślenia, większego zaangażowania i intensyw nej pracy n ad analizow anym i zagadnieniam i. Poszerzają rów nież wiedzę nabyw aną w trakcie realizow anego p ro g ram u studiów, um ożliw iają przełożenie zdobyw anej w iedzy n a

8 Główny U rząd Statystyczny, Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 r., W arszawa 2010, s. 33-34. 9 Główny U rząd Statystyczny, Kształcenie dorosłych, W arszawa 2009, s. 35.

170 A nna Frąckowiak praktykę. W ysiłek te n p rocentuje w p ostaci p rzełożenia zdobytego dośw iadczenia n a pracę zaw odow ą, ja k też znacznego w zbogacania posiadanej w iedzy i um iejętności.

Inną form ą, która najczęściej kojarzona jest w powszechnej św iadom ości z kształceniem ustaw icznym , jeśli m ów i się o uczelniach, są studia podyplom ow e. Studia te stanow ią niejako n atu ra ln ą k ontynuację nau k i n a poziom ie w yższym , dla osób, które nie chcą się szybko ro z­ staw ać z uczelnią. W wielu w ypadkach stu d ia podyplom ow e stają się koniecznością, kiedy p raco w n ik kierow any jest do ich odbycia przez pracodaw cę lub też odbycie takich studiów w ynika ze zm ian praw nych w w ym aganiach kw alifikacyjnych co do k o nkretnego zaw odu. N ajczęstszym i je d n a k m otyw am i podejm ow ania studiów podyplom ow ych są: chęć zdobycia szerszych kwalifikacji we w łasnym zaw odzie, chęć zm iany owych kw alifikacji, tru d n o śc i ze znalezieniem p rac y w p osiadanej specjalizacji. W edług danych G U S w Polsce stale w zrasta zainteresow anie stu d iam i podyplom ow ym i. W ro k u akadem ickim 2009/2010 kształciło się w te n sposób 194,2 tys. osób, co stanow i znaczny p rzyrost w sto su n k u do ro k u 1990/1991, gdy było to m niej niż 50 tys. o só b 11. N a stu d iach podyplom ow ych utrzym uje się zaintereso­ w anie pod o b n y m i k ie ru n k a m i ja k w przypadku studiów I i II stopnia. Najczęściej studiujący w ybierają tem atykę kształcenia w obszarze ekonom ii i adm inistracji, pedagogiki oraz n a u k m edycznych12. Studia podyplomowe są bardzo wyrazistym przejawem kształcenia ustawicznego, nie tylko z pow odu um ożliw iania dalszego kształcenia po uzyskaniu dyplom u, u zupełniania i p oszerzania p osiadanych kwalifikacji zaw odowych. Stanow ią rów nież p o stać edukacji p o ­ w rotnej czy naw et czegoś, co w koncepcjach angielskich nazw ano sandw ich education, czyli edukacją p rzem ien n ą, gdzie przeplatają się ze sobą okresy edukacji i pracy zawodowej.

Form ą kształcenia ustawicznego w szkolnictwie wyższym jest także oferowanie studiów n a odległość. Już o d daw n a ek sp ery m en to w a n o z n ajróżniejszym i p o sta ciam i k ształcenia zdalnego, jako tego, które pom aga w przezw yciężeniu w ielu barier utrudniających lub naw et uniem ożliw iających dorosłym udział w edukacji. D o teorii i praktyki kształcenia zdalnego w Polsce w iele w niosła gen. bryg. prof. Elżbieta M. Z aw acka13. T echnologia in fo rm ac y jn a n a d a ła edukacji n a odległość now e oblicze i p rzy n io sła now e n arzędzia. Rozwój edukacji n a odległość z w y k o rz y sta n iem te ch n o lo g ii in fo rm acy jn ej w p o lsk ich u cz eln iac h w y ra ź­ nie przyspieszył po 2000 roku, kiedy to szkoły wyższe rozpoczęły organizow anie w sw oich stru k tu ra c h je d n o ste k odpow iedzialnych za edukację zdalną. Pow stały wówczas: C e n tru m e-learningu n a A G H w K rakowie, O środek Edukacji N iestacjonarnej - C e n tru m Kształcenia Ustawicznego Politechniki Świętokrzyskiej, C e n tru m Rozwoju Edukacji N iestacjonarnej przy SGH w Warszawie, O środek K ształcenia na O dległość - O K NO przy P olitechnice W arszaw­ skiej, C e n tru m E -learningu Szkoły Wyższej Psychologii S połecznej14. E dukacja n a odległość stanow i sposób na uelastycznienie kształcenia n a poziom ie wyższym, a także otwarcie uczelni n a now e gru p y uczących się i dotarcie z edukacją do tych, któ rzy nie m o g ą sobie pozw olić n a reg u larn y k o n ta k t z uczelnią. Jednakże rzeczyw ista skuteczność studiów realizow anych w trybie zdalnym zależy od tego, ja k edukacja ta jest organizow ana, a p rzede w szystkim ja k duże w sparcie ze stro n y uczelni o trzym ują studiujący.

11 Główny U rząd Statystyczny, Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 r., W arszawa 2010, s. 33. 12 Ibidem , s. 30.

13 E.M. Zaw acka, Kształcenie na odległość a edukacja perm anentna, „Przegląd Pedagogiczny” 1973, n r 4, [w:]

Elżbieta Zawacka. Pism a pedagogiczne, red. A. Frąckowiak, J. Półturzycki, H. Solarczyk-Szwec, W ydawnictwo

ITeE-PIB, R adom 2009; E.M. Zawacka, Miejsce kształcenia na odległość w edukacji perm anentnej, [w:] Szkoła

i edukacja perm anentna, red. M. Maciaszek, J. W ołczyk, R. W roczyński, PW N , W arszawa 1975, [w:] Elżbieta Zawacka. Pisma pedagogiczne, op. cit.

14 K. Mikołajczyk, R. Neczaj-Świderska, E-learningjako efektyw ny sposób kształcenia na odległość [w:] Edukacja

ustawiczna - idee i doświadczenia, red. A. Frąckowiak, Z.P. Kruszewski, J. Półturzycki, E.A. Wesołowska, wydanie

C z ę s t o z e d u k a c j ą n a o d l e g ł o ś ć w i ą ż e s ię r ó w n i e ż d z i a ł a n i e u n i w e r s y t e t ó w o t w a r t y c h . W t e n w ł a ś n i e s p o s ó b r o z p o c z ą ł f u n k c j o n o w a n i e j e d e n z n a j b a r d z i e j z n a n y c h t e g o t y p u u n i ­ w e r s y t e t ó w , j a k i m j e s t O p e n U n i v e r s i t y w W i e l k i e j B r y t a n i i . W z o r u j ą c s i ę n a s u k c e s i e te j i n s t y t u c j i , i n n e k r a j e r o z p o c z ę ł y o r g a n i z o w a n i e w ł a s n y c h p l a c ó w e k o t w a r t y c h , k s z t a ł c ą c y c h g ł ó w n i e d o r o s ł y c h n a p o z i o m i e w y ż s z y m . M a ją o n e c h a r a k t e r b a r d z o f o r m a l n y , u m o ż l i w i a j ą c y d o r o s ł y m u d z i a ł w z a j ę c i a c h o c h a r a k t e r z e u n i w e r s y t e c k i m , j e d n o c z e ś n i e w s p o s ó b b a r d z i e j e l a s t y c z n y i p r z y j a z n y n i ż t r a d y c y j n e z a j ę c i a a k a d e m i c k i e . D o r o ś l i u z y s k u j ą r ó w n i e ż d y p lo m y , k t ó r e s ą h o n o r o w a n e t a k s a m o j a k t e w y d a w a n e p r z e z i n n e u c z e l n i e . D o n a j w i ę k s z y c h i n a j ­ b a r d z i e j z n a n y c h o b e c n i e u n i w e r s y t e t ó w o t w a r t y c h n a l e ż ą t e d z i a ł a j ą c e w C h i n a c h , I n d i a c h , A f r y c e P o ł u d n i o w e j , K a n a d z ie , S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h c z y H i s z p a n i i . W P o ls c e u n i w e r s y t e t y o t w a r t e f u n k c j o n u j ą j e d n a k ż e n a i n n y c h z a s a d a c h . C o p r a w d a w y k o r z y s t u j ą r ó w n i e ż t e c h ­ n o l o g i ę i n f o r m a c y j n ą d o p r z e k a z u w i e d z y , j e d n a k o f e r u j ą z a j ę c i a d o d a t k o w e , r o z w i j a j ą c e z a i n t e r e s o w a n i a , p a s j e , z a s p o k a j a j ą c e c i e k a w o ś ć p o z n a w c z ą , s ł u ż ą r ó w n i e ż u p o w s z e c h n i a n i u w i e d z y n a u k o w e j , p o m a g a j ą w d o s k o n a l e n i u z a w o d o w y m . W i e l e z n i c h w y d a j e ś w i a d e c t w a z g o d n i e z e w z o r e m z a a p r o b o w a n y m p r z e z M E N , d o t y c z ą c e e d u k a c j i w f o r m a c h p o z a s z k o l ­ n y c h , j a k c z y n i t o c h o c i a ż b y U O p r z y U n i w e r s y t e c ie W a r s z a w s k i m . N i e m a z a t e m m o ż l i w o ś c i u z y s k a n i a w p o l s k i c h u n i w e r s y t e t a c h o t w a r t y c h p e ł n e g o , f o r m a l n e g o w y k s z t a ł c e n i a w y ż s z e g o . K o l e j n ą f o r m ą e d u k a c j i u s t a w i c z n e j s ą z n a n e i b a r d z o d o b r z e r o z w i j a j ą c e s i ę w P o ls c e u n i w e r s y t e t y t r z e c i e g o w i e k u . W w i ę k s z o ś c i f u n k c j o n u j ą o n e p o d p a t r o n a t e m s z k ó ł w y ż ­ s z y c h a l b o d z i a ł a j ą w i c h s t r u k t u r a c h , c z ę ś ć z n i c h s t a n o w i ą o s o b n e s t o w a r z y s z e n i a . O b e c n i e u n i w e r s y t e t y t r z e c i e g o w i e k u n i e f u n k c j o n u j ą w y ł ą c z n i e w d u ż y c h m i a s t a c h p r z y u n i w e r s y ­ t e t a c h , a le z e w z g l ę d u n a r o s n ą c ą p o p u l a r n o ś ć te j f o r m y e d u k a c j i - r ó w n i e ż p r z y m n i e j s z y c h o ś r o d k a c h a k a d e m i c k i c h , a n a w e t p r z y i c h f ili a c h . P o p u l a r n o ś ć U T W j e s t t a k d u ż a , ż e w i e l e p l a c ó w e k w s t r z y m u j e n a b ó r k o l e j n y c h g r u p s e n i o r ó w z e w z g l ę d u n a b r a k w a r u n k ó w l o k a l o ­ w y c h , m i m o t e g o , ż e u c z e l n i e u d o s t ę p n i a j ą i m n a z a j ę c i a d u ż e a u l e . U n i w e r s y t e t y t r z e c i e g o w i e k u s ą p l a c ó w k a m i s p e ł n i a j ą c y m i k r y t e r i a , k t ó r e w y s z c z e g ó l n i a s ię w k o n c e p c j i k s z t a ł c e n i a u s t a w i c z n e g o . N i e s t a w i a j ą b a r i e r w d o s t ę p i e d o e d u k a c j i z e w z g l ę d u n a w i e k , p ł e ć , p o c h o d z e ­ n i e , f i n a n s e , p r z e z c o u m o ż l i w i a j ą s e n i o r o m s p e ł n i e n i e i c h m a r z e ń o e d u k a c j i a k a d e m i c k i e j , k t ó r y c h w c z e ś n i e j n i e u d a ł o s i ę i m z r e a l i z o w a ć , j a k r ó w n i e ż u m o ż l i w i a j ą a k t y w i z a c j ę o s ó b s t a r s z y c h i p r z y c z y n i a j ą s i ę d o p r o f i l a k t y k i g e r o n t o l o g i c z n e j 15. P o t y m , j a k o k a z a ł o s ię , ż e s e n i o r z y b a r d z o c h ę t n i e b i o r ą u d z i a ł w z a j ę c i a c h o c h a r a k ­ t e r z e u n i w e r s y t e c k i m , p o s t a n o w i o n o s p r ó b o w a ć z a o f e r o w a ć t ę e d u k a c j ę i n n y m g r u p o m w i e k o w y m . W t e n s p o s ó b d o s z ł o d o p o w s t a n i a u n i w e r s y t e t ó w d z i e c i ę c y c h i m ł o d z i e ż o w y c h , k t ó r e o d k i l k u l a t z p o w o d z e n i e m w r a s t a j ą r ó w n i e ż w k r a j o b r a z p o l s k i c h u c z e l n i . P i e r w s z y u n i w e r s y t e t d z i e c i ę c y u r u c h o m i o n o w 2 0 0 2 r o k u w T y b i n d z e 16, n a t o m i a s t w P o l s c e p o j a w i ł y s i ę w r o k u 2 0 0 7 w K r a k o w i e , P o z n a n i u , Ł o d z i i W a r s z a w i e 17. P i e r w s z ą u c z e l n i ą t e c h n i c z n ą , k t ó r a u r u c h o m i ł a t a k i u n i w e r s y t e t , b y ł a P o l i t e c h n i k a Ł ó d z k a . U n i w e r s y t e t y d z i e c i ę c e u r u ­ c h a m i a n e s ą w P o l s c e p r z e d e w s z y s t k i m p r z e z u n i w e r s y t e t y , p o l i t e c h n i k i , a le t e ż i n i e k t ó r e u c z e l n i e n i e p u b l i c z n e . I c h g ł ó w n y m c e l e m j e s t z a p r a s z a n i e d z i e c i m i ę d z y 7 a 12 r o k i e m ż y c ia w m u r y u c z e l n i i p r z e d s t a w i a n i e i m w y k ł a d ó w d o s t o s o w a n y c h d o i c h m o ż l i w o ś c i p e r c e p c y j - n y c h . W y k ł a d y p r o w a d z o n e s ą p r z e z p r a c o w n i k ó w n a u k o w y c h u c z e l n i , r ó ż n y c h w y d z i a ł ó w , n a r ó ż n e g o r o d z a j u t e m a t y , z a l e ż n i e o d s p e c j a l i z a c j i d a n e g o p r a c o w n i k a . D z i e c i m a j ą m o ż ­ l i w o ś ć o b s e r w o w a n i a c i e k a w y c h e k s p e r y m e n t ó w , j a k r ó w n i e ż t ł u m a c z y s i ę i m p o w s t a w a n i e 15 A. Frąckowiak, Toruński Uniwersytet Trzeciego W ieku placówką wspomagającą autoedukację ludzi starszych,

„Toruńskie Studia D ydaktyczne”, t. 17, 2001.

16 http://w w w .uniw ersytetdladzieci.edu.pl/o_uniw ersytetach/index.htm l [23.22.2011]. 17 Ibidem .

172 A nna Frąckowiak różn y ch zjaw isk p rzyrodniczych. U niw ersytety dziecięce rozw ijają zatem zainteresow ania dzieci, zaspokajają ich ciekawość św iata w nieco d zien n ej atm osferze, dając w stęp do bazy lokalowej uczelni, co jest dodatkow ym b odźcem m otyw ującym . W pew nym sensie uczelnie w ychow ują w te n sposób sw oich przyszłych potencjalnych studentów . Cele uniw ersytetów m łodzieżow ych są zbliżone do uniw ersytetów dziecięcych, z tą różnicą, że zajęcia n a n ic h są ju ż bardziej zaaw ansow ane, poniew aż ich oferta skierow ana jest do m łodzieży m iędzy 13 a 16 ro k iem życia. Jednym z celów d o d atk o w y ch jest rów n ież w spom aganie m ło d zieży w w yborze dalszej drogi edukacyjnej oraz przyszłej drogi zawodowej, poprzez m .in. odkryw anie zainteresow ań, fascynacji, predyspozycji. U niw ersytety m łodzieżow e są bardziej profilowane, np. łączą treści w g ru p y z n a u k ścisłych, inżyniery jn y ch , społecznych, h u m an isty czn y ch , technicznych itp., a m łodzież zapisuje się n a zajęcia profilow ane w edług sw oich u p o d o b ań (choć nie b ro n i się d ostępu do innych profili). N iekiedy zajęcia dla m łodzieży w w ieku g im ­ nazjalnym oferow ane są jako d ru g a sekcja uniw ersytetu dziecięcego.

O statn ią form ą, jak ą m o ż n a zaliczyć do g ru p y kształcenia ustaw icznego w pionie, są gim nazja i licea akadem ickie. W iążą one naukę w szkole n a poziom ie śred n im z elem entam i p o m o cy ze stro n y szkół wyższych. Uczelnie są założycielam i i organam i prow adzącym i tego typu szkoły, pobierają rów nież opłaty w postaci czesnego. Część zajęć odbywa się w pom iesz­ czeniach uczelnianych, zwykle dla potrzeb eksperym entów fizycznych, chem icznych, zajęcia częściowo prow adzone są p rzez pracow ników naukow ych. Często szkoły te realizują p ro g ra­ m y autorskie czy p row adzą klasy z rozszerzonym i p ro g ra m am i kształcenia, np. w zakresie m a tem aty k i czy języka polskiego, języków obcych. Szkoły ak ad em ick ie ed u k u ją głów nie u czniów w ybitnie zdolnych, przygotow ują m ło d zież do stu d io w an ia n a określonej grupie kierunków , rozw ijają zainteresow ania naukow e. Szkoły te kładą rów nież nacisk n a tw órczy rozw ój uczniów oraz tw orzenie w aru n k ó w w łaściwych do rozw oju ich kreatyw ności.

Kształcenie ustawiczne w poziom ie (lifew ide education)

Jedną z bardziej charakterystycznych form kształcenia ustawicznego w drugiej grupie są biura karier, które głównie pom agają studentom i absolw entom w przejściu z uczelni na rynek pracy. Prow adzą p o rad n ic tw o zaw odowe, ale rów nież oferują szkolenia i warsztaty. P o rad ­ nictw o zawodowe prow adzone przez biu ra karier m a szczególne znaczenie w sytuacji, gdy na uczelniach nie są dostępne usługi poradnicze, również innego rodzaju, np. dotyczące edukacji. O d studentów w ym aga się w tym zakresie raczej sam odzielności. Biura k arier służą p o m o cą w znajdow aniu praktyk, staży i innych sposobów zdobyw ania dośw iadczenia zaw odowego, ja k też w przygotow aniu d o k u m en tó w p o trzebnych do zdobycia pracy. D zięki korzystaniu z oferty b iu r karier stu d en ci nabyw ają p o trzeb n e im n a ry n k u p rac y um iejętności.

Większość uczelni współtworzy również towarzystwa naukowe, z których wiele m a długie tradycje. Tow arzystwa p row adzą swoją działalność w p ostaci działających w ich stru k tu rac h sekcji naukow ych, zajm ujących się poszczególnym i dziedzinam i. O rganizow ane są odczyty, prezentacje, wystawy okolicznościowe, ale i konferencje, działalność w ydaw nicza w postaci publikacji pokonferencyjnych czy czasopism. Część towarzystw naukowych m a również własne biblioteki, jak np. Towarzystwo Naukowe Płockie, przy którym działa Biblioteka im. Zielińskich. Towarzystwa organizują rów nież szkoły letnie, w spom agają rozwój k ad ry naukow ej poprzez sem inaria d oktoranckie18. Towarzystwa popularyzują zagadnienia naukow e dla lokalnej spo­ łeczności, m iłośników nauki, ale też dbają o rozw ój lokalnych tradycji naukow ych.

18 Z.P. Kruszewski, Rola towarzystw naukowych w edukacji ustawicznej, [w:] M ożliwości i ograniczenia kształcenia

Pew ną bardziej now oczesną fo rm ą popularyzacji w iedzy naukow ej są festiwale nauki, techniki i sztuki. O rganizow ane ju ż przez wiele uczelni festiwale trw ają zwykle 4 -6 dni w ty ­ g o d n iu , obfitując w ró ż n o ro d n e w yd arzen ia z w ielu dyscyplin n aukow ych p row adzonych przez d an ą uczelnię. Podczas festiwali n au k i m o ż n a uczestniczyć w w ykładach otw artych, p rezen tacjach , w arsztatach, dyskusjach, p o k az ac h ciekaw ych eksperym entów , w yjazdach 0 charakterze naukow ym , wystawach. Możliwe są także wejścia do laboratoriów i skorzystanie z aparatury badawczej. Przedsięwzięcia organizow ane w ram ach festiwali przeznaczone są dla odbiorców w ró żn y m w ieku i o różnym poziom ie w ykształcenia. Ich celem jest rozbudzanie zainteresow ań naukow ych społeczności lokalnej, zaspokajanie ciekawości poznawczej i nieco in n e podejście do w yników b a d a ń naukow ych i sam ego ch arak teru nau k i niż to upraw iane n a co dzień. D la dzieci i m łodzieży w w ieku szkolnym są to lekcje festiwalowe, n a które n a ­ uczyciele m o g ą przyjść ze sw oją klasą. Festiw alom tow arzyszą rów nież im prezy kulturalne, p rzedstaw ienia teatralne, koncerty, pokazy św iatła i dźw ięku, pokazy film owe itp.

Kolejną form ą kształcenia ustawicznego są inicjatywy kulturalne n a uczelniach, związane z rozw ojem sfery duchow ej i estetycznej człow ieka. D ziałania te przy jm u ją p o sta ć aktyw ­ ności kulturalnej studentów : tw orzenia studenckich teatrów , gru p m uzycznych i udzielania się w chórze akadem ickim , gru p plastycznych, literackich, upraw iających perform ance itp. Najczęściej gru p y te m ogą zaprezentow ać swoją tw órczość podczas różnego rodzaju festiwali 1 przeglądów k ultury studenckiej. D o kulturalnych aspektów kształcenia ustawicznego m ożna zaliczyć rów nież k oncerty czy przedstaw ienia organizow ane przez uczelnię dla m ieszkańców, które nie ograniczają się jedynie do u d o stę p n ie n ia pom ieszczeń uczelnianych. Często są to im prezy o charakterze charytatyw nym .

D uszpasterstwo akadem ickie jako kolejna form a nie jest działalnością stricte uczelnianą. W arto jednakże zw rócić uwagę n a fakt, że w całej Polsce, w ram ach poszczególnych diecezji działa duszpasterstw o akadem ickie, zw łaszcza w m iastach, gdzie funkcjonują uniw ersytety, zwykle też jeden z kościołów określany jest m ianem akademickiego. Potrzeby duchowe studenci i kadra akadem icka m ogą zaspokajać nie tylko poprzez udział w praktykach religijnych, ale też poprzez organizow anie przedsięwzięć o charakterze religijnym czy charytatyw nym we w spół­ pracy z kościołem. D uszpasterstwo akadem ickie działa poprzez msze akadem ickie, rekolekcje, akadem ickie pielgrzym ki, dni skupienia, nocne czuwania, grupy m odlitew ne, itp.19 Studenci, którzy bardziej niż rozwojem duchow ym zainteresowani są rozwojem swojej kondycji fizycznej, m ogą uczestniczyć nie tylko w obowiązkowych zajęciach z w ychow ania fizycznego, ale przede w szystkim włączyć się w działania proponow ane przez A kadem icki Zw iązek Sportowy.

W ostatnim czasie, zwłaszcza na m ocy w drażanych Krajowych R am Kwalifikacji, coraz większy nacisk kładzie się na intensyfikowanie kontaktów uczelni z otoczeniem gospodarczym, a także rozwój w spółpracy z lokalnymi firm am i czy przedsiębiorczości akademickiej. Tej ostat­ niej służy własna aktywność studentów, doktorantów czy kadry naukowej w zakresie tworzenia i ro zw ijania w łasnej firm y czy naw iązyw ania ścisłej w sp ó łp racy z b iz n ese m i przem ysłem związanej z działalnością p row adzoną n a uczelni i przy w sparciu uczelni. P rzedsiębiorczość akadem icka najczęściej oznacza prow adzenie tzw. firm odpryskow ych (typu sp in -o ff i spin­ -o u t), kom ercjalizację prow adzonych b a d a ń czy oferow anych szkoleń. D ziałaniam i uczelni w spierającym i in icjatyw y p rzed sięb io rcze sp o łe cz n o ści ak adem ickiej są nie tylko zajęcia z tego zak resu czy szkolenia dotyczące choćby pozyskiw ania fu n d u szy n a b ad an ia, ale też in k u b a to ry akadem ickie, park i technologiczne, cen tra tran sfe ru technologii20.

19 http://w w w .sw anna.w aw .pl/?aaa=p& str=kalendarium [2.02.2012].

20 G. Banerski, A. Gryzik, K.B. M atusiak, M . Mażewska, E. Stawasz, Przedsiębiorczość akadem icka (rozwój firm

spin-off, spin-out) - zapotrzebowanie na szkolenia służące jej rozwojowi. Raport z badania, Państwow a Agencja

174 A nna Frąckowiak N a t o m i a s t d l a o s ó b , k t ó r e m a j ą z a i n t e r e s o w a n i a s p o ł e c z n e i c h c ą j e r o z w i j a ć , u c z e l n i e u m o ż l i w i a j ą a n g a ż o w a n i e s ię w d z i a ł a l n o ś ć o b y w a t e l s k ą . P r z e j a w i a s ię o n a g ł ó w n i e w u d z i a ­ l e w o r g a n i z a c j a c h s t u d e n c k i c h , a k t y w n o ś c i w s a m o r z ą d z i e s t u d e n c k i m c z y d o k t o r a n t ó w , c z ł o n k o s t w i e w s t o w a r z y s z e n i a c h n a u k o w y c h , p o d e j m o w a n i u w o l o n t a r i a t u , z w ł a s z c z a n a r z e c z s p o ł e c z n o ś c i a k a d e m i c k i e j i s p o ł e c z n o ś c i l o k a l n e j , u d z i a l e w o r g a n i z a c j a c h d z i a ł a j ą c y c h n a u c z e l n i a c h itp . W r e s z c i e o s t a t n i ą f o r m ą , k t ó r ą m o ż n a z a l i c z y ć d o d r u g i e j g r u p y , s ą d z i a ł a n i a u c z e l n i p o d e j m o w a n e n a r z e c z d o s k o n a l e n i a i r o z w o j u z a w o d o w e g o w ł a s n e j k a d r y n a u k o w e j . N i e c h o d z i w t y m p r z y p a d k u j e d y n i e o w s p a r c i e w z a k r e s i e a w a n s u z a w o d o w e g o , z d o b y w a n i a k o l e j n y c h s t o p n i i t y t u ł ó w n a u k o w y c h , u d z i a ł u w k o n f e r e n c j a c h , p r o w a d z o n y c h b a d a n i a c h c z y w y d a w a n y c h p u b l i k a c j a c h . W i e l e u c z e l n i , z w ł a s z c z a u n i w e r s y t e t y , p r o w a d z i s z k o l e n i a d l a s w o i c h p r a c o w n i k ó w a k a d e m i c k i c h b ą d ź w a r s z t a t y , n p . z z a k r e s u p o z y s k i w a n i a ś r o d k ó w f i n a n s o w y c h n a b a d a n i a n a u k o w e c z y m e t o d o l o g i i . P r o w a d z o n e s ą s e m i n a r i a p o d o k t o r s k i e , o r g a n i z o w a n e s z k o ł y l e t n i e d l a m ł o d e j k a d r y n a u k o w e j , j a k t e ż s z k o l e n i a n p . z z a k r e s u d y d a k ­ t y k i s z k o ł y w y ż s z e j , k t ó r e m o ż n a u z n a ć z a f o r m ę d o s k o n a l e n i a z a w o d o w e g o p r a c o w n i k ó w n a u k o w y c h . Podsumowanie Z p r z e d s t a w i o n e g o p o w y ż e j j e d y n i e k r ó t k i e g o i n a s z k i c o w a n e g o p r z e g l ą d u f o r m , w j a k i c h r e a l i z o w a n e j e s t w u c z e l n i a c h k s z t a ł c e n i e u s t a w i c z n e , w y n i k a , ż e s z k o ł y w y ż s z e w P o l s c e p r o w a d z ą d o ś ć b o g a t ą i z r ó ż n i c o w a n ą d z i a ł a l n o ś ć w t y m z a k r e s i e . N i e s ą t o j e d ­ n a k ż e d z i a ł a n i a c z ę s t o d o s t r z e g a n e . Z w y k l e k s z t a ł c e n i e u s t a w i c z n e , c h o ć j e s t w y m i e n i a n e w w i e l u d o k u m e n t a c h p o ś w i ę c o n y c h u c z e l n i o m c z y t e ż w p i s y w a n e j a k o j e d e n z i s t o t n i e j s z y c h c e l ó w d z i a ł a n i a p o s z c z e g ó l n y c h s z k ó ł w y ż s z y c h , p u b l i c z n y c h i n i e p u b l i c z n y c h , k o j a r z o n e j e s t n a j c z ę ś c i e j z e s t u d i a m i p o d y p l o m o w y m i b ą d ź s t u d i a m i d l a o s ó b d o r o s ł y c h . P r z y p i s u j e m u s ię z a t e m f u n k c j ę d o k s z t a ł c a n i a i d o s k o n a l e n i a z a w o d o w e g o , a b y s t u d e n c i i a b s o l w e n c i m o g l i o d n a l e ź ć s i ę n a r y n k u p r a c y i n a n i m u t r z y m a ć , a b y j a k n a j l e p i e j i c h k w a l i f i k a c j e o d p o w i a d a ł y w y m a g a n i o m p r a c o d a w c ó w i p o t r z e b o m z m i e n i a j ą c e j g o s p o d a r k i w r e g i o n i e . T o j e d n o w y m i a r o w e p o s t r z e g a n i e k s z t a ł c e n i a u s t a w i c z n e g o i r o l i u c z e l n i w t y m k s z t a ł c e n i u p r o w a d z i d o i n s t r u m e n t a l i z a c j i p r o c e s u u s t a w i c z n o ś c i k s z t a ł c e n i a . J e s t t o t y m d z i w n i e j s z e , ż e w w y t y c z n y c h , p l a n a c h i s t r a t e g i a c h u c z e l n i a n y c h z u p o d o b a n i e m p i s z e s ię o u c z e n i u s ię p r z e z c a ł e ż y c i e , m a j ą c t a k n a p r a w d ę n a m y ś l i u c z e n i e s ię w d a l s z e j c z ę ś c i ż y c i a , p o z a k o ń ­ c z e n i u e d u k a c j i f o r m a l n e j . T y m c z a s e m b e z u w z g l ę d n i e n i a p e ł n i k o n c e p c j i k s z t a ł c e n i a u s t a w i c z n e g o , j a k ą p r z e d ­ s t a w i li c h o ć b y R .J. K i d d c z y P. L e n g r a n d , r e d u k u j e s ię o s o b o w o ś ć c z ł o w i e k a j e d y n i e d o w y k o ­ n y w a n e j p r z e z n i e g o p r a c y z a w o d o w e j . P o m i j a s ię w y m i a r d u c h o w y , i n t e l e k t u a l n y , f iz y c z n y , e m o c j o n a l n y , s p o ł e c z n y i w i e l e i n n y c h , j a k i e m a j ą z n a c z e n i e w c o d z i e n n y m ż y c i u . T y m s a m y m p o m i j a s ię m i l c z e n i e m c ie k a w e p r a k t y k i u c z e l n i w z a k r e s i e k s z t a ł c e n i a u s t a w i c z n e g o , k t ó r e p o z w a l a j ą z a r ó w n o s t u d e n t o m , p r a c o w n i k o m , j a k i o s o b o m z l o k a l n e j s p o ł e c z n o ś c i r o z w i j a ć r ó ż n e w y m i a r y o s o b o w o ś c i , n i e z a l e ż n i e o d w i e k u , w j a k i m s ię a k t u a l n i e z n a j d u j ą . Z d o k o n a n e g o p r z e g l ą d u w y n i k a , ż e w s p ó ł c z e s n e p o l s k i e u c z e l n i e z a p e w n i a j ą f a k t y c z n ą , w i e l o w y m i a r o w ą a k t y w n o ś ć e d u k a c y j n ą w c i ą g u c a ł e g o ż y c i a c z ł o w i e k a .

Anna Frąckowiak

Formy kształcenia ustawicznego w środowisku akademickim

Kształcenie ustawiczne staje się coraz bardziej popularnym term inem , nie tylko w obszarze edukacji, ale także w debatach politycznych. Wskazywane jest jako jeden z ważniejszych czynników zmiany edukacyjnej i społecznej. Autorka wskazuje, że term in ten jest rozumiany różnie, a często nawet w sposób mocno zawężony, co niesie ze sobą konsekwencje dla polityki oświatowej i prakty­ ki edukacyjnej. Dalej analizuje formy kształcenia ustawicznego w pionie i w poziomie realizowane w polskich uczelniach.

Słowa kluczowe: kształcenie ustawiczne, uczelnie, polityka edukacyjna, szkolnictwo wyższe

Forms of lifelong education in the academy

Lifelong education is becoming more and more popular term not only in educational discussions. It is used in economic debates and educational policy as one of the most important motive of changes to be done. However, term “lifelong education” is often understood differently. The author points to narrow understanding of the term and consequences of this to educational practice. Then she focuses on forms of lifelong education in the academy that are not always perceived as lifelong education because of the narrow defining. She divides those forms into two groups: lifelong and lifewide education.

Key words: lifelong education, lifewide education, academy, educational policy, institutions of higher education