View of Straty materialne w czasie powstania listopadowego w województwie lubelskim (1831-1832)

B O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X X I, z e s z y t 2 — 1973

JAN SKARBEK

STRATY M ATERIALNE

W CZASIE POW STANIA LISTOPADOW EGO

W W OJEW ÓDZTW IE LU BELSK IM (1831-1832)1

W obfitej lite ra tu rz e pow stania listopadow ego lu k ą wciąż dotkliw ie

odczuw aną są nie zbadane w ielorakie następ stw a, jak ie sp ad ły na K ró ­

lestw o Polskie w w y n ik u nieudanego zry w u pow stańczego z 1. 1830-31.

O tym , jak źle p rzedstaw ia się sy tu a c ja w bad aniach na ty m odcinku,

świadczyć może chociażby fakt, że Bibliografia historii P olski X I X ivie-

k u 2 odnotow uje dla tego obszaru tylk o jednostronicow ą ro zpraw kę 3. Od

1958 r., d a ty ukazania się powyższej bibliografii, kilka cennych inform acji

z n ajdu jem y w pracy A liny B arszczew skiej 4 — pośw ięconej udziałow i

dwóch lew obrzeżnych w ojew ództw w w y d arzeniach 1830-1831 r. — i r e ­

feracie Tadeusza M enela 3 znanym autorow i, jak dotąd, jed y n ie ze stre sz ­

czenia.

Nic więc dziwnego, że postaw ione w tem acie pytanie, chociaż dotyczy

tylko jednego w ojew ództw a, jest w historio grafii tego ok resu pierw szą

próbą całościowego ukazania skutków w y darzeń 1830/31 r. W ram ach

niniejszej rozpraw ki pokażem y, jak ie n astęp stw a w k ilk u dziedzinach

życia pociągnęła za sobą już w pierw szych dniach w ojny, w lu ty m

1831 r., inw azja rosyjska i trw ała — z kró tkim i zresztą p rzerw am i —

okupacja w ojew ództw a, które, na sk u tek u n ik an ia przez chw iejn e do­

wództwo w iększych operacji i krzyżow ania się różnych koncepcji w szta­

bie polskim, w planach o p eracyjn y ch dow ództw a polskiego odegrało

1 Omawiane terytorium to obszar, jaki obejmowało w ojew ództw o lubelskie w latach 1815-1844. Ramy chronologiczne rozważań zamykają się w zasadzie w la ­ tach 1831-1832, przy czym w jednym tylko wypadku zostały przesunięte do 1835 r,, a to celem pełnego zobrazowania i ukazania dalszych widocznych reperkusji pow ­ stania.

2 T. 1: 1815-1831, Pod red. S. Płoskiego. W rocław 1958.

2 S traty Płocka w czasie pow stania listopadow ego. Ze starych a k t i doku m en ­ tów „Życie Mazowsza” R. 1:1935 s. 13.

4 W ojew ó d ztw o kaliskie i m azow ieckie w pow staniu listopadow ym (1815-1831). Łódź 1965 s. 164-168.

5 Stan ty m czasowy w w o jew ó d ztw ie lubelskim w latach 1831-1833. „Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego” Sectio A vol. 3/4:1964.

d rugo rzęd n ą rolę. S ku tki te — bilans ośm iom iesięcznych zm agań — w

pełni u jaw n iły się zaraz po u p ad k u pow stania. Nie należy bow iem zapo­

m inać, że poza niew ielkim i teren am i w okół tw ierdzy Zamościa kon tro ­

low anym i przez pow stańców , potencjał w ojew ództw a lubelskiego bez­

litośnie eksploatow any był przez nieprzyjaciela 6.

Poza zasięgiem naszych rozw ażań pozostaje opracow ane zagadnienie

przebiegu działań w ojenny ch w w ojew ództw ie, k tó re w yczerpująco om a­

w iają: W acław T okarz 7, B ronisław P a w ło w s k i8, Czesław Bloch fl i W ła­

dysław B o rtn o w s k i10.

P odstaw ę źródłow ą niniejszej pracy stanow ią m ateriały archiw alne,

w śród k tó ry ch n ajliczn iejszą i najb ard ziej cenną grupę stanow ią prze­

chow yw ane w W ojew ódzkim A rchiw um P aństw ow ym w Lublinie. Do­

starczy ły ich zespoły: K om isji W ojew ództw a Lubelskiego, M agistratu

m iasta Lublina, R ządu G ubem ialnego Lubelskiego oraz A rchiw um O rdy­

n acji Zam oyskich, zespół ak t podw orskich. K w erendą objęto także A r­

chiw um K u rii B iskupiej w L ublinie. Z n ajd u jem y tam bogatą korespon­

d en cję w ładz w szystkich szczebli w in teresujący ch nas kw estiach, jak

s tra ty : ludności (w w yniku działań w ojen ny ch i epidem ii cholery),

w pro d u k cji rolniczej i stan ie pogłowia, w dziedzinie k u ltu ry , a także

in fo rm acje dotyczące re p re s ji stosow anych wobec społeczeństw a itd.

W iele istotnego, uzupełniającego m ate ria łu przyniosły poszukiw ania

w A rchiw um G łów nym A kt D aw nych w W arszaw ie w zespołach: K om i­

sji R ządow ej S p raw W ew nętrzn ych i Policji, P rotokołach Rady A dm ini­

stracy jn ej, R ady S ta n u K rólestw a Polskiego, K om isji Rządowej Przycho­

dów i Skarbu, W ładz C en tralnych P ow stania 1830/31 i przechow yw anych

tam że: A rchiw um B ranickich z Suchej i A rchiw um O strow skich z Ujazdu.

N iezbędne też okazały się dane z bibliotecznych działów rękopisów

,

Biblioteki C zartoryskich w K rakow ie i Biblioteki Polskiej A kadem ii Nauk

w K órniku. Całość uzupełniono źródłam i drukow anym i: D ziennikam i

U rzęd o w ym i W ojew ód ztw a Lubelskiego, lite ra tu rą pam iętnikarską oraz

prasą, w arszaw ską i rosyjską.

*

6 Zob. T. M e n c e l . D ziałalność w ła d z cyw iln ych w o jew ó d ztw a lubelskiego w okresie pow stania listopadow ego. „Rocznik Lubelski” R. 5:1962.

7 W ojna polsko-rosyjska 1830 i 1831. Warszawa 1930. 8 D w ernicki. Poznań 1927 *.

9 G eneral W ojciech Chrzanowski jako dow ódca i tw órca planów operacyjnych w w o jn ie polsko-rosyjskiej 1830-1831. „Studia i M ateriały do Historii Wojskowości" T. 8:1962 z. 2,

10 2 K orpus w pow staniu listopadow ym (22 VIII-18 IX 1831 r.j. Tamże t. 9 :1963

S T R A T Y M A T E R I A L N E W W O J . L U B E L S K I M {.1831-1832) ₃₂₅

K ap itu lacja tw ierdzy Zam ościa 22 X 1831 r. zakończyła ośm iom iesięcz­

ną w ojnę, jak ą Polska porozbiorow a prow adziła w łasnym i siłam i. Poko­

nane K rólestw o p otraktow an e zostało jako k raj podbity. P odkreślały to

już pierw sze zarządzenia, zapow iadające także surow e re p re sje wobec

uczestników pow stania, ja k i ogółu ludności. W końcu w rześnia 1831 r.

car M ikołaj I nak azał Paskiew iczow i inaczej trak to w ać tych, k tórzy

„[...] pociągnięci przez lekkom yślność, żałow ali tego błędu, od u p a rty c h

rokoszan i w yraźnie w in n y c h ” n .

Przede w szystkim zniesiono k o n sty tu cję i ograniczono autonom ię K ró­

lestwa. Zniszczony w ojną k ra j m usiał zapłacić k o n try b u c ję 22,5 m iliona

rubli w złocie i utrzym yw ać przez najbliższe dw a la ta 100 000 arm ię oku­

pacyjną. Kosztowało to K rólestw o 19 341 576 ru b li srebrny ch. D otkliw y

cios zadano handlow i i przem ysłow i K rólestw a przez w prow adzenie

24 X 1831 r. now ej, niekorzystnej ta ry fy c e ln e j12.

W M oskwie 1 X I 1831 r. ogłoszono, od daw na oczekiw any, m an ifest

cesarski precyzujący w aru n k i am nestii. Skorzystać z niej m ogła nieliczna

tylko g ru p a generałów , wyższych oficerów i urzędników . Z „dobrodziej­

stw a” tego wyłączono cztery kategorie w in n y ch : spraw ców 29 listopada

1 w ydarzeń 15/16 sierpnia, posłów i dep utow anych głosujących za d etro ­

nizacją Rom anow ych oraz członków rząd u pow stańczego 13.

M anifest am n estyjn y postanaw iał jednocześnie, że w szyscy nieobjęci

n ią „[...] oddani będą, naty ch m iast po ich przy trzym aniu , pod u sta n a w ia ­

jący się na te n przedm iot osobny Sąd K a rn y i sądzeni podług całej su ro ­

wości p raw ”. D ekretem cesarskim z 25 II 1832 r. ustanow iono w W arsza­

w ie N ajw yższy Sąd K rym inalny, m ający w szelkie cechy sądu w ojennego.

Łącznie ze skazanym i zaocznie w ydano 258 w yroków śm ierci, k o n fisk u ­

jąc w brew p raw u obow iązującem u w K rólestw ie, m ają tk i zasądzonych.

W w ojew ództw ie lubelskim w yroki te dotknęły 19 osób. Na pierw szym

m iejscu znalazły się dobra prezesa rew olucyjnego rząd u A dam a C zarto­

ryskiego — Puław y, m in istra i posłów: Józefa Sw irskiego, K alik sta Mo-

rozewicza i w ielu innych. Skonfiskow ane m ajątki szacow ano razem na

2 m iliony złotych 14.

11 A. S z c z e r b a t o w. Kam pania polska księcia P askiew icza w 1831 r. War­ szawa 1899 s. 150 nn.

12 L. J a n o w i c z. Z arys rozw oju przem ysłu w K ró lestw ie Polskim . W arsza­ wa 1907 s. 26; A. S z c z e r b a t o w . R ządy Paskiew icza w K ró lestw ie P olskim (1832- -1847). Warszawa 1900 s. 22.

13 S z c z e r b a t o w . K am pania s. 164 n. „[...] amnestia — jak pisał Paskiew icz do Mikołaja I — w yw arła w rażenie bardzo umiarkowane; zawsze sądziłem , że są oni niegodni Waszej Cesarskiej Mości”.

11 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”. T. 13 s. 272. W styczniu 1831 r. Swir- ski, najaktywniejszy z posłów wojew ództw a lubelskiego, znalazł się wśród kandyda­ tów na członka rządu. Otrzymał wówczas 29 głosów i zajął na liście 8 miejsce. W

Za-Jeszcze w p aźd zierniku 1831 r . 15 zaczęto poszukiw ać generałów i ofi­

cerów, n a w e t niższych, którzy pow rócili z A u strii i P ru s do w ojew ództw a

lubelskiego. W ładze ad m in istracy jn e otrzym ały specjalne kw estionariu­

sze. M iędzy in n y m i żądano w nich dostarczenia inform acji o m ajątkach

u k ry w ający ch się, którzy n ie dostosow ali się do w ym ogów am nestii. „Na­

leży — pisał feldm arszałek do cesarza — rozdać rosjanom ziem ię skonfis­

kow aną pod w aru n kiem , że będą mogli ją sprzedać rosjanom w yznania

praw osław nego” 18.

Jed n ak że n a m ocy am nestii pierw otn ie przew id yw an a liczba m ają t­

ków przeznaczonych do k o n fisk aty uległa zm niejszeniu. W ynagradzając

g en eralicję za zasługi p rzy tłu m ie n iu pow stania przeznaczono n a donacje

dla n iej d o b ra rządow e. Pierw sza fala rozdaw nictw a, do której M ikołaj I

przyw iązyw ał dużą wagę, przeciągnęła się do 1835 r. W K rólestw ie u sta ­

now iono 56 donacji n a sum ę 575 000 zł; 29 n a lew obrzeżu i 27 n a praw o-

brzeżu. W zam ierzeniach Paskiew icza w łasność ta m iała być skierow ana

przeciw ko rdzennej ludności polskiej, ułatw ić ru syfik ację k ra ju i stano­

w ić w przyszłości b a rie rę przeciw ko w ystąpieniom rew olucyjnym 17.

W w ojew ództw ie lubelskim ustanow iono ich 7 n a sum ę 95 000 zł.

P rzed staw ia to tab e la 1.

N ajw ięcej m ajo rató w n a praw obrzeżu utw orzono w augustow skim

— 8, zaś w płockim i podlaskim po 6 18.

Isto tn ą sp ra w ą b y ła w ery fik acja urzędników z p u n k tu w idzenia ich

kroczymiu został m inistrem spraw wewnętrznych; udał się na emigrację. 231 1832 r. przebywał w Dreźnie bez środków do życia. W yjechał stamtąd do Monachium, skąd 1 4 II przybył do Paryża. Prokurator, oskarżając zaocznie Swirskiego, zaliczył go do grupy ludzi znanych z „zagorzałości” rewolucyjnej. Zob. Diariusz Sejm u z r. 1830- -1831. T. 1. Wyd. M. Rostworowski. Kraków 1907 s. 382 n.; S. P r z e w a l s k i . Generał M aciej R ybiński, ostatni w ó d z pow stania listopadow ego (1784-1874). Wrocław 1949 s. 141; W. R o s t o c k i . W ładza w od zó w naczelnych w pow staniu listopadow ym (Stu diu m historyczn opraw n e). Wrocław 1955 s. 52, 63, 110, 117, 120, 129-132, 181, 229; Archiwum G łów ne Akt Dawnych (AGAD), Archiwum Ostrowskich z Ujazdu rkps 614 k. 5; S z c z e r b a t o w. K am pania s. 164; T e n ż e . R ządy s. 39; Kronika E m igracji Polskiej. T. 1. Paryż 1834 s. 209, 225, 230; M e n c e l . Stan s. U; M. K u ­ k i e ł . Banicja księcia A dam a Czartoryskiego i katastrofa Puław. „Kwartalnik Hi­ storyczny” T. 49:1930 s. 475 n.; „Tygodnik Petersburski” z 28 VII 1833.

15 Zob. D ziennik Urzędowy W ojewództwa Lubelskiego z 1831 i 1832.

» W ojewódzkie Archiwum Państw ow e w Lublinie (WAPL), Komisja Woje­ w ództw a Lubelskiego (KWL), sygn. 31 k. 7-8, 29, 31, 33-35, 63, 74. Mimo w yasygno­ w ania na ten cel z budżetu Kom isji W ojewódzkiej 2 000 zł nie zdołano do końca 1831 r. uzyskać z obwodów żądanych informacji (k. 1-3). Zob. J. K a c z k o w s k i . Donacje w K ró lestw ie Polskim . Warszawa 1917 s. 40; WAPL, Magistrat miasta Lublina (MmL), sygn. 438 (nie fol.).

17 „Dziennik Praw ”. T. 13 s. 271; K a c z k o w s k i , jw. s. 40-42. is K a c z k o w s k i , jw. s. 102-105, 378 n.

S T R A T Y M A T E R I A L N E W W O J . L U B E L S K I M (1831-1832)

₃₂₇

lojalności wobec w ładz rosyjskich. Przeprow adzano ją od dłuższego czasu.

Czystka objęła urzędników zaangażow anych w pow staniu, k tó ry ch u su ­

wano bądź degradow ano na niższe stanow iska na podstaw ie oskarżeń,

wszelkiego rodzaju inform acji i donosów, w czym duże „zasługi” położył

Tuszewski, pow ołany w g ru d n iu 1830 r. z ram ien ia R ady O byw atelskiej

do nadzoru poczty w Dołhobyczowie, a w lu ty m 1831 r. przez K ip rian a

K reutza n a kom isarza obw odu hrubieszow skiego. W obaw ie przed dezor­

ganizacją w ładz ad m in istra c y jn y ch zaznaczyła się jed n a k te n d e n c ja do

pozostaw iania czasowo n iek tó ry ch z nich. Po uprzed n im złożeniu p rz y ­

sięgi, z urzędników K om isji W ojew ództw a Lubelskiego (pow stańczej)

działającej pod M orozewiczem zezwolono n a objęcie poprzedniego sta ­

nowiska rachm istrzow i Jan o w i C zarneckiem u. O trzym ać m ogli fu n k cje

także: kom isarz W ydziału Skarbow ego — J a n P uchalski, p isarz — To­

masz Chm ielewski, se k re tarz g e n eraln y K om isji W ojew ódzkiej — To­

masz K rzyżanow ski oraz burm istrzow ie: Zam ościa

P aw eł P rz y b y ­

szewski, Janow a — A ntoni Guse, B ychaw y — J a n Ż yrzyński, P rz y K o­

m isji W ojew ódzkiej pozostawiono także — „[...] jako niezbędnie p o trzeb ­

nych, bardzo uzdatnionych, m o ralny ch [...]” — byłego zastępcę kom isarza

obw odu zam ojskiego Ja k u b a W yrozębskiego n a stanow isku a d iu n k ta w y ­

działu w ojenno-policyjnego i radcę praw nego K om isji W ojew ódzkiej A da­

m a Smulikowskiego 1B. Jed n ak że 20 V I I I 1832 r. W yrozębski — ja k głosiła

decyzja do rozkłasyfikow ania urzędników cyw iln ych w K ró lestw ie z 7

V III 1832 r. — „[...] za działalność pow stańczą w yd alo n y został ze słu żb y ” .

R epresje te dotknęły tak że: rachm istrza K om isji W ojew ódzkiej Józefa

Gołkowskiego, pisarza Balickiego, b u rm istrza Ja n o w a — K olbińskiego

oraz naczelnika u rzęd u pocztowego w L ublinie — G ründlicha, se k retarza

tegoż — K asperka, i byłego naczelnika kom ory celnej Tom aszow a —

M arcina Bogdańskiego. S tarający się o fu n k cję Tom asz S tarom irski „[...]

n ie został do urzędow ania dopuszczony, gdyż jego m iejsce zostało z a ję te ”.

Przed w yznaczonym ostatecznie term in em 15 X I 1831 r. n ie podjęli obo­

wiązków i zostali pozbaw ieni posad: kom isarz obw odu hrubieszow skiego,

uczestnik zw ycięskiej w ypraw y n a Uściług, K asp er B rom irski i Rom uald

Suchodolski. W ładzy w ojskow ej w ojew ództw a, n a k tó rej czele stał od

,s WAPL, KWL, sygn. 31 k. 41-43; AGAD, Archiwum Branickich z Suchej, rkps 411/525 k. 98, 107. Czarnecki powrócił na daw ne stanowisko 20X118.32 r. (WAPL, Rząd Gubernialny Lubelski, W ydział Organizacyjny, sygn. 7 k. 1, 3-5, 7; WAPL, KWL, sygn. 16 k. 19). Kajetan Morozewicz, prezes powstańczej Komisji Wo­ jewództwa Lubelskiego, objął piastowane przed powstaniem stanowisko prezesa Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (WAPL, KWL, sygn. 558). W dniu 1 XII 1831 r. Wyrozębski złożył przysięgę w ierności (WAPL, MmL, sygn. 174 — n ie fol. Por. WAPL, Rząd Gubernialny Lubelski, W ydział Tajny, sygn. 25 k. 6-15 oraz sygn. 23 — Odznaczenia i nagrody za wierność dla cesarza w 1830/31 r.).

listopada 1831 r. gen. H urko, całkow icie podporządkow ana została adm i­

n istra c ja cyw ilna 20.

W czterech w ojew ództw ach: lubelskim , podlaskim , augustow skim

i m azow ieckim reakty w ow an o R ady O byw atelskie. W spomagać m iały

działalność adm inistracji w realizacji w yty cznych w dziedzinach: gospo­

darczej i politycznej, w m yśl zarządzeń rosyjskich. Na ludność przerzu­

cony został obow iązek u trzym an ia lazaretów , dostaw y żywności i zapew ­

n ien ia k w ater. To ostatnie, szczególnie uciążliwe, najw ięcej odczuwały

w ojew ództw a lew o b rz e ż n e 21,

W yraźnie faw oryzow ani b y li ludzie w spółpracujący z Rosjanam i. R e­

sk ry p te m cesarskim z 23 X I I 1831 r. prezes R ady O byw atelskiej, Antoni

R adzim iński ,,[...] w nagrodę zbaw iennego w pływ u, jaki w y w arł na m iesz­

kańców [...] w czasie ostatnich w K rólestw ie rozruchów , m ianow any [zo­

stał J. S.] kaw alerem o rd eru S. S tanisław a 2 k lasy”. M ieszkańcy w oje­

wództwa, ja k pisał 5 1 1832 r. „T ygodnik P e te rb u rsk i”, przesłali adres za­

w ierający „w y n u rzenia niezachw ianej w ierności N P an a i nadziei przy ­

szłego dobra, jak ie m ieszkańcy

pokładają w ojcow skim sercu swojego

k ró la ” 22.

N ie w y w a rł on większego w pływ u, gdyż zwycięzcy surow o rozpraw ili

się z ludnością zaangażow aną w pow stanie, w ytaczając liczne procesy

i d e p o rtu jąc w ielu m ieszkańców ; w śród nich znaleźli się przedstaw iciele

w szystkich w a rstw społecznych, n ie w yłączając chłopów. M łodych ochot­

20 W początkach lipca 1831 r. zlikwidow ano w w ojew ództw ie ostatecznie .fik­ cyjną sam odzielność administracji cywilnej pracującej na rzecz Eosjan. Z rozkazu Rudigera, dowódcy w ojsk rosyjskich, „prezydującym” w Komisji w celu „uskutecz­ nienia żądań działającej arm ii” — z szerokimi uprawnieniam i czyniącymi go fak­ tycznym kierownikiem — i naczelnikiem wojennym został gen. mjr Kuźmin. Wpro­ wadzono w w ojew ództw ie stan wyjątkowy, który uchylono dopiero w 1833 r. Na naczelników w ojennych w ybrał Paskiew icz oficerów sztabu głównego i generałów znanych mu osobiście (AGAD, Archiwum Branickich, rkps 411/525 k. 88, 91; WAPL, KWL, sygn. 31 k. 38, 42; WAPL, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Organiza­ cyjny, sygn. 7 k. 17; M e n c e l . Stan s. 10 n.; S z c z e r b a i o w. K am pania s. 177 n.). 2! S z c z e r b a t o w. K am pania s. 178; J a n o w i c z , jw. s. 26; AGAD, Rada Stanu K rólestw a Polskiego, sygn. 484a k. 4, 21-23. Do utworzonych 165 magazynów w ojskow ych w K rólestw ie na zaopatrzenie wojska rosyjskiego w ciągu listopada i grudnia 183-1 r. oraz stycznia 1832, r. wojew ództwo lubelskie miało dostarczyć 1 002 korcy krup, 10 484 korcy 8 garncy mąki, 910 cetnarów m ięsa oraz 3 648 wiader 51 czarek wódki (Dziennik Urzędowy W ojewództwa Lubelskiego 1832 s. 1036-1036)

22 „Tygodnik Petersburski” 23 X I I 1831, 5 i 30 1 1832. Adres do cesarza p od ­ pisali: em erytowany profesor szkoły wojewódzkiej, członek Urzędu Municypalnego W incenty Ostrowski, Tadeusz Kossakowski, Stanisław Gliszczyński i Marcin Krzy­ żanowski. Postanow ieniem Rady Administracyjnej z 22 X 1831 r. mieszkańcy wszyst­ kich m iast pociągnięci zostali do opłacania składki liwerunkowej od domów i zajęć

S T R A T Y M A T E R I A L N E W W O J . L U B E L S K I M (1831-1832)

₃₂₉

ników, szczególnie z internow anego ko rpu su D w ernickiego, po pow rocie

do w ojew ództw a, podobnie ja k szeregow ych żołnierzy innych form acji

powstańczych wcielano siłą do w ojska rosyjskiego i w ysyłano w głąb ce­

sarstw a 23. Inw igilow ano nie tylko jednostki, ale i całe dw ory. Zaostrzono

cenzurę. Ludność wezw ano do zw rotu broszur i gazet z epoki pow stania.

Przeprow adzano rew izje u podejrzanych i w księgarniach u .

W w ynik u działań w ojennych, głodu, dużej śm iertelności w yw ołanej

epidem iam i, szczególnie n ie znanej w K rólestw ie Polskim cholery m orbus

zawleczonej przez Rosjan, zanotow ano pow ażny u b y tek lu d n o śc i2S. W e­

dług danych H enry ka W iercieńskiego 26 w 1832 r. ludność w ojew ództw a

w ynosiła 470 954. W stosunku do o kresu przedpow staniow ego zm niejszyła

się o 34 954, co daje 7% ogółu m ieszkańców tego teren u . Poszczególne

narodow ości (wyznania) w edług sta n u n a koniec g ru d n ia 1831 r. poniosły

następujące u b y tk i: Polacy (20 511), R usini około 10,8% (10 000) i Żydzi

10% (5 500) 27.

23 W Królestwie 2 540 osób skazano na „śmierć cyw ilną i w ieczne wygnanie", 45 000 w yw ieziono do Rosji. Por. L. X. W rocznicę listopadow ego pow stania roku 1830. Lw ów 1900 s. 22; I. P r ą d z y ń s k i . P am iętniki. T. 1. Kraków 1909 s. 568: „[...] w czasie mojego przejazdu przez M oskwę (1831/1832) żona moja poznała na ulicy kilku z tych nieszczęśliwych żebrzących o kaw ałek chleba [mowa o m ieszkań­ cach w ywiezionych z Puław za pomoc okazaną wojskom polskim w lutym 1831 r. —■ J. S.]”; WAPL, Archiwum Ordynacji Zamoyskich (AOZ), sygn. 16 965 k 36-31: AGAD, Władze Centralne Pow stania 1830/31, sygn. 467 k. 129; AGAD, Kom isja Rzą­ dowa Spraw W ewnętrznych i Policji (KRSWP), sygn. 7088 k. 40. M iędzy innymi wywieziono z wojew ództwa lubelskiego: syna ziem ianina Antoniego Cichockiego (lat 18), Tomasza Czarneckiego ze Zwierzyńca (lat 18), z Lublina: pedagoga Cie- chańskiego i właściciela nieruchomości Franciszka M alińskiego, urzędników ordy­ nacji: Stanisława Bojarskiego i Jana Cichowskiego z Hrubieszowa, burmistrza Fram ­ pola Jana Łużyckiego, a także duchownych: biskupa sufragana Mateusza W ojakow- skiego i wikariusza Błażeja M achnikowskiego — por. J. S k a r b e k . U dział ducho­ w ień stw a w o jew ó d ztw a lubelskiego w pow staniu listopadow ym . „Roczniki Huma­ nistyczne” T. 17:1969 z. 2 s. 83-93; J. C h o ł o d e c k i - B i a ł y n i a . K orpus D w e r­ nickiego w granicach Austrii. Lw ów 1913 s. 86; Archiwum Kurii Lubelskiej (AKL), Rep. 60 IIa (nie fol.); Dziennik Urzędowy W ojewództwa Lubelskiego z 13 III 1832.

24 WAPL, MmL, sygn. 44 (nie fol.). Między innym i inw igilow ano: 76-letniego wysłużonego mjra Adama Bielińskiego (od 20 V 1831 „nadzór nieograniczony”), 46-letniego dra Ignacego Kacperskiego za korespondencję z osobami w yszłym i za granicę. Za to ostatnie bacznie obserwowano: 69-letniego Kaspra Drewnowskiego, 49-letniego Juliana Dłużewskiego, 48-letniego byłego kancelistę rejenta W incentego Parysa oraz 37-letniego urzędnika Kom isji Lekarskiej Józefa Ślepowrońskiego itd. (WAPL, KWI,, sygn. 585 k. 43 — zob. M e n c e l . Stan).

25 W województwie lubelskim według danych z 1830 r. zam ieszkiwało pra­ w ie 27% ogółu ludności prawobrzeża i 12,5% w skali całego Królestwa. Jak w po­ szczególnych obwodach kształtowała się liczba m ieszkańców, ilustruje następująca

Ciągłe przem arsze, długotrw ałe postoje w ojsk i stoczone bitw y spowo­

dowały, że zniszczono w iele m iast i wsi. Z m iast ucierpiały najw ięcej:

P u ław y zniszczone podobnie ja k w 1794 r., Lublin, L ubartów oraz w szyst­

kie m iasta O rdynacji Zam oyskich. I tak, stra ty m iasta wojewódzkiego

w ynosiły 2 590 032 zł, a L ubartow a 463 690 zł. M niejsze poniosły: Beł­

życe, K azim ierz, Janów , Józefów n a d W isłą, M arkuszów, K urów i G ar­

bów 28. Spalono i zrów nano z ziem ią m iędzy in n y m i wsie położone w

oko-O b w ó d P o w i a t L ic z b a lu d n o ś c i W t y m Ż y d z i R a z e m w o b w o d a c h L u b e ls k i m . L u b l i n l u b e l s k i l u b a r t o w s k i k a z i m i e r s k i 13 894 40 287 38 864 51 095 6 969 łą c z n ie 16 106 144 140 K r a s n o s t a w s k i k r a s n o s t a w s k i c h e ł m s k i 40 928 49 224 8 065 90 152 h r u b i e s z o w s k i t o m a s z o w s k i 50 192 51 827 8 702 102 019 z a m o j s k i t a r n o g r o d z k i k r a ś n i c k i 60 726 67 817 40 471 15 443 169 014 R a z e m 55 285 505 325

tabela, opracowana na podstaw ie danych z WAPL, KWL, sygn. 496 k. 2; WAPL, KWL, sygn. 525 k. 310.

28 Opis sta ty sty c zn y guberni lubelskiej. Warszawa 1901 s. 109. Według danych z 1832 r. w czasie powstania zmarło w w ojew ództw ie lubelskim na cholerę 13 073 osób, w tym 6 949 m ężczyzn, 6 124 kobiety (AGAD, RStKP, sygn. 484b k. 99).

2? AG AD, KRSWP, sygn. 7038 k. 38; AKL, Rep. 60 VI nr 15. Zmarłych na cholerę w czasie powstania w K rólestw ie szacowano na 2,5% ogółu ludności. (S z c z e r b a t o w. R ządy s. 13).

28 W 59 m iastach w ojew ództw a (13% miast Królestwa) zam ieszkiwały 115 324 osoby (22,7%). Więcej m iast leżało na północy województwa, ale były one mniej ludne niż na południu. Ludność ich stanow iła ponad 12% ludności miejskiej Kró­ lestw a i utrzym ywała się mniej w ięcej na poziom ie w ojew ództw a kaliskiego, gdzie w ynosiła 12% i zajm owała drugie m iejsce w Królestwie. Do najznaczniejszych miast w ojew ództw a lubelskiego oprócz Lublina, najw iększego po W arszawie ośrodka m iejskiego, w edług danych z 1827 r. należy zaliczyć: Hrubieszów (5 454), Tarno­ gród (4 000), Zamość, Lubartów, Janów i Kazimierz. (F. R o d e c l i i . Obraz jeogra- ficzn o -sta ty sty c zn y K ró lestw a Polskiego. Warszawa 1830; AG AD, KRSWP, sygn. 7088 k. 29-31). Np. w Lublinie na przedmieściu Kalinowszczyzna spłonęło 11 domów na skutek w ybuchu amunicji rosyjskiej; (WAPL, KWL, sygn. 5 k. 10-11; WAPL, MmL, sygn. 442 k. 28; WAPL, MmL, sygn. 435 (nie fol.); AKL, Rep. 60 i 61 k. 18-19; AGAD, Protokoły Rady Adm inistracyjnej, sygn. 653 III k. 281; M e n c e l . Stan

S T R A T Y M A T E R I A L N E W W O J , L U B E L S K I M (1831-1832) ₃₃₁

licach tw ierdzy Zam ościa: Hiża, Sitaniec, Lipsko, Płoskie, S ta ry Zamość,

podlubelskie: Bronowice, Biskupice, Podgórze, Borów (na tra sie p rze­

m arszu R am oriny do Galicji), W ronów itd. Ogółem zniszczono i spalono

w w ojew ództw ie lubelskim 5 467 budynków , czyli p raw ie 8% 29.

W ielomilionowe s tra ty poniosła podstaw ow a gałąź prod uk cji w w o je ­

w ództw ie — rolnictw o; przy czym ucierp iały najw ięcej południow e i za­

chodnie teren y . W sie ogołocone zostały z żyw ności w sk u te k uciążliw ych

świadczeń, jakim i były rekw izycje, rab u n k i i w y p asanie zboża n a pniu.

S tra ty zboża w ypasionego n a p n iu oceniano n a ponad m ilion złotych, za­

rekw irow anego n a blisko 2 m iliony. W w ielu m iejscow ościach O rdynacji

Zamoyskich, zwłaszcza w okolicach tw ierdzy, w ogóle nie przystąpiono

do żniw i nie w ysiano ozim in. D uże s tra ty poniosła także gospodarka

le ś n a 30.

W yraźnie zaznaczył się u b y tek in w en tarza sprzężajnego. W artość za­

rek w iro w an y ch wołów i koni, w edług n iepełny ch dan ych zeb ran y ch bez­

pośrednio po zakończeniu działań w ojennych, zam knęła się sum ą

788 912 zł 5 g r «.

29 AGAD, KRSWP, sygn. 7088 k, 30-31; 34-35; M e n c e l , Stan s. 9; WAPL, AOZ, sygn. 16 965 k. 4, 10, 36-37. W lłpcu 1831 r. Rosjanie zrabowali w Zwierzyńcu kasę ordynacką, zabierając 32 908 zł 20 gr. K w ota ta została przeznaczona na um o­ rzenie długu 67 000 zł wydatkowanych w 1831 i 1832 r. na utrzym anie Stanisława

hr. Zamoyskiego podczas jego pobytu w Petersburgu (WAPL, AOZ, sygn. 5549 k. 26; AKL, 60 i 61 k. 18-19; J. F a l k o w s k i . U padek pow stania listopadow ego w r. 1831. Poznań 1881 s. 41; J. G r a b o w i e c k i, M oje wspom nienia w em igracji od roku

1831 do 1854 spisane w M arsylii. Warszawa 1970 s. 24).

so w w ojew ództw ie lubelskim , w przeciwieństw ie do pozostałych obszarów Królestwa, zaznaczała się zdecydowana dominacja w ielkiej w łasności ziem skiej. Liczba 506-włókowych m ajątków dochodziła do 50. Średnia w łasność ziem ska obej­ mowała w zasadzie od 1 do 2 w si (10-20 w łók polskich). Dobra rządowe obej­ mowały zaledwie 5%. W yjątkową pozycję stanow iło najw iększe latyiundium Kró­ lestw a —■ Ordynacja Zamoyskich. W łościanie użytkow ali 56% gruntów ornych (I. L u b o w i e c k i . S ta tystyk a w o jew ó d ztw a lubelskiego. Lublin 1824 s. 42; Z. K i r- k o r - K i e d r o n i o w a . W łościanie i ich spraw a w dobie organ izacyjn ej i k o n sty­ tu cyjnej K rólestw a Polskiego. Kraków 1912 s. 116, 185, 187, 191 n.; AGAD. KRSWP, sygn, 32, 34-35). Dostawy drewna do fortyfikacji Zamościa szacowano na 150 060 zł (WAPL, AOZ, sygn. 16 915 k. 11-20; Jenerał Zam oyski. T. 2. Poznań 1913 s. 154 n., 307 n.; WAPL, KWL, sygn. 5 k. 78-79, 83, 86-87, 89, 92, 101, 107, 109, 113).

si AGAD, KRSWP, sygn. 7088 k. 35; WAPL, KWL, sygn. 5 k. 6, 17. W stycz­ niu 1832 r. komisarz obwodu zamojskiego donosił Kom isji W ojewództwa Lubel­ skiego, że nie może zorganizować transportu do przewozu z Galicji broni i materiału wojennego po korpusie gen. Ramorino (AGAD, Rada Stanu Królestwa Polskiego, sygn. 484a k. 6). W łościanie najbardziej zniszczonych w ojew ództw : m azowieckiego, płockiego i lubelskiego, otrzymali jako w sparcie kilkaset koni, zbędnych w armii rosyjskiej.

W ogóle w okresie poprzedzającym pow stanie chów żywego inwentarza w w oje­ wództwie kształtował się niepomyślnie. Obszar ten co do liczby bydła znalazł się

W szystko to spowodow ało dew astację przew ażnej części gospodarstw

i bardzo u tru d n iło w ykonanie robót potowych, pociągając za sobą dalsze

ujem n e re p e rk u sje w postaci obniżenia p ro d uk cji rolnej i pogorszenia

położenia m aterialn eg o włościan. P rzy czy n iły się do tego także k o n try ­

b u cje n a k ład an e przez R osjan i Polaków. W sie O rdynackie zgłaszały nie­

możność u regulow ania pod atk u o fiary i liw eru n k u dworskiego. Obawiano

się n aw et, że ludność nie zgrom adzi dostatecznej ilości żywności, pozwa­

lającej jej przetrw ać do przyszłego roku. W rów nie tru d n ej sytuacji zna­

lazły się dw ory. Znikła, z ich strony, m ożliwość przyjścia z pomocą włoś­

cianom. S ku tk i w ojn y odczuli także koloniści niem ieccy. Na przełomie

1831/32 r. w ielu zaczęło zgłaszać chęć p rzeniesienia się w głąb cesar­

stw a 32.

N a sk u tek alarm u jący ch doniesień z tere n u i interw encji władz w o­

jew ódzkich cesarz przyznał w ojew ództw u w końcu 1831 r. 100 000 zł za­

siłku. W ram ach pożyczki, w iosną 1832 r. otrzym ało K rólestw o 5 m ilio­

nów złotych. P odstaw ow ym k ry te riu m przy u stalan iu jej wysokości dla

poszczególnych w ojew ództw był stopień ich zniszczenia. W ojewództwa

praw obrzeżne otrzym ały 1 552 921 zł 29 gr, w tym lubelskie, jedno z naj­

bardziej zniszczonych, po m azow ieckim i podlaskim , 440 289 zł 28 g r 33.

Mimo lu k w m ateriale źródłow ym w yd aje się, że cała zapomoga przy­

znana w iosną 1832 r. w ojew ództw u została przeznaczona w yłącznie na

potrzeby ro lnictw a. Ilu stru ją to tab. 2 i 3.

W pierw szym rzędzie zaspokojone zostały pilne potrzeby w dobrach

rządow ych. Z danych tab. 3 w ynika, że otrzy m ały one łącznie n a n ab y ­

cie: zboża (siewnego i konsum pcyjnego) i sprzężaju 87 745 zł 28 gr. K w ota

ta była niew ątp liw ie znacznie wyższa, gdyż należy pam iętać, że b rak w y­

ceny za dostarczone zboże w 13 n a 25 w ypadków (55%). Nieco lepiej

p rzedstaw ia się spraw a, gdy idzie o sprzężaj, b rak u je tu danych w 9 n a 20

w ypadków (45%). Biorąc to w szystko pod uw agę skłonni bylibyśm y sza­

cować pom oc d la w łościan w dobrach rządow ych w granicach 1/3 udzie­

lonej zapomogi. N ajw iększą jej część przyznano w łościanom n a zakup

na ostatnim m iejscu w rzędzie w ojew ództw (8,l/k m 2). N ajlepiej sytuacja przedsta­ w iała się, jeśli idzie o konie. W ojewództwo lubelskie uplasowało się na 5 miejscu

(2,5/km2) (T. S o b c z a k . Z w ierzęta gospodarskie w K sięstw ie W arszaw skim i w K ró lestw ie P olskim w X IX w ieku. W rocław-W arszawa-Kraków 1964 s. 21-24).

22 AGAD, KRSWP, sygn. 7088 k. 35; WAPL, KWL, sygn. 5 k. 6; WAPL, AOZ, sygn. 7769 (nie fol.); Jenerał t. 2 s. 154. Por. W. Ś l a d k o w s k i . Kolonizacja nie­ m iecka w połu dniow o-w schodn iej części K rólestw a Polskiego w latach 1815-1915. Lublin (b.r.).

23 AGAD, Rada Administracyjna, sygn. 653 III k. 281; tamże sygn. 635 k. 26; AGAD, Rada Stanu Królestw a Polskiego, sygn. 434a k. 5. W ojewództwa prawo­

brzeżne otrzymały: podlaskie — 534 842 zł 17 gr, płockie — 400 748 zł 23 gr i augu­ stowskie — 177 039 zł 24 gr.

S T R A T Y M A T E R I A L N E W W O J , L U B E L S K I M (1831-1832) ₃₃₃

zboża siewnego, następnie n a sprzężaj; stosunkow o m ało na konsum pcję.

Przew ażną część zasiłku otrzym ał obw ód lubelski (podobnie ja k w w y ­

padku dóbr pryw atn ych — tab. 3). W ydaje się, że n a decyzje w ładz w o­

jewódzkich w płynął n iew ątp liw ie fa k t stałej okupacji tego obw odu przez

Rosjan w toku w ojn y 1831 r.

Przeciw nie, w w y padk u dóbr p ry w a tn y c h (tab. 3) najw ięcej pożyczek

zw rotnych (na podstaw ie danych tab. 3 ok. 75%) udzielono w łościanom .

Wiąże się to niew ątpliw ie z tym , że dziedzice n a ogół deklarow ali się do­

starczyć potrzebne zboże n a w ysiew . Z pozostałych kw o t n a konsum pcję

przeznaczono n ie więcej ja k 2%. N ależy pam iętać, że nie w szyscy zie­

m ianie otrzym ali żądane sum y; w iele podań załatw iono odm ownie, gdyż

już w drugiej połowie czerw ca 1832 r. rozdysponow ano fundusz przy zna­

ny w ojew ództw u w iosną 1832 r. I tak np.: odm ówiono zapomogi dla dóbr

Swierzszczowiew (obwód hrubieszow ski — wg „Tabelli [...]” 107 m iesz­

kańców), Stanisław ow i W erkow skiem u, posiadaczow i w si P oniatow a

(obwód lubelski — wg „Tabelli [...]” 269 mieszkańców), B ogdańskiem u

i h r Tarnow skiem u, dziedzicowi dóbr Łabunie (obwód hrubieszow ski —

wg „Tabelli

539 m ieszk ań có w )34. D ane tab. 3 sugerują, że podczas

pow stania 1830/31 najw ięcej u cierpiała w w ojew ództw ie lubelskim śre d ­

nia własność ziem ska — posiadacze od jednej do dwóch wsi.

Za lojalność okazaną Rosjanom cesarz w yasygnow ał dodatkow o

200 000 zł bezzw rotnej zapomogi dla Żydów, zniszczonych podczas

w ojny 3S.

34 WAPL, KWL, sygn. 5.

85 AGAD, KRSWP, sygn. 7088. W konflikcie polsko-rosyjskim stanow isko Ży­ dów, początkowo w zasadzie neutralne, czasam i nawet życzliwe, wraz z pogarszającą się sytuacją militarną powstania uległo zmianie, by w końcu przem ienić się w jawną wrogość. Było ono jednakże wypadkową w ielu czynników. N ie ulega w ątpliwości, że ta liczna narodowo obca grupa, n ie posiadająca żadnych praw politycznych i w dodatku podlegająca ustawom wyjątkowym , opowiadając się po stronie Rosjan liczyła, iż Mikołaj polepszy dotychczasową jej sytuację. Nic w ięc dziwnego, że deputacje ży­ dowskie witały wkraczające w lutym wojska rosyjskie „chlebem i solą”. W ten sposób Żydzi zabezpieczali się także przed nadużyciami ze strony wojska. N ajw iększe usługi oddali przeciwnikowi w dziedzinie w yw iadu i zaopatrzenia. To ostatnie po­ zwoliło Rosjanom w dużej mierze przetrwać trudny okres, zw łaszcza w kwietniu. Jednym z najbardziej znanych dostawców żywności dla armii rosyjskiej był Icek Landau z Chełma, późniejszy m ieszkaniec Lublina. Za zasługi w tej dziedzinie otrzy­ mał pełne prawa obywatelskie i, podobnie jak Piszl Handelsman, złoty m edal od cesarza. Srebrne otrzymali: Szmul Pereć, Izaak Perć, Jakub Moszka Moor i Izrael Szafir. Ponadto, jak w płockim, Żydzi denuncjowali ludzi związanych z powstaniem . Dochodziło nawet do tego, że niektóre tereny na w schodzie były przez nich zupełnie teroryzowane (AGAD, Władze C entralne Powstania 1830/31, sygn. 239a k. 32; WAPL, KWL, sygn. 550 k. 18; WAPL, KWL, sygn. 16 k. 22-25; AGAD, Władze Centralne Po­

War-U cierpiał tak że dobrze rozw ijający się dotąd w w ojew ództw ie, szcze­

gólnie w O rd yn acji Zam oyskich, przem ysł tk a c k i36. Znacznie podupadły

tak ie ośrodki, ja k : Janów , Tarnogród, Biłgoraj, Końskowola, Hrubieszów.

W niedługim czasie up ad ła też fab ry k a Dom ańskiego w Lublinie, mimo

w ysiłków T ow arzystw a A kcjonariuszy. S tagnację spotęgow ały duże cła

w yw ozow e — o czym nadm ieniliśm y ju ż w cześniej — jak rów nież od­

pływ rzem ieślników , zwłaszcza cudzoziem skich, do innych ośrodków w

k raju , m iędzy inn ym i także z b ra k u k red y tów 37.

N iepow etow aną stra tą , w odw et za zabranie do niew oli w lu tym

1831 r. oddziału dragonów w P u ła w a c h 38, było w yw iezienie stam tąd,

z biblioteki, 47 p a k bezcennych książek. Ilość ich oceniano n a 12 000 w o ­

lum inów , co stanow iło 1/4 zasobu tychże z b io ró w 39.

szawska" 5 V I 1831; M. M a k s y m o w . O tryw k i iz pochodnych zapisok o w ojnie w P olsze w 1831 godu. „Wojennyj Sbornik” 1860 nr 12 s. 20, 35-36, 50, 52, 61; WAPL, MmL, sygn. 2003 i 2004).

»8 W czasach K rólestwa w ykazyw ał dużą dynamikę, będąc w dużym stopniu domeną rzem iosła wiejskiego. W ojewództwo lubelskie z punktu widzenia tkactwa w łościańskiego n ie tworzyło jednolitego terenu. Jedynie południowe obszary wyka­ zyw ały intensyw ną produkcję; bezwzględnie największą notowano w obwodzie hru­ bieszowskim . Ogółem w latach 1819-1827 liczba osób zatrudnionych w w ojew ódz­ tw ie w przem yśle w łókienniczym w ynosiła 84,4%, co stanowi 1/4 ogólnej liczby lud­ ności K rólestw a czynnej w tej gałęzi przemysłu. Pozwoliło to w ojew ództw u w ysu­ nąć się na 4 m iejsce w kraju: po m azowieckim, kaliskim i augustowskim. Manu­ faktury sukiennicze funkcjonowały m. in. w Kamionce, Końskowoli, Wąwolnicy, Uchaniach, Paw łow ie, Tarnogrodzie, Zaklikowie, Modliborzycach, Szczebrzeszynie, U rzędowie, Opolu i Janowie. Tym ostatnim ośrodkiem szczególnie interesował się ordynat Stanisław Zamoyski, zasilając go fachowcam i sprowadzanymi z zagranicy. W 1823 r. powstają now e fabryki: sukna w Kryłowie, Domańskiego w Lublinie oraz bai i kołder w Hrubieszowie (J. B a r t y ś. Sukiennictw o w O rdynacji Zam oyskich w I po ło w ie X I X w ieku. „Przegląd Historyczny” T. 49:1958 z. 3 s. 491; W. K u l a . W łościański p rze m ysł do m o w y tkacki w K ró lestw ie Polskim w latach 1846-1865. „Przegląd Socjologiczny” R. 6:1936 s. 183, 210-221, 213; A. K i e r e k . T ow arzystw o A kcjon ariu szy do w spieran ia fa b ryk w Lublinie (1827-1834). „Rocznik Lubelski” R. 1:1958 s. 118 n.; L u b o w i e c k i , jw. s. 53-55).

37 AGAD, KRSWP, sygn. 7088 k. 36-37; WAPL, MmL, sygn. 442 k. 28; B a r - t y ś , jw. s. 490, 498 n.; AGAD, Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu, sygn. 2841 k. 7-9.

28 2 6 I I 1831 r. Piotr Łagowski na czele ochotników przeprawił się przez Wisłę i przy czynnej pomocy m ieszkańców Puław zabrał do niew oli stacjonujący tam od­ dział rosyjski (Kargopolców).

39 Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk (BK PAN), rkps 1553 — List Jeziorańskiego do hr. Działyńskiego z 2 5 I V 1831 r.; BK PAN, rkps 1547 k. 108; Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (BC), rkps 5297 k. 111; K u k i e ł , jw. s. 486 n.; K. B u c z e k . B iblioteka pu ław ska w czasie w a lk pow stania listopadowego. „Silva Rerum” T. 5:1930 s. 162 n. W ydaje się, że Buczek niesłusznie twierdzi, iż generałowi Kreutzowi chodziło głów nie o uratowanie zbiorów dla Rosjan. Autor nie znał

waż-S T R A T Y M A T E R I A L N E W W O J . L U B E L waż-S K I M (1831-1832)

₃₃₅

Ogółem stra ty w ojew ództw a lubelskiego w pow staniu 1830/31 r. w y ­

niosły 20 060 507 zł polskich. Stanow iło to cztero krotną w artość rocznych

w pływ ów podatkow ych z w ojew ództw a 40.

PERTES MATERIELLES

AU COURS DE L’INSURRECTION DE NOVEMBRE SUR LE TERRITOIRE DE LA VOIEVODIE DE LUBLIN (1831-1832)

Résumé

Se basant sur les documents manuscrits (ceux des Archives G énérales d ’Actes Anciens à Varsovie, des Archives d’Etat à Lublin, A rchives de la Curie de Lu­ blin, de la Bibliothèque des Czartoryski à Cracovie et de la Bibliothèque de l ’A ca­ démie des Sciences de Pologne a Kórnik), l’auteur rend compte des conséquences diverses mais dont la riche historiographie de l ’insurrection de novem bre n égli­ geait jusqu’alors de parler, qu’eut la défaite du Royaume de Pologne dans la guerre avec la Russie en 1831. Avant d’entrer dans l ’analyse de la situation dans la voïévodie de Lublin (au cours des années 1831-1832) occupée dès les premiers jours de février 1831, l ’auteur donne le bilan général des combats du Royaume durant les huit mois et dont le s résultats furent désastreux: l ’on supprima la constitution, imposa une contribution de 22,5 m illions de roubles en or, chargea la population de l ’entretien de l ’armée occupante pendant deux années (environ 20 m illions de roubles d’argent) et l’accabla en introduisant des droits de douane désavantageux qui devaient ruiner le commerce et l ’industrie du Royaume.

L’auteur porte un jugem ent critique sur le m anifeste du 1 X I 1831, am nistiant un petit groupe de généraux et officiers supérieurs. Il dém ontre que 258 sentences de mort furent prononcées, comprenant la confiscation des biens des condamnés; dans la voïévodie de Lublin les biens de 19 personnes furent confisqués, entre autres ceux du président du gouvernement révolutionnaire, abbé Adam Czartoryski — Puławy. Pour recompenser les „mérites” des généraux russes qui étouffèrent l’insurrection, on forma des biens de l ’état 7 majorats répondant au prix de 95 m ille zlotys. Une vérification des fonctionnaires fut faite qui favorisa considéra­ blement les collaborateurs russes. Procès, déportations touchèrent toutes les classes

nego listu, jaki w ysłał do Czartoryskiego 21 V 1831 r. jego zaufany Wojnicki. P ow ia­ damiał w nim księcia, że Rosjanie zabrali z Puław budowniczego Ruprechta oraz Gniewkowskiego i Jankowskiego. Wszyscy oni zostali zw olnieni z rozkazu Kreutza, „[...] tego jedynego dziś opiekuna Puław, któren zdaje się dlatego cofnął może nawet niepotrzebnie z Puław forpoczty swoje, ażeby bibliotekę ratowano. Bodajże przy­ najmniej o tern nie chciały znowu czego napisać nasze gazety [...]” (BC, rkps 5298 k. 129, 133). Już po wojnie, w czasie spotkania gen. Prądzyńskiego z Kreutzem, w trakcie jednej z rozmów powrócono do sprawy Puław. „Kreutz — pisze Prą- dzyński (jw. t. 1 s. 568 n.) — tłum aczył mi się wyraźnym i rozkazami samego C esa­ rza, w edle których [...] należało postąpić sobie daleko srożej. W duchu tego rozkazu Puławy m iały być ze szczętem zburzone, a cała ludność wyprzątniona. Zmodernizo­ wanie tych wandalskich rozkazów, chciał Kreutz, ażeby mu poczytać za zasługę”.

sociales. De sim ples soldats se trouvèrent incorporés de force dans l’armée russe et envoyés au fond de la Russie. Ces m esures visaient non seulem ent les individus mais souvent tous les habitants des manoirs. Jusqu’en 1833, la voïévodie vivait le régim e de guerre.

L’auteur établit par la suite que les hostilités de guerre, la famine, l’épidémie de choléra im portée dans le Royaume, entraînèrent la disparition de 7% (34 954) de la population vivant dans la voïévodie de Lublin. V illes et villages furent détruits (8% des bâtim ents), particulièrement ceux qui voisinaient avec le fort de Zamość.

L’agriculture, principale production de la voïévodie (terrains du sud et de ' l ’ouest), souffrit tout particulièrem ent des réquisitions, pillages, dévastation de blé que les anim aux m angeaient sur pied. Selon les données incom plètes de 1831, les pertes subies par l ’agriculture peuvent être estim ées à 4 m illions de zlotys. Une importante partie des ferm es furent dévastées, la famine menaçait les paysans. Une subvention d ’état (environ 450 m ille zl.), attribuée à la voïévodie au printemps 1832, améliora quelque peu la situation répondant aux besoins les plus pressés. L’auteur estim e qu’un tiers de la subvention passa aux biens de l ’état, principale­ m ent dans le district de Lublin.

Les conséquences de la guerre se firent surtout sentir dans l ’industrie du tex tile (entre 1819 et 182i7, elle em ployait 84,4% de population, soit un quart de l’ensem ble des travailleurs de cette spécialisation dans le Royaume); d’une part, les artisans dans la plupart étrangers partirent, d’autre part on manqua de crédits.

De pertes inestim ables essuya la voïévodie dans le domaine de la culture. Les Russes emportèrent de P uław y 12 m ille vohSmes d’ouvrages précieux, soit un quart de toute la collection.

D ’une façon générale, en conséquence de l ’occupation et de la guerre de 1831, les pertes qu’a subies la voïévodie de Lublin peuvent être estimées à plus de 20 m illions de zlotys, autrement dit à l ’équivalent des impôts que la voïévodie payait en temps normal pendant 4 ans.

Tab. 1. Donacje w w ojew ództw ie -hibełskim po powstaniu listopadow ym

---Lp. Nazwisko i ranga obdarowanego

Nazwa donacji

powiat 'Wartość donacji Uwagi

1 Płk Burman, dowódca pułku strzelców feld. K sięstw a War­ szawskiego

Ochoża

chełmski 10 000

Ochoża należała do dóbr królew ­ skich. W spisie z 1827 r. w ystę­ puje jako własność rządowa: 40 domów, 203 mieszkańców.

2 Gen. mjr baron Fredepyks, na­ czelnik sztabu 3 korpusu pie­ choty

Krasnystaw Siennica Król.

krasnostawski 10 000 Dobra rozległe 6 256 morgów. 3 Gen. lejtn. baron Geismar, do­

w ódca 1 korpusu piechoty

Urzędów D zierzkowice

janowski 20 000

Dobra rozległe 5 710 morgów.

4 Gen. mjr Hurko naczelnik w o­ jenny w ojew ództw a lubelskiego

Hutcza 10 000 W 1827 r. 315 domów, 2 443 m iesz­

kańców. ' 5 Gen. mjr Płautin, dowódca 3

brygady 3 dyw. kaw. lekk.

Białka Stężyna

krasnostawski 10 000

W 1827 r. własność rządowa: 3 do­ my, 33 mieszkańców.

6 Gen. mjr hrabia Riidiger, do­

w ódca 3 dywizji piechoty Lublin 30 000

Dobra Czerniejów, własność rzą­ du Królestwa Polskiego.

7 Płk Sojm onow, dowódca pułku połockiego strzelców

Luchow biłgorajski Rożnówka

5 000

W 1827 r. w ieś rządowa: 213 do­ m ów, 1 018 mieszkańców.

W 1827 r. w ieś rządowa. Wg J. K a c z k o w s k i . Donacje w K ró lestw ie Polskim . Warszawa 1917 s. 378 n.

ST RAT Y M A T E R IA L N E W W O J. L U B E L S K IM (1831-183 2)

W y Z a s i s z c e w z e y g ó 1 n e n i e

K onsum pcja W artość dostaw y w gotówce Sprzę-żaj Wartość sprzężaju ! Lp. Dobra rządowe (obwód) _e 3 co 5 o 'CO co o f—« •»* Q & •w o G X) Jęcz­

m ień O w ies Groch Hreczka Żyto

Jęcz­ m ień 1 i CO £ ■3 a_{o —} J £ <u O i- O X a> o a U CO <U o u o X o o G U co tuO o o u o a> o c h a ta CU o u o X (U o G u co uc a> o U o 0}_o £_co bfl 0) o u o X Q> O G *-4 CO WJ zł gr c o o S zł gr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 O b w ó d l u b e l s k i 1 Biskupia — 546 15 — 15 — 4 16 13 — 22 16 — — — — — 19 — -2 Bronowice __ 61 — — — — — — — — — — — — — — 2 999 — 3 Brzostówka 23 289 9 — 15 16 4 8 39 — 22 — — — 1 154 22 38 3 800 — 4 Czechów ' — 80 7 — 10 — _{1 24 10 10 16} — — — — — 10 ____ — 5 Czerniejów — 276 ₆₄ — ₆₄ — ₁₂ •— ₆₄ — — — — _— — — — 57 — — 6 Dziesiąta 145 — — — — — — ___ - — — — — — _— — — 1 800 — 7 Giełczew 5 72 10 24 13 8 13 18 6 — 8 — 10 — — — 5 6 790 Janowice — 129 _{4 13} --- — 8 Krępiec 379 3 39 — — 9 Krzczonówka — ₄₀₆

_

____ ____ ___

_

___ — — ____

_

____ ___ — — ₁₉₀₀ — 10 M iękowice — _{198 14 16 19} — ₄ — 14 ₈ — — — — _{1 837 03} 4 ₉ — — 11 Piotrków — 230 25 — 19 16 1 16 27 887 04 1 164 — 12 Rury

Brygidkowskie — 331 na zakup każdemu w łościaninow i po 1,5 korca jęczm ienia i 1,5 korca żyta — — 13 Świdnik Mały — _{100 10} — 12 — 1 — 5 24 8 — 10 _ — — — 12 — 14 Urzędów (Ekonomia) — 87 307 _{8 345} 16 66 4 406 16 — — — — _{13 656 03} — — 1 960 — 15 Zemborzyce 79 1 663 ___

—

— 1505 ₀₄ 16 Brzostówka JA N S K A R B E K

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Zemborzyce Wrotków Dziesiąta — — — — 23 438 — — — — — Piotrków, Czutna Urzędów, Luchów, Dubna, B ia sto p o le1 O b w ó d k r a s ­ n o s t a w s k i 17 Białka — 33 11 — 4 16 — — 5 — 4 — 2 16 — — 7 — — ----18 Chełmskie Starostwo — 2 216 136 16 113 24 — 10 065 24 — — _— --19 Chutcza — 304 — — — — 927 00 — — — 20 Now osiółki — 174 26 8 26 8 — — — — 603 12 — — ₈₀₀ --21 Ochoża — 203 — — — — 1 116 00 1 558 13 22 Stężyca 19 271 37 — 35 — — — 20 16 — — — — — — 11 13 — — O b w ó d h r u ­ b i e s z o w s k i 23 Białopole — 334 — — — — 5 626 16 — — — — Busna — 286 24 Dubienka 1808 — — — — 2 748 14 — — — —

Starostwo — R u s in ! _{na zasiew w iosenn y}

O b w ó d z a m o j s k i 25 Janowice — 109 — — — — 4 512 18 — — — — 26 K alinow ice (w obrębie tw ierdzy Zamość) — 185 13 — 13 — — — 12 — 6 — — — 12 1 740 15 27 L u ch ów 2 ;5 — 1 278 1 156 R a z e m — — 686 8 706 8 108 22 623 0 81 00 22 16 68 078 00 46 J216 19 667 | 28 Wg WAPL, KWL, sygn. 5 k. 75, 78-79, 83, 86, 101, 109-110, 113-114, 118, 124, 139, 147, 167, 175; T dbella m iast,

wsi,

osad

Królestwa

Polskiego z

wyrażeniem ich położenia i ludności

[...]. W arszawa 1927 (roczny przyrost na w si w ynosił 1,4%).

1 30 V I 1-832 „ p o z o s t a ł y f u n d u s z ” r o z d z ie lo n o d l a t y c h d ó b r . * D a n e z 1831 r. (W A P L . K W L , s y g n . 558). STRA TY M A T E R IA L N E W W O J. L U B E L S K IM (1 83 1 -1 8 3 2 )

339

(dla tych, k tó ry m dziedzice n ie m ogli p rzy jść z pomocą) W yszczególnienie W arto ść d o sta w y S przężaj W artość sp rz ę ż a ju Lp. D obra p ry w a tn e (obwód) W łasność o *-• ctf W CM o O • S e “ Zasiew (zboże) K onsum pcja

(zboże) konie — w oły

3 3 £ zł gr zł gr

1

2

3 4 5

6

7

₈

9

10

11

O b w ó d l u b e l s k i

1

B erejów — 164 — — — — 2 004

00

2

C iecierzyn —

200

— — — — 2 294

20

” 3 Ciotcza Snopków 198 323 na zakup gryki i jęczm ienia 9 586

00b

4 Czółna M ikołaja R yszkow skiego 153 696 15 ---- — 5 G ałęzów W incentego K oźm iana 289 — — 3 300

00

“

6

G arbów h r J a n a Jezierskiego 87 na zakup gryki i jęczm ienia 13 024 O O 9 7 G łusko W. G łuskiego 520 — ---- _{— 1 544}

₀₀

_“

8

G utanów Józefa D łuskiego 286 —

-

— — 1 377

00

9 K aliszany 57 na zakup g ryki i jęczm ienia 4 584

00b

10

K osarzów — 338

„

—

_

2

888 15b

11

K urów Zbyszew -skiego 1920 ■

(8

094 zł 20 gr) (2 390 zł 10 gr) _{10 485}

₀₀

_{22 440}

₀₀

0

JA N S K A R B E K

1

2

3 4 5

12 Leśce D ąbrow skiego 197 n a zakup

jęczm ienia i gryki 13 Ługów S iepraw iec S iep raw k i Iżyckiego 107 98 38

14 Ł ukaw ica Strzeleckiego 140

-15 Łuszczow a — 307 — 16 Ł ysołaje — 246 — 17 M atczyn (połow a wsi) Trzcińskiej 115° na zakup jęczm ienia i gryki 18 N iezabitów 348 n a zakup jęczm ienia i gryki

19 Osowa Ż m ijew skiego 152 „

20

P a lik i je —

202

—

21

R adaw iec P iask o w ­ skiego 503 n a zakup jęczm ienia i gryki

22

R adaw czyk B abin T rojackiego 171 485 ” 23 S ław in — 198

,,

24 S krzyniec 170

,,

25 S tarościn J a n a K uczew - skiego

111

” 26 T ra w n ik i — 240 — 27 W ierzchow iska — 297 B ystrzejow ice 470 — K aw ęczyn

110

2 8 W ola S krom ow ska część

Wy ko w s ki ego 27“

L

6 7 8 9 10 11 1 525 18 1500 00 — — — — 1058 00

_

_

_{966 1/2}

—

— — 2 300 00 — — — 5 610 00“ — 1 377 15 — — — — 688 15 — — — 707 00

_

_

— —- — 10 577 22“ —- 3 132 00 — — --brak

_

danych

—

»» 2 750 00 — 801 00 — — — — 1 684 22 — — — — — 6 522 00“ — — — 3 024 o o - - — — 2 000 0 0 STRAT Y M A T E R IA L N E W W O J. L U B E L S K IM (1 8 31 -1 8 3 2 ) 3 4 1

1 2 3 5 29 Żabia Wola 30 Dla włościan O b w ó d k r a s n o s t a w s k i 31 H ajowniki 32 Turka 33 Wólka Zabłocka O b w ó d h r u b i e s z o w s k i 34 Cichoburz 35 Cześniki 36 Dobuzek 37 Dzierążnia 38 Gródek ^Grodosławice) k/Tomaszowa 39 Krynice 40 Modryn Modryń 41 Nabroż 42 Nederów 43 N ieledno 163 Mariana K os­ sakowskiego Rom anow­ 178 skiego B ielińskiego 536 — 307 Podhoreckiego 598 711 Artura 324 Pawłow skiego Debolego 366 Część 396 Arczyńskiego Zarębskiego 307 Karola M ilowica 368 Michała Kośmińskiego D rohojew- 312 skiego Żukowskiego 290 Grabow­ 301 skiego na zakup zbo­ ża siewnego na Siew w iosenny na kupno gryki na siew w iosen n y na sie w w io se n n y 6 7 8 9 10 11 — _- r: 900 00* — — _ _{G 048 00} — — — 4 750 00 — 1 054 04 4 200 00 3 043 07 _— — — 5 332 00 — — — ___ 4 756 00“ — 5 302 — — — — — — —

_

_{5 946} 00 3 981 00 — — — 2 840 oo — — — - - — — 2 204 15 — _— — — 6 800 00 — — — — 4 400 00 — — — — _{2 900 00} 9 743 00

2

JA N S K A R B E K

1 2 3 4 5 ! 6 ■ 7 8 9 10 11 44 Sitno 824 połowę, żądanej sumy; w źródle brak in­ formacji 45 Tuczempy Grodzickiego 112 — — — — 6 400 00

46 W olica Podhorecka Dawgiełowej 77 — — — — 466 03

47 Wronowice 237 na siew w iosenny -- 6 126 00b 48 49 Żuków O b w ó d z a m o j s k i Annopol m. Suchodol­ skiego 280

703 nie podano kvvoty i jej przez)raczenia

2 900 00

50 Udrycz Paw ła

Wagnera 576 1 564 zł 1 gr 271 zł 21 gr 1 835 22

--51 Udrycze Teresy Kickiej 587 9 432 00 R a z e m — — — — 48 896 28 — 175 909 10 Wg WAPL, KWL, sygn. 5 k. 93, 106, 110, 113, 116, 123-124, 129, 132, 134-135, 138-139, 141-142, 144-145, 148-149, 154, 157-160, 162; T abella [...]. ' ; a) P r z y d z i a ł p o ło w y ż ą d a n e j k w o ty . b) B r a k z a z n ą c z e n i a s u m p r z e z n a c z o n y c h n a k u p n o z b o ż a i s p r z ę ż a j . c) D a n e d o t y i z ą c a ł e j w s i. ST RAT Y M A T E R IA L N E W W O J. L U B E L S K IM (1 8 31 -1 8 3 2 ) 3 4 3