Budownictwo obronne w Liber benefioiorum Jana Długosza a realia archeologiczne

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOCICA 12, 1991 _________________

A n n a M a r c i n i a k

B U D O W N I C T W O O D R O N N E W LIBER BE NE FI CI ORUM J A N A D Ł U G O S Z A A R E A L I A A R C H E O L O G I C Z N E

Liber benefioiorum dioeeeeie Craoovieneie czyli Księga uposażeń Die-cezji Krakowskiej jest źródłem, do k t ó r e g o c z ę s t o z a g l ą d a j ą a r c h e o -lodzy z a j m u j ą c y się ś r e d n i o w i e c z e m ' . Zw y k l e jednak t r a k t u j ą oni Liber benefioiorum jak o swe g o r o d z a j u s ł o w p i k h i s t o r y c z n o - g e o g r a f i - czny, z k t ó r e g o w y b i e r a się j e dynie i n f o r m a c j e d o t y c z ą c e k o n k r e t -nej m i e j s c o w o ś c i . bra k jest jak d o tej p ory o p r a c o v a l t r a k t u j ą -cych to d z i e ł o jako ca ł o ś ć i a n a l i z u j ą c y c h z a g a d n i e n i a p r o b l e m o w e

2 a nie p o s z c z e g ó l n e w z m i a n k i .

Z a g a d n i e n i e m , d l a k t ó r e g o Księga uposażeń jest ź r ódłem n i e z a -s t ą p i o n y m i c h y b a nie w p e ł n i w y k o r z y -s t a n y m , jest p r o b l e m f u n k -c j o n o w a n i a w ś r e d n i o w i e -c z u m a ł y -c h z a ł o ż e ń m i e s z k a l n o - o b r o n n y -c h . W n i n i e j s z y m a r t y k u l e p o d e j m u j ę p r ó b ę p r z e a n a l i z o w a n i a w s z y s t k i c h wz m i a n e k , z a w a r t y c h w Liber benefioiorum, któ r e m o g ł y b y t e g o typu bu d o w l i d o t y c z y ć i s k o n f r o n t o w a n i a ich z tzw. r e a l i a m i a r c h e o l o -gicznymi.

Księga uposażeń Diecezji Krakowskiej p o w s t a ł a w la t a c h 1470-1480. Dł u g o s z zawarł w niej opi s y 3660 m i e j s c o w o ś c i , n a o k o ł o 5 t y s . i s t n i e j ą c y c h w ó w c z e s n e j d i e c e z j i k r a k o w s k i e j , p r z y czy m aż 684 osa d y w y m i e n i a j e d y n i e z nazwy. O p r a c o w a n i e p o s z c z e g ó l n y c h m i e j -sc o w o ś c i różni się s z c z e g ó ł o w o ś c i ą opisu. Peł n y formu l a r z w y g l ą

-J. D ł u g o s z , Liber benefioiorum áioecesis Cracoviensis [w j: Ope-ra otrnia, wyd. A. P r z e í d z i e c k i , t. VII-IX, Kraków 1863-1864.

2

. . . .

Równie niewiele uwagi poświęcili temu dziełu historycy; istnieje

tylko

jedno całościowe studium nad Liber benefioiorum - S. K u r a ś, Rei fot"urn Łclesiae Cracoviensis, Warszawa 1983.

d a ł n a s t ę pująco: w ł a ś c i c i e l , folwark, liczba łan ó w kmiecych, 3 k arczem, młynów, za g r ó d o r a z p o w i n n o ś c i c h ł o p s k i c h . S z c z e g ó l n i e i n t e r e s u j ą c e są d l a a r c h e o l o g a o p i s y s i e d z i b mié s z k a l n y c h , a wśr ó d n i c h w z m i a n k i o i s t n i e j ą c y m ó w c z e ś n i e b u d o w n i c t w i e o b r o n n y m . Duże z a ł o ż e n i a o b r o n n e - zam ki i g r o d y - o k r e ś l a D ł u g o s z m i a n e m "arx" lub "castrum". D o t y c z ą one p r z e w a ż n i e d u ż y c h b u d o w l i murowanych, z k t ó r y c h w i ę k s z o ś ć z a c h o w a ł a się p r z y n a m n i e j c z ę ś c i o w o do n a s z y c h czasów.

W z m i a n k i o t ych o b i e k t a c h od d a w n a i n t e r e s o w a ł y badaczy, b yły w i e l o k r o t n i e a n a l i z o w a n e i k o m e n t o w a n e . Do tej p o r y n i e z w r ó c o n o je d n a k uw a g i na o b i e k t y o k r e ś l o n e m i a n e m " c u r i a m i l i t a r i s " , " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " o raz p o c h o d n e od nich; " curia c a p i t u - laris bona", " p r a e d i u m m i l i t a r e b o n u m " , " p r a e d i u m u n i c u m regium" i inne. We w s z y s t k i c h t ych n a z w a c h w y s t ę p u j ą d w a r z e c z o w n i k i : "curia" i "praedium ". Słownik łaciny średniowiecznej w Polecę p o d a -je aż 15 znaczerf w y r a z u curia. S z e ś ć z n i c h m o ż n a r o z p a t r y w a ć w

4 k o n t e k ś c i e z a p i s k ó w w Liber beneficiorum : 1 - o w ó r , g o s p o d a r s t w o d w or s k i e , p o s i a d ł o ś ć ziemska, folw a r k {villa, praedium), 2 - dwór, m i e j s c e pobytu, a z a r a z e m s i e d z i b a w ł a d z y ś w i e ckiej lub ko ś c i e l n e j , 3 - g o s p o d a r s t w o chło p s k i e , 4 - dwór, b u d y n e k m i e s z k a l n y w raz z p o d w ó r z e m i z a b u d o w a n i a m i g o s p o d a r s k i m i , 5 - p o d w ó r z e , p l a c p r z y domu, d z i e d z i n i e c , 6 - obora.

B. G u e r q u i n w e w s t ę p i e do Zamków w Polecę pisze: " n i e j e d n o k r o -tnie łączy się to o k r e ś l e n i e [curia] p o p r o s t u z g ł ó w n y m d o m e m m i e s z k a l n y m , b ę d ą c y m s i e d z i b ą k s i ę c i a lub też m o ż n e g o feudała, k t ó r y z a m i e s z k i w a ł w n i m ze s w o i m dw orem . J e d n o c z e ś n i e wysnuwa się p r z y p u s z c z e n i e , że m o g ł a to b y ć s i e d z i b a f e u d a l n a zwana po p o l -sku dwor e m , p o ł ą c z o n a z z a b u d o w a n i a m i i u r z ą d z e n i a m i g o s p o d a r c z y

-3

K u r a ś , Regestrum,.., s. 1 0 .

^ Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, Wrocław 1967, t. IX, 10(18), s. 1502-1510.

mi, o t o c z o n a p r y m i t y w n y m i u m o c n i e n i a m i , być m o ż e t y l k o p a l i s a d ą lub w a ł e m " 5 .

P o d o b n ą w ą t p l i w o ś ć w y r a ż a J. K a m i ń s k a z w r a c a j ą c uwagę, że o- k r e ś l e n i e curia c z ę s t o w y s t ę p u j e r ó w n i e ż w n i e m i e c k i c h ź r ó d ł a c h p i s a n y c h , n i e w i a d o m o j ednak czy o z n a c z a o n o w a r o w n i ę , czy też nie o b w a r o w a n ą s i e d z i b ę r y c e r s k ą 6 .

D l a w y r a z u praedium Słownik łacińeko-polski p o d a j e n a s t ę p u j ą c e znaczenia: m a j ą t e k z iem ski, n i e r u c h o m o ś ć , f o l w a r k 7 .

Na s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j ą w y s t ę p u j ą c e r a z e m z n a z w a m i ou- ria i praedium p r z y m i o t n i k i : militaria- ż o ł n ierski, w o j s k o w y , w o -jenny, n a l e ż ą c y d o w o j ska; un i c u m - w y j ą t k o w y , . n a d z w y c z a j n y , n i e -zrównany; bonua - d o b r y d o s k o n a ł y , p r z y d a t n y . U ż y w a j ą c tego t y -p u o k r e ś l e ń D ł u g o s z z p e w n o ś c i ą c h c i a ł p o d k r e ś l i ć p e w n e c h a r a k -t e r y s -t y c z n e c e c h y o m a w i a n y c h o b i e k-tów . T a k więc: (curia militarie - d w ó r r y c e r s k i , w o j e n n y (?), praedium unicum militare f o l w a r k w y -jątkowy, r y c e r s k i (?). N i e w i a d o m o jednak, czy te r o z b u d o w a n e n a z w y o k r e ś l a j ą r z e -c z y w i ś -c i e b u d o w l e o c e c h a c h o b r o n n y c h . W y d a j e się, że j e d y n y m s p o s o b e m u z y s k a n i a o d p o w i e d z i na to p y t a n i e jest p o r ó w n a n i e k o n -k r e t n y c h i n f o r m a c j i z a c z e r p n i ę t y c h z Liber beneficiorum z w y n i k a m i b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h p rz e z a r c h e o l o g ó w , h i s t o r y k ó w s z t u k i i a r c h i t e k t u r y oraz h i s t o r y k ó w - ź r ó d ł o z n a w c ó w . W y b r a ł a m z t e k s t u Liber beneficiorum w s z y s t k i e w z m i a n k i , w k t ó r y c h w y s t ą p i ł y i n t e -r e s u j ą c e m n i e o k -r e ś l e n i a . N a s t ę p n i e n a l e ż a ł o z i d e n t y f i k o w a ć o s a -dy o p i s y w a n e p r z e z D ł u g o s z a z i s t n i e j ą c y m i w s p ó ł c z e ś n i e m i e j s c o -w o ś c i a m i . N a j w a ż n i e j s z ą w s k a z ó w k ą b y ł a tu p r z y n a l e ż n o ś ć d o dek a - g

n a t u i p a r a f i i . 15 m i e j s c o w o ś c i nie u d a ł o się zlokalizować. P r z y -c z y n ą tego m o g ł a b y ć c a ł k o w i t a z m i a n a n a z w y m i e j s c o w o ś c i lub to, że p r z e s t a ł a o n a istnieć.

O p i s y z a w a r t e w Liber beneficiorum d o t y c z ą t e r y t o r i u m D i e c e

-5 B. G u e r q u i n , Zamki w Polsce, Warszawa 1974, s. 11-12.

J . K a m i i S . & k a , Grodziska stożkowate śladem posiadłości rycer-skich XIII-XIV wieku, "Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnografi-cznego w Łodzi" 1966, ser. archeologiczna, nr 13, s. 64,

Słownik łacińsko-polski, red. M. P 1 e z i a, Warszawa 1959, s. 237. 8

Zweryfikowanie przeprowadzonej identyfikacji możliwe będzie po zakoń-czeniu prac nad Słownikiem historyczno-geograficznym ziem polskich w śred-niowieczu, t. V, Małopolska.

Rys. 1. Lokalizacja obiektów: 1 - miejscowości, w których potwierdzone jest istnienie XV-wiecznych budowli o cechach obronnych, 2 - miejscowości z zało-żeniami obronnymi o wcześniejszej chronologii (przed XV w.), 3 —

miejscowo-ści z obiektami murowanymi datowanymi na XVI w.

zji K r a k o w s k i e j , k t ó r a w II p o ł o w i e XV w. z a j m o w a ł a o l b r z y m i o b -szar o k o ł o 57 838 k m 2 . W jej skład w c h o d z i ł a M a ł o p o l s k a , część

9

S p i s z u i od 1443 r. K s i ę s t w o S i e w i e r s k i e . B y ł a to w i ę c n a j w i ę k

-^ S. I n g l o t , Stan i rozmieszczenie uposażenia biskupstwa krakow-skiego w potowie XV wieku, Lwów 1925, s. 12.

sza d i e c e z j a w P o l s c e i je d n a z w i ę k s z y c h w Eur o p i e . J e s t to o b -s zar o b e j m u j ą c y -s w y m z a -s i ę g i e m z n a c z n ą c z ę ś ć d z i s i e j s z e j p o ł u d -n i o w o - w s c h o d -n i e j Polski. J e g o oś s t a n o w i g ó r n y b i e g Wisły, a przy-b l i ż o n e g r a n i c e w y t y c z a j ą : P i l i c a na z a c h o d z i e i p ó ł n o c y , Wiep rz, B y s t r z y c a , S a n i W i s ł o k n a w s c h o d z i e . P o ł u d n i o w ą g r a n i c ę s t a n o -w i ą B e s k i d y Z a c h o d n i e . Z n a c z n i e m n i e j w y r a ź n e są g r a n i c e c h r o n o -l o g i c z n e f u n k c j o n o w a n i a o b i e k t ó w , k t ó r e m o g ł y b y b y ó i d e n t y f i k o w a -ne z o p i s y w a n y m i p r z e z Długosza. N ie w i e m y p r z e c i e ż jak d ł u g o ist-n i a ł y z a n i m je op isał, ani ile c z a s u go p rzeż y ł y .

W a n a l i z o w a n y c h p r z e z e m n i e 379 w z m i a n k a c h z Liber benefioiorum w y s t ę p u j e 397 o b i e k t ó w z n a j d u j ą c y c h się w 353 m i e j s c o w o ś c i a c h . 191 - to o b i e k t y o k r e ś l o n e m i a n e m " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " , 173 - " c u r i a m i l i t a r i s " o r a z 32 - "inne", t j . o b i e k t y o k r e ś l o n e r o z b u d o w a n y m i n a z w a m i , w k t ó r y c h w y s t ę p u j e s ł o w o " p raedium " lub "curia", ale w t o w a r z y s t w i e i n n y c h p r z y m i o t n i k ó w . I n f o r m a c j e d o t y c z ą c e m i e j s c o w o ś c i o p i s y w a n y c h p r z e z D ł u g o s z a j a kim i d y s p o n u j e m y d z i ś (tzw. r e a l i a a r c h e o l o g i c z n e ) , p o d z i e l i ć m o ż n a na 6 k a t e g o r i i : I. M i e j s c o w o ś c i , w k t ó r y c h p o t w i e r d z o n e jest i s t n i e n i e p i ę t - n a s t o w i e c z n y c h b u d o w l i o c e c h a c h o b r o n n y c h . II. M i e j s c o w o ś c i z z a ł o ż e n i a m i o b r o n n y m i o w c z e ś n i e j s z e j c h r o n o l o g i i ( p r z e d X V w). JII. M i e j s c o w o ś c i z o b i e k t a m i m u r o w a n y m i d a t o w a n y m i n a w i e k XVI.

IV. M i e j s c o w o ś c i w y m a g a j ą c e w e r y f i k a c j i terenow ej.

V. M i e j s c o w o ś c i , w k t ó r y c h a r c h e o l o d z y n i e z a n o t o w a l i o b e c n o -ści o b i e k t ó w ś r e d n i o w i e c z n y c h .

VI. Miej s c o w o ś c i , k t ó r y c h nie u d a ł o się z l o k a l i z o w a ć .

W p r z e d s t a w i o n y m niżej z e s t a w i e n i u z a s t o s o w a n o n a s t ę p u j ą c e s k r ó t y :

A A C - "A cta A r c h a e o l o g i c a C a r p a t h i c a " ;

IA , B-, ... - Informator archeologiczny, Badania rok 1967, 1973, 1976, 1984, 1985, W a r s z a w a 1968, 1974, 1976, 1985, 1986;

K Z S - Katalog zabytków sztuki w Polecę, t. I, Woj, krakowskie, red. J. S z a b 1 o w s к i , z. 1-15, W a r s z a w a 1950-1953; t. III, Woj, kieleckie, red. J. Z. Ł o z i ń s k i , B. W o l f f , z. 1- -12, W a r s z a w a 1957-1966; t. XIII, Woj. rzeszowskie, red. E. Ś n i e ż y r i s k a-S t o l o t o w a , F. S t o l o t , z. 2, W a r s z a w a 1974;

Rys. 2. Orientacyjna lokalizacja obiektów opisanych przez Długosza: 1 - "prae-dium unicum militare", 2 - "curia militaris", 3 - "inne"

K H K M - " K w a r t a l n i k H i s t o r i i K u l t u r y M a t e r i a l n e j " ,

LB - J. D ł u g o s z , Liber beneficiorum dioeceeie Craaovieneie, [w:] Opera omnia, t. VII-IX, Kraków 1863-1864,

P N I H A S i T P W - " Prace N a u k o w e I n s t y t u t u H i s t o r i i A r c h i t e k t u r y , S z t u k i i T e c h n i k i P o l i t e c h n i k i W r o c ł a w s k i e j " ;

S G K P - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sło-wiańskich, t. I, VI, VII, VIII, X, XI, W a r s z a w a 1880-1902;

SA - " S p r a w o z d a n i a A r c h e o l o g i c z n e " , WKZ - W o j e w ó d z k i K o n s e r w a t o r Zab ytków,

W O A K - W o j e w ó d z k i O ś r o d e k A r c h e o l o g i c z n o - K o n s e r w a t o r s k i ,

ZAiBwP - Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, z. 4, Woj, katowickie, oprać. J. S. S a m e k, W a r s z a w a 1972; z. 5, Woj. kieleckie, op rać. M. P i e t r u s i ń s k a , W a r s z a w a 1973, z, 7, Woj. krakowskie, oprać. T. C h r z a n o w s k i , M. K o r -n e c k i , W a r s z a w a 1971; z. 8 , Uoj. lubelskie, Oprać. B. W o l f f-Ł o z i ń s k a , J. Ł o z i ń s k i , W a r s z a w a 1973; z. 13, Woj. rzeszowskie, oprać. R. B r y k o w s k i , W a r s z a w a 1973; ZOW - "Z O t c h ł a n i W ieków ". I. M i e j s c o w o ś c i , w k t ó r y c h p o t w i e r d z o n e j e s t i s t n i e n i e p i ę t n a s t o w i e c z n y c h b u d o w l i o c e c h a c h o b r o n n y c h I n f o r m a c j e o i s t n i e n i u p i ę t n a s t o w i e c z n e g o b u d o w n i c t w a o b r o n n e -go u z y s k a ł a m d l a 25 m i e j s c o w o ś c i . W n i e l i c z n y c h p r z y p a d k a c h są to p o j e d y n c z e w z m i a n k i , w w i ę k s z o ś c i j e d n a k o p i s y w a n e tu o b i e k t y są c z ę s t o o d n o t o w y w a n e w l i t e r a t u r z e , a na n i e k t ó r y c h p r z e p r o w a -d z o n o b a -d a n i a a r c h e o l o g i c z n e lub a r c h i t e k t o n i c z n e . 1. B a r a n ó w S a n d o m i e r s k i , woj. t a r n o b r z e s k i e (LB, t. II, s. 310; " c u r i a m i l i t a r i s " ) . B a d a n i a a r c h e o l o g i c z n e p r z e p r o w a d z o n e w l a t a c h 1 9 6 0 - 1 9 6 1 p r z e z A. K r a u s s a d o p r o w a d z i ł y do o d k r y c i a p o z o -s t a ł o ś c i g r o d u o t o c z o n e g o w a ł e m z i e m n y m i f r a g m e n t ó w m u r ó w z pier-w sz e j p o ł o w y XVI w. M a t e r i a ł r u c h o m y u z y s k a n y w t r a k c i e ba d a ń p o c h o d z i z X V - X V I I I w. B u d o w a o k a z a ł e j s i e d z i b y m a g n a c k i e j w l a -t a c h 1 5 6 9 - 1 5 8 3 d o p r o w a d z i ł a d o z a t a r c i a p i e r w o t n y c h ś l a d ó w g r o -d z i s k a i -dworu, k t ó r e g o f u n -d a m e n t y z n a j d u j ą się w p i w n i c a c h d z i -s i e j -s z e g o zamku. L i t e r a t u r a : B. G u e r q u i n , Zamki w Polsce, W a r s z a w a 1974 s. 85-86 (tam d a l s z a l i t e r a t u r a ) ; T. J a k i m o w i c z , Dwór murowany w Polsce w XVI wieku (wieża - kamienica - kasztel), K a r s z a w a - - P o z n a ń 1979, s. 133; A. K r a u s s, Odkrycia archeologiczne w tar-nobrzeskim zagłębiu siarki w latach 1957-1961, " M a t e r i a ł y A r c h e o l o g i

-czne" 1 9 6 1 , t. IV, s. 352-353; A. K u n y s г, Grodziska w woj. rzeszowakim, " M a t e r i a ł y i S p r a w o z d a n i a R z e s z o w s k i e g o O ś r o d k a A r -c h e o l o g i -c z n e g o za rok 1966", 1968; SGKP, t. I, s. 103;

s,

L i t e ratura: KZS, t. III, Z. 8 , s. 1-5; SGKP, t. I, s. 180; Starodawne Prawa Polskiego Pomniki (wypisy) z ksiąg dawnyoh sądowych ziemskich i grodzkich Ziemi Krakowskiej, wyd. A. Z. H e l c e l , Krakó»/ 1870, s. 2 , nr 2696.

3. C z a r n o c i n , woj. k i e l e c k i e (.LB, t. I, s. 392-393; "prae- u i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . Z n a j d u j e się tu g r o d z i s k o s t o ż k o w a t e na p o g r a n i c z u ze w s i ą Koryto, d a t o w a n e na p o d s t a w i e m a t e r i a ł u r u -c h o m e g o na X I I I - X I V w.

L i t e r a t u r a : E. D ą b r o w s k a , Studia nad osadnictwem wcze-snośredniowiecznym Ziemi Wiślickiej, W r o c ł a w 1965, s. 194, SGKP, t I, s. 754-755; Spis zabytków województwa kieleckiego, red. Т. В ł o

ri-s k a, K i e l c e 1981, s. 25. 1

4. Czudec, woj. r z e s z o w s k i e (.LB, t. II, s. 255-257; " p r a e -d i u m c a s t r e n s e " ) . Z n a j d u j e się tu g r o d z i s k o z w a ł a m i o ś r e d n i c y o k o ł o 50 m. B a d a n i a s o n d a ż o w e G. L e ń c z y k a d o p r o w a d z i ł y do o d k r y -c i a f u n d a m e n t ó w m u r u z -c e g ł y g o t y -c k i e j oraz f r a g m e n t u m u r u k a -m i e n nego. A. K u n y s z s k ł o n n y jest d a t o w a ć p i e r w s z ą fazę i s t n i e n i a g r o d u n a X I I / X I I I w. M u r o w a n y d w ó r p o w s t a ł n a j p r a w d o p o d o b n i e j w XIII w., a j ego z n i s z c z e n i e w i ą ż e się ch y b a z p o w s t a n i e m w pie r - szej ć w i e r c i X V I I I w. nowej siedziby.

-w i c z , Z . W a r t o ł o w s k a , W r o c ł a w 1964; K u n y s z, Grodziska...; G. L e ń c z у k, Zamki i grodziska nad Wisłokiem, Z O W 1938, R. XIII, s. 100; t e n ż e , Katalog grodzisk i zamczysk z te-renu Małopolski, oprać. S. K o ł o d z i e j s k i , K r a k ó w 1983, s . 17, ZAiBuP, z . 13, s . 168. 5. Cz u l i c e , gm. K o c m y r z ó w - L u b o r z y c a , woj. k r a k o w s k i e (L B , t. II, s. 40; " curia m i l i t a r i s " ). W ź r ó d ł a c h z 1489 r o d n a l e ź ć m o ż -n a w z m i a -n k ę o d w o r z e z o g r o d e m i sadem, o t o c z o n y m fosą. I s t n i e -n i e fosy nie p o z o s t a w i a w ą t p l i w o ś c i co d o o b r o n n e g o c h a r a k t e r u o p i s y w a n e j b u d o w l i . N i e s t e t y , b r a k b a d a ń n i e p o z w a l a na p o t w i e r -d z e n i e tej i n f o r macji.

L i t e r a t u r a : Acta castrensia Craaoviensia, r ę k o p i s w W o j e w ó d z k i m A r c h i w u m P a ń s t w o w y m w K r a k o w i e , s. 121, 27. 6 . J a k u b o w i c e , gm. Dzi a ł o s z y c e , woj. k i e l e c k i e (LB, t. I, s. 180: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . Z n a j d u j e się tu X V w i e c z n y m u -r o w a n y dwó-r, któ-ry, p r z e b u d o w a n y w XVI w. r e n e s a n s o w ą p o s t a ć z a -c h o w a ł do d z i s i a j . L i t e r a t u r a : KZS, t. I, z. 8 , s. 11-12. 7. K s i ą ż W i e l k i , woj. k i e l e c k i e ( L B, t. II, s. 83: " u n i -c u m p r a e d i u m m i l i t a r e b o n u m " ) . G r o d z i s k o z n a j d u j e się w p o b l i ż u m i a s t a na tzw. Kółku. B a d a n i a p r z e p r o w a d z o n e w 1945 r. d o p r o w a -d z i ł y -d o o -d k r y c i a o s a -d y ob r o n n e j z XIII w., n a s t ę p n i e istniał tu o b r o n n y dwór, k t ó r y został z n i s z c z o n y prz e z p o ż a r w p o ł o w i e XVI w. L i t e r a t u r a ; D ą b r o w s k a , Studia..., s. 204; G. L e ń- c z у k, Obronny dwór w Wielkim Książu w powiecie miechowskim, Z O W 1948 R. XVII, s. 81-82.

8 . M i ę d z y g ó r z , gm. Lipnik, woj. t a r n o b r z e s k i e ( L B , t. I, s. 388: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . P i e r w s z y za m e k w tej m i e j -s c o w o ś c i z o-stał w y b u d o w a n y p r z e z Z a k l i k ó w , k t ó r z y o t r z y m a l i M i ę -d z y g ó r z o-d K a z i m i e r z a W i e l k i e g o w 1370 r. J e d n a k ruiny, k t ó r e z a c h o w a ł y się do n a s z y c h czasów, p o c h o d z ą z d r u g i e j p o ł o w y XVI w. i są p o z o s t a ł o ś c i a m i p ó ź n i e j s z e g o założenia.

L i t e r a t u r a : G u e r q u i n , Zamki..., s. 169; KZS, t. III, z. 11, s. 32, SGKP, t. VI, s. 374, ZAiBwP, z. 5, s. 71.

9. M ł o d z i e j o w i c e , gm. M i c h a ł o w i c e , woj. k r a k o w s k i e (LB, t. I, s. 73: " c u r i a m i l i t a r i s " ) . W d r u g i e j p o ł o w i e XV w. istniał tu d r e w n i a n y dwór, k t ó r y był s i e d z i b ą k a s z t e l a n a r a d o m s k i e g o . W l a -tach 1 5 9 1 - 1 5 9 5 w y b u d o w a n o d w ó r murowany. Lit e r a t u r a : A. F i s c h i n g e r , Dwór w Młodziejowieach, " S t u a i a R e n e s a n s o w e " 1956, t. I, s. 186-204; J a k l m o w i c z , Dwór murowany..., s. 167; KZS, t. I, z. 8 , s. 27; M. M a j k a , Niesachowane dwory Ziemi Krakowskiej, " M a t e r i a ł y i S p r a w o z d a n i a K o n -s e r w a t o r -s k i e . W o j e w ó d z t w o K r a k o w s k i e " 1968, s. 101103; m a t e r i a -ły d o m a p y w o j e w ó d z t w a k r a k o w s k i e g o , s. 185; SGKP, t. VI, s. 536; ZAiBwP, z, 7, s. 61. 10. M o d l i s z e w i c e , gm. Końskie, woj. k i e l e c k i e (LB, t. I, s. 346: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . W X I I I - X I V w. i s t n i e ć tu m o g ł a s i e d z i b a m o ż n e g o r odu Odro w ą ż ó w . Z a c h o w a n y do n a s z y c h c z a s ó w d w ó r został w y b u d o w a n y w l a t a c h 1 5 9 0 -1600 prz e z A n d r z e j a M o d l i s z e w - skiego, p r a w d o p o d o b n i e na p o z o s t a ł o ś c i a c h starszej siedziby. W s k a -zuje n a to r u c h o m y m a t e r i a ł z a b y t k o w y ( d a t o w a n y na XV/XVI w.) u z y s k a n y w t r a k c i e bad a ń E. G ą s s o w s k i e j i L. K a j z e r a (oprac o w a n i e w druku).

L i t e r atura: K. P a s z k o w s k a-J e ż o w a, Geografia ruin w Polecę, P o z n a ń 1927 , s. 142; Spis zabytków..., s. 49; ZAiBwP, z. 5, s. 32. 11. M o s k o r z e w , woj. c z ę s t o c h o w s k i e (LB, t. I, s, 21-22: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . N a j s t a r s z y z a c h o w a n y w M o s k o r z e w i e b udynek, tzw. M u r o w a n i e c , u z n a w a n y j est za p o z o s t a ł o ś ć p ó ź n o ś r e d -n i o w i e c z -n e g o dworu. N a j p r a w d o p o d o b n i e j b y ł a to p o c z ą t k o w o w i e ż a m i e s z k a l n a , n a s t ę p n i e p r z e z k r ó t k i o k r e s c z a s u w y k o r z y s t y w a n a ja -ko zbór ariański. B a d a n i a a r c h e o l o g i c z n e p r z e p r o w a d z o n e pr z e z Л . G o ł e m b n i k a nie p r z y n i o s ł y j ednak o c z e k i w a n y c h r e z u l t a t ó w . W w y -n i k u XVI I I i X I X - w i e c z -n y c h -n i w e l a c j i z n i s z c z e n i u u l e g ł y p i e r w o t n e n a w a r s t w i e n i a , co z n a c z n i e u t r u d n i a w s z e l k i e p r ó b y u s t a l e ń c h r o -n o l o g i c z -n y c h . W Katalogu zabytków sztuki p o d a n o jednak, że p i e r w -s zą fazę f u n k c j o n o w a n i a d w o r u d a t o w a ć m o ż n a n a XIII w. W z i ą w s z y pod uwagę, że K l e m e n s z M o s k o r z e w a był w l atach 1 3 9 2 -1400 p o d -k a n c l e r z y m -k r ó l e w s -k i m , a w l a t a c h 1 4 0 3 - 1 4 0 8 k a s z t e l a n e m w i ś l i -ckim, s t w i e r d z i ć m ożna, że c z ł o w i e k o tak w y s o k i m s t a t u s i e s p o -ł e c z n y m z p e w n o ś c i ą W swej rodowej p o s i a d ł o ś c i m i a ł s i e

dzi-bę o d p o w i a d a j ą c ą jego w y s o k i e j r a n d z e w ó w c z e s n y m s p o ł e c z e ń -stwie.

Lit e r a t u r a : A. G o ł e m b n i k , Moskorzew, IA, В . 1973, W a r s z a w a 1974 , s. 259; Inwentarze dóbr ziemskich województwa krakow-skiego 1576-1700, W a r s z a w a 1956, s. 238-240; KZS, t. III, z, 12, s. 33-35; ZAiBwP, z. 5, s. 90.

12. O s solin, gm. K l i m o n t ó w , woj. t a r n o b r z e s k i e (L B , t. II, s. 333: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . P r a w d o p o d o b n i e i s t n i a ł a tu w X I V w. w a r o w n a s i e d z i b a r o d u T o p o r c z y k ó w . W 1633 r. J e r z y O s -s o l i ń -s k i z b u d o w a ł n o w y zamek.

L i t e r atura: G u e r q u i n , Zamki..., s. 266; KZS, t VII, z. 1 1 , s. 38; P a s z k o w s k a-J e ż o w a, Geografia ruin..., s. 142; ZAiBwP, z. 5, s. 72.

ft

13. O ś w i ę c i m , woj. b i e l s k i e (L B , t. II, s. 223, " p r a e d i u m regale"). Z a c h o w a n a d o dziś w o r y g i n a l n e j p o s t a c i w i e ż a c e g l a n a z p r z e ł o m u X III i X I V w. W t y m c z a s i e z n a j d o w a ł się tu śląski g r ó d k a s z t e l a ń s k i , w z m i a n k o w a n y w 1177 i 1228 r. W r oku 1457 K s i ę s t w o O ś w i ę c i m s k i e k u p i ł K a z i m i e r z J a g i e l l o ń c z y k , a zam ek stał się s i e d z i b ą s t a r o s t y i p e ł n i ł f u n kcję n a d g r a n i c z n e j w ar o w n i .

L i t e r a t u r a : J. B o g d a n o w s k i, Średniowieczne dzielą o- bronne w Karpatach Polskich, A A C 1966, t. VIII, s. 135; M. G e d 1, Systematyczne badania poszukiwawcze w południowo-zachodniej Małopolsce, SA

1966, t. XX, s. 253-360; G u e r q u i n , Zamki..., s. 228;

IA, B. 1984, s. 171, B. 1985, s. 140; KZS, t. I, z. 1, s. 24; M. K o r n e c k i , Zaniki i dwory obronne Ziemi Krakowskiej, K r a k ó w 1966, s. 39-40; G. L e ń c z у k, Grodziska i zamczyska w woje-wództwie krakowskim, ZOW 1934 , R. IX, s. 47-50; P a s z к o w- s k a-J e ż o w a, Geografia ruin.,,, s. 143; Polska Jana Długosza, red. H. S a m s o n o w i c z , W a r s z a w a 1984, s. 517-518; J, P u t e к, 0 zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświęcimskiej Je-rozolimie, K r a k ó w 1938, s. 139; ZAiBwP, z. 7, s. 128. 14. P ę c z e l i c e , gm. B u s k o - Z d r ó j , woj. k i e l e c k i e (L B , t. II, s. 455: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . Z n a j d u j ą się tu d w a i n t e -r e s u j ą c e obiekty. G -r o d z i s k o , na k t ó r y m w t r a k c i e b a d a ń p o w i e r z c h -n i o w y c h o d k r y t o m a t e r i a ł o k r e ś l o -n y m a ł o p r e c y z y j -n i e jako " n o w o -żytny" o r a z tzw. zb ór a r i a ń s k i p o c h o d z ą c y z p o ł o w y XVI. w. N a

o b i e k t a c h t ych nie p r o w a d z o n o n i e s t e t y p r a c w y k o p a l i s k o w y c h . S ł u -s z n y m j e d n a k w y d a j e -się t w i e r d z e n i e , że m a m y tu do c z y n i e n i a z d w i e m a f azami r o z w o j o w y m i tej samej s i e d z i b y s z l a c h e c k i e j .

Li t e r a t u r a : E. D ą b r o w s k a , Sprawozdanie z badań powierz-chniowych w 1960 roku w dorzeczu Nidy, SA 1964, t. XVI, з. 384- KZS, t. III, z. 1, s. 49; SGKP, t. VIII, s. 34-35; Spia zabytków..,, s. 17; ZAiBwP, z. 5, s. 7. 15. P r s y b e n i c e , gm. S k a l b m i e r z , woj. k i e l e c k i e (.L B , t I, s. 527: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . W z m i a n k a o d w o r z e i w i e ż y w P r z y b e n i c a c h p o c h o d z i z 1469 r. I n f o r m a c j a ta z n a l a z ł a c z ę -ś c i o w e p o t w i e r d z e n i e w w y n i k u b a d a ń p o w i e r z c h n i o w y c h , w trak c i e k t ó r y c h o d n a l e z i o n o l iczne f r a g m e n t y n a c z y ń ś r e d n i o w i e c z n y c h .

Li t e r a t u r a : Codex diplomaticue Univereitatis Studii Generalia Cra- aovienais, K r a k ó w 1870-1900, s. 226; J. R y d z e w s k i : Bada-nia poszukiwawcze i weryfikacyjne w dorzeczu Maloazówki, S A 1973, t. XXV, s. 254. 16. P r z y s z ó w , gm. Bo j a n ó w , woj. t a r n o b r z e s k i e (.LB, t. II, s. 366: " c u r i a r e gia"). Z a m e k k r ó l e w s k i z ostał w y b u d o w a n y p ra w - d o p o a o b i e przez K a z i m i e r z a W i e l k i e g o . Do n a s z y c h c z a s ó w p r z e t r w a -ły f r a g m e n t y m u r ó w c e glanych. L it e r a t u r a : G u e r q u i n , Zamki..., s. 245.

17. Rytw iany, woj. t a r n o b r z e s k i e (LB, t. II, s. 319: " p r a e -d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . Zam e k w y b u d o w a n y w l a t a c h 1420-1436 p rzez W o j c i e c h a J a s t r z ę b c a , a r c y b i s k u p a g n i e ź n i e ń s k i e g o , p r z e -trwał do p o ł o w y XVII w., k i e d y to z ostał z n i s z c z o n y p r z e z w o j s k a Rakoczego.

L i t e r a t u r a : D ą b r o w s k a , Studia..., s. 246; G u e r -q u i n , Zamki..., s. 259; KZS, t. III, z. 11, s. 28.

18. S a n c y g n i ó w , gm. D z i a ł o s z y c e , woj. k i e l e c k i e (LB, t. II, s. 73: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e b onum "). Z n a j d u j e się tu zesp ół p a ł a c o w y z p o z o s t a ł o ś c i a m i u m o c n i e ń z i e m n y c h i m u r ó w o t a c z a j ą -c y -c h z a b u d o w a n i a z XV I i XVII w. W o b r ę b i e z e s p o ł u z n a j d u j e się rów nież s t o ż k o w a t y kop i e c , k t ó r y być m o ż e k r y j e r e l i k t y s t a r -szej siedziby. N i e s t e t y , b r a k b a d a ń n i e p o z w a l a n a r o z s t r z y g n i ę c i e tej zagadki. W ź r ó d ł a c h z 1543 r. w y s t ę p u j e n a z w a " f o r t a l i c i u m " .

Lit e r a t u r a : B i b l i o t e k a J a g i e l l o ń s k a , r ę k o p i s 5348, II, s. 285; D ą b r o w s k a , Studia..., s. 247; J a k i m o w i c z , Dwór murowany..., s. 114; L. K a j z e r , Założenia obronne w Krze-lowie, Olesznie i Sanoygniowie. Wybór podstawowych danych historycznych i wyniki wstępnej kwerendy archiwalnej, Ł ó d ź 1981, m a s z y n o p i s w W O Í K w K i e l cach; KZS, t. III, z. 9, s. 81; P a s z k o w s k a-J e- ż o w a, Geografia min..., s. 142; SGKP, t. X, s. 265; Spis za-bytków..., s. 29; M. S w a r y c z e w s k a , Studium historycz-no-kompozycyjne założenia w Sanoygniowie, "Te k a K o m i s j i U r b a n i s t y k i i A r c h i t e k t u r y ” 1983, t. XVII, s. 132; ZAiBwP, z. -5, s. 59.

19. S k r z y d l n a , gm. Dobra, woj. n o w o s ą d e c k i e (LB, t. II, s. 130: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . W ź r ó d ł a c h z 1473 r. n a p o t y k a -my na w z m i a n k ę o d w o r z e z w i e ż ą m u r o w a n ą . M i e j s c o w o ś ć ta z n a j d u -je się r ó w n i e ż w w y k a z i e g r o d z i s k w Archeologii Małopolski wczesno-średniowiecznej A. Żakiego.

Lit e r a t u r a : Starodawne Prawa,.., nr 4101; A. Ż а к i, Archeo-logia Małopolski wczesnośredniowiecznej, W r o c ł a w 1974, s. 514.

20. S t o p n i c a , woj. k i e l e c k i e ( L B , t. II, s. 441; " c u r i a regia"). Z n a j d u j ą się tu p o z o s t a ł o ś c i z a m k u k r ó l e w s k i e g o , w y b u -d o w a n e g o n a j p r a w d o p o d o b n i e j p r z e z K a z i m i e r z a Wiel k i e g o .

L i t e r a t u r a : G u e r g u i n , Zamki..., s. 272; KZS, t. III, z. 1; SGKP, t. XI, s. 372; Spis zabytków..., s. 122; ZAiBwP, z. 5, s. 9. 21. Ś l e d z i e j o w i c e , gm. W i e l i c z k a , woj. k r a k o w s k i e (L B , t. I, s. 91: " c u r i a m i l i t a r i s " ) . I s t n i e j ą c y o b e c n i e d w ó r w y b u d o w a n o w 1823 r. na m i e j s c u w c z e ś n i e j s z e g o obi e k t u , p r a w d o p o d o b n i e z p r z e ł o m u X I V i XV w. Li t e r a t u r a : KZS, t. I, z. 6 , s. 28; K. R e g u ł a , Spra-wozdanie z badań powierzchniowych na obszarze między "Wieliczką i Węgrzycami Wielkimi, S A 1968, t. XX, s. 365; ZAiBwP, z, 7, s. 6 6 .

22. Tacz ó w , gm. Zakrzew , woj. r a d o m s k i e (L B, t. I, s. 444; " p r a e d i u m u n i c u m militare").. Z n a j d u j e się tu g r o d z i s k o d a t o w a n e na X V w.

u-r o, Grodziska w woj. radomskim, " B i u l e t y n K w a r t a l n y R a d o m s k i e g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o " 1966, t. III, z. 1, s. 4-5.

23. Tarnawa, gm, Ł a p anów, woj. t a r n o w s k i e

(LU,

Lit e r a t u r a : A. G a 1 a s, Grodzisko w Tarnawie, Z O W 1948, P.. XVII, s. 83? L e ń c z у k, Katalog grodzisk..., s . 32; A. J o -d ł o w s k i , Uwagi nad osadnictwem wczesno średniowiecznym w dorzeczu Raby, A A C 1968, t. X, s. 76, 80} ZAiBwP, z. 7, s. 124. 24. T u c z ę p y , woj. k i e l e c k i e (LB, t. II, s. 446: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . Z n a j d u j e się tu d w ó r m u r o w a n y p o c h o d z ą c y z drug i e j ć w i e r c i XV w. L i t e r a t u r a : Spis zabytków..., s. 131. 25. W o l a J u s t o w s k a , cz. m. K r a k o w a ( L B , t. I, s. 63: " c u -r i a m i l i t a -r i s " ) . W i l l a na W o l i J u s t o w s k i e j n a l e ż y do z n a n y c h z a -b y t k ó w a r c h i t e k t u r y . P i e r w s z e w z m i a n k i ź r ó d ł o w e z 1445 r. w s p o -m i n a j ą " do-m w y ż s z y z wież ą " . P o t w i e r d z i ł y je b a d a n i a w y k o p a l i s k o -we, w t r a k c i e k t ó r y c h o d k r y t o r e l i k t y c z w o r o b o c z n e j w i e ż y o raz jamę z c e r a m i k ą z X I V w. P ó ź n i e j s z a h i s t o r i a o b i e k t u j est d o b r z e zna n a i d o c z e k a ł a się w i e l u op ra c o w a ń . L i t e r a t u r a : J. B o g d a n o w s k i , Przemiany architektonicz-ne willi na Woli Justowskiej, " R o c z n i k K r a k o w s k i " 1973, R. X L V I , s. 5-24} S t a r o w o l s k i , Polska..., s. 11; E. Z a i t z, Sprawozdanie z badań archeologicznych przy pałacu Decjusza na Woli Justow-skiej w Krakowie, " M a t e r i a ł y A r c h e o l o g i c z n e " 1980, t. XX, s. 131-

-152} W. Z i n, K. R a d w a ń s k i , A. K a d ł u c z k a ,

Wstępne wyniki badań przeprowadzonych w pałacu Decjusza na Woli Justowskiej " S p r a w o z d a n i a PAN" 1979, t. XXIII, s. 136-166.

II. M i e j s c o w o ś c i z z a ł o ż e n i a m i o b r o n n y m i o w c z e ś n i e j s z e j c h r o n o l o g i i p r z e d XV w. 1. Kurów, gm. C h e ł m i e c , woj. n o w o s ą d e c k i e (LB, t. I, s.53: " c u r i a m i l i t a r i s ” ). G r o d z i s k o na u r w i s t y m b r z e g u D u najca. P o -d w ó j n y w a ł i -d w i e fosy o t a c z a j ą m a j d a n o ś r e d n i c y o k o ł o 30 m. W w y n i k u badań p r z e p r o w a d z o n y c h p r z e z A. Ż a k i e g o s t w i e r d z o n o w y -s t ę p o w a n i e d w ó c h faz u ż y t k o w a n i a . P i e r w s z ą - z w i ą z a n ą z k u l t u r ą ł u ż y c k ą - i d r u g ą - p r z y p a d a j ą c ą na w i e k X I I I - X I V . O b i e k t ten jest i d e n t y f i k o w a n y z g r ó d k i e m J a n a M u s k a t y , k t ó r y p o w s t a ł o k o ł o 1303 r. P o r o k u 1309 n i e był w y m i e n i a n y w ź r ó d ł a c h . D o p i e r o w 1597 r. o d n a j d u j e m y w z m i ankę, że g r a n i c a m i ę d z y K u r o w e m a D ą b r o -w ą p r o -w a d z i m i ę d z y d w i e m a g ó r a m i o n a z w i e grod z i s k o .

Lit e r a t u r a : A. Ż a k i , Nowo odkryte grodzisko w Kurowie pow. No-wy Sącz, AAC 1964 , t. VI, s. 41-46: t e n ż e , Badania archeolo-giczne w dolinie■ Dunajca, SA 1966, t. XVIII, s. 280-282; t e n- ż e, Kurów, IA, B, 1967, s. 339-340; K. D z i w i k, Gródek Bi-skupa Jana Muskaty w Kurowie m d Dunajcem, " R o c z n i k S ą d e c k i " 1971, t. XII, s. 79-91.

2. P e t r y k o z y , gm. B i a ł a c z ó w , woj. p i o t r k o w s k i e (L B , t. I, s. 367: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . Z n a j d u j e się tu g r o d z i s k o ś r e d n i o w i e c z n e . B r a k j e s t b l i ż s z y c h u s t a l e ń c h r o n o l o g i c z n y c h j e d -n a k p r z y j m u j e się, że f u n k c j o n o w a ł o o n o od XIII w.

Lit e r a t u r a : Mapa grodzisk,,., P e t r y k o z y , A r c h i w u m W K Z w P i o -t r k o w i e Tryb.

3. P l eszów , cz. m. K r a k o w a . (.LB, t. I, s. 103-104, " curia m i l i t a r i s " ) . W ź r ó d ł a c h z lat 1487, 1491 d o t y c z ą c y c h w s i P l e s z ó w w y s t ę p u j e o k r e ś l e n i e "na g r o d z i s k u " . N a t y c h t e r e n a c h w t r a k c i e b a d a ń p o w i e r z c h n i o w y c h o d k r y t o j am y z c e r a m i k ą ś r e d n i o w i e c z n ą .

Li t e r a t u r a : S. B u r a t y ń s k i , Zabytki z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza ze stanowiska Nowa Huta-Pleszów I, "Ma-t e r i a ł y A r c h e o l o g i c z n e " 1963, t. IV, s. 358-362; m a t e r i a ł y do Słownika historyczno-geograficznego woj. krakowskiego w średniowieczu, IH PAN Kraków.

m i l i t a r i s " ) . W t r a k c i e b a d a ń p r o w a d z o n y c h pr z e z G. L e ń c z y k a na g r o d z i s k u "Grobla" o d k r y t o p o z o s t a ł o ś c i wału z k o n s t r u k c j a m i d r e w -nianymi. N a m a j d a n i e z n a l e z i o n o zaby t k i z o k r e s u r z y m s k i e g o i z n a c z n i e l i c z n i e j s z e z w c z e s n e g o ś r e d n i o w i e c z a , z k t ó r y m i n a l e ż y ł ą c z y ć d r u g ą fazę f u n k c j o n o w a n i a grodu.

L i t e r a t u r a : Mapa grodzisk..., A. J o d ł o w s k i , Osadnictwo obronne w dolinie Dunajca, " M a t e r i a ł y A r c h e o l o g i c z n e " 1967, t. VIII, s. 11, 22; G. L e ń c z у к, Na śladach miejsc obronnych, " Dawna K u l t u r a " 1956, R. III, s. 124-125; t e n ż e , Katalog g r o d z i s k . , s. 28; W. L u b a ś , Nazwy miejscowe południowej części dawnego woje-wództwa krakowskiego, W r o c ł a w 1968; Z. W o ź n i a k , Badania dwóch grodzisk w Podegrodziu pow. Nowy Sącz, A A C 1963 , t. IV, s. 259-270, A. Ż a k i , Wędrówki Sącza, K r a k ó w 1974; J. Ż u r o w s k i , Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistory-cznych Okręgu Zachodnio-Małopolskiego za rok 1923, " W i a d o m o ś c i A r c h e o -l o g i c z n e " 1 9 24-1925, t. IX, s. 333.

5. Szewna, gm. B o d z e c h ó w , woj. k i e l ę c k i e ( L B , t. II, s. 508: " p r a e d i u m u n i c u m e p i s c o p a l e b o n u m " ). G r o d z i s k o ś r e d n i o w i e -czne, na k t ó r y m p r z e p r o w a d z o n o b a d a n i a g e o f i z y c z n e . N i e s tety, w s p r a w o z d a ń i u w Informatorze archeologicznym b r a k jest s u g e s t i i co d o b l i ż s z y c h u s t a l e ń c h r o n o l o g i c z n y c h . L i t e r a t u r a : A . J a g o d z i ń s k a , A. Ż u r o w s k a , Szewna, IA, B, 1975, s. 2 66-267. 6 . S zys z c z y c e , gm. D z i a ł o s z y c e , woj. k i e l e c k i e (LB, t. I, s. 108: " c u r i a m i l i t a r i s " ) . Z n a j d u j e się tu szeroki, p ł a s k i w z g ó -r ek - d o m n i e m a n e g-rod z i s k o . W t r a k c i e b a d a ń p o w i e r z c h n i o w y c h z n a -l e z i o n o tu c e r a m i k ę z X I I I / X I V w. L i t e r a t u r a : D ą b r o w s k a , Studia,. s. 275. III. M i e j s c o w o ś c i z o b i e k t a m i m u r o w a n y m i d a t o w a n y m i na w i e k XVI

Dla w i e k ó w X III i X I V o raz p i e r w s z e j p o ł o w y w i e k u XV za j e -den z c h a r a k t e r y s t y c z n y c h t y p ó w s i e d z i b y o b r o n n e j u z n a j e się d w ó r c zy w i e ż ę m i e s z k a l n ą u l o k o w a n e na kopcu. R e l i k t y t ych siedzib, w p o s t a c i s z t u c z n y c h w y n i e s i e ń lub też n a t u r a l n y c h cypli, o d c i ę

-tych od z a p l e c z a p r z e k o p e m , p o w s z e c h n i e n a z y w a się g r o d z i s k a m i s t o ż k o w a t y m i . 0 s t o p n i o w y m zan i k u tego t yp u o b i e k t ó w m ó w i się już w o d n i e s i e n i u do drug i e j p o ł o w y XV w. Z w i ą z a n e to b y ł o z u s t a b i l i z o w a n i e m się s y t u a c j i w e w n ę t r z n e j k r a j u i p r z e j ś c i e m do g o s p o d a r k i w i e l o f o l w a r c z n e j , jak r ó w n i e ż ze z m i a n ą s p o s o b u w alki. M u r o w a n e d w o r y p r z e ł o m u X V i XVI w. c z ę ś c i o w o z a t r a c a j ą s w o j ą formę o b r o n n ą na rzecz b ar d z i e j f u n k -c j o n a l n e g o r o z p l a n o w a n i a , j e d n a k t r a d y c j e d o m u w i e ż o w e g o są j e -szcze w XV w. b a r d z o s i l n e 1 0 . W s p o m n i a n e tu p r z e m i a n y p r z y p a d ł y m i ę d z y innymi na o k r e s s p i s y w a n i a Liber beneficiorum. P o n i e w a ż na w i ę k s z o ś c i o m a w i a n y c h tu o b i e k t ó w nie b y ł y p r o w a d z o n e p r á c e a r -c h e o l o g i -c z n e , p o d a w a n e w l i t e r a t u r z e d a t o w a n i a p r a w d o p o d o b n i e w w i e l u p r z y p a d k a c h u l e g n ą w e r y f i k a c j i . D l a t e g o też k o n i e c z n e d l a tych r o z w a ż a ń w y d a j e się p r z y t o c z e n i e i n f o r m a c j i o " o bronnym" b u -d o w n i c t w i e d a t o w a n y m na XVI w. O b i e k t y takie z n a j d u j ą się w 7 miejscowościach.'

1. D ą b r o w i c a , gm. Jas t k ó w , woj. l u b e l s k i e (LB, t. I, s. 200: " c u r i a m i l i t a r i s " ) . Z n a j d u j ą się tu r u i n y zam k u w y b u d o w a n e -g o p r z e z P. F i rleja, p r a w d o p o d o b n i e w p o c z ą t k a c h XVI w.

L i t e r a t u r a : SGKP, t. I, s. 930; Krótka nauka budowania dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego. Teksty źródłowe do dzie-jów historii sztuki, t. VII, oprać. A. M i ł o b ę d z k i , W r o -c ław 1957, Ustęp, s. 44.

2. G r u s z c z y n , gm. K r a s ocin, woj. k i e l e c k i e (LB, t. I, s. 594-595: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . Z b ó r m u r o w a n y , p r a w d o p o - b n i e z drug i e j p o ł o w y XVI w.

L i t e r a t u r a : KZS, t. III, z. 12, s. 13; Spis zabytków..., s. 54; ZAiBwP, z. 5, s. 8 8 .

Poruszają to zagadnienie miedzy innymi: J. K a m i ń s k a , Obron-ności siedzib szlacheckich w świetle archeologii, "Prace Naukowe Instytutu Hi-storii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej" 1978, nr 12, "Studia i Materiały", nr 5, s. 23-32; T. K i e r s n o w s k a , "Słupy^ rycerskie w Polsce średniowiecznej, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1973, R. XX, nr 3, s. 437-450; L. K a j z e r, W sprawie genealogii wiej-skiej siedziby obronnej W Polsce, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej"

1973, R. XX, nr 3, s. 451-465; t e n ż e , 0 wie&y, kamienicy i kasztelu W Polsce w XVI w., "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1980, R. XXVIII, nr 2, s. 231-246.

3. Ka z a n ó w , gm. K o ń s k i e , woj. k i e l e c k i e (L B , t. I, s. 327: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . M u r o w a n y d w ó r o b r o n n y , X VI- - X V I I w.

Lit e r a t u r a : S p r a w o z d a n i e z b a d a ń E. Ć w i e r t a k a , m a s z y n o p i s w W O A K w K i e l c a c h ; Spie zabytków..., s. 49; ZAiBwP, z. 5, s. 30.

4. L u s ł a w i c e , gm. Zakl i c z y n , woj. t a r n o w s k i e (.LB, z

.

Li t e r a t u r a : T. C h r z a n o w s k i , M. K o r n e c k i , Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 218; G u e r q u i m , Zamki..., s. 169; KZS, t. III, z. 11, s. 32; SGKP, t. VI, s. 374; ZAiBwP, z. 5 , s. 71.

5. P a l i kije, gm. W o j c i e c h ó w , woj. l u b e l s k i e (.LB, t. I, s. 200: " c u r i a m i l i t a r i s " ) . W i a d o m o ś ć o i s t n i e n i u w X V w. d w o r u w P a l i k i j a c h p o d a j e Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, nie są je d n a k c y t o w a n e ża d n e ź r ó d ł a m o g ą c e p o ś w i a d c z y ć tą informację. I s t n i e j ą c y dziś z e s p ó ł d w o r s k i p o c h o d z i z 1906 r. O d n a l e ź ć w nim je d n a k m o ż n a l i c z n e p o z o s t a ł o ś c i z k o r c a XVII w. ( p r a w d o p o d o b n i e 1682). N i e s t e t y , b r a k b a d a ń u n i e m o ż l i w i a u s t a l e n i e c h r o n o l o g i i obiektu.

L i t e ratura: SGKP, t. VII, s. 829; ZAiBwP, z. 8 , s. 3.

6 . S ł a w k o w i c e , gm. B isk u p i c e , woj. k r a k o w s k i e (.LB, t. I, s. 255: " c u r i a m i l i t a r i s " ) . W i e l o k r o t n i e p ó ź n i e j p r z e b u d o w y w a -n y d w ó r w S ł a w k o w i c a c h p o w s t a ł p r a w d o p o d o b n i e o k o ł o 1581 r.

L i t e r a t u r a : M. M a j к a, Niezachowane dwory Ziemi Krakowskiej, " M a t e r i a ł y i S p r a w o z d a n i a K o n s e r w a t o r s k i e . W o j e w ó d z t w o K r a k o w -skie" 1968, s. 37-126; ZAiBwP, z. 7, s. 65.

7. Zb orów, gm. S o l e c Zdrój, woj. k i e l e c k i e (LB, t. II, s. 355-356: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . Z n a j d u j e się tu X V I - w i e c z - ny dwór.

IV. M i e j s c o w o ś c i w y m a g a j ą c e w e r y f i k a c j i t e r e n o w e j ''

K o l e j n y c h 46 m i e j s c o w o ś c i , o k t ó r y c h p i s z e Dł u g o s z , jest z n a -n y c h a r c h e o l o g o m lub h i s t o r y k o m a r c h i t e k t u r y . N i e s t e t y , p r a c b a -d a w c z y c h z r e g u ł y tair nie p r o w a d z o n o . W m i e j s c o w o ś c i a c h tych p r z e w a ż a j ą s t a n o w i s k a ś r e d n i o w i e c z n i ’ r o z p o z n a n e p o w i e r z c h n i o w o lub d w o r y m u r o w a n e d a t o w a n e na X V I I - X V I I I w. W z m i a n k i w l i t e r a -turze fachowej na o g ó ł o g r a n i c z a j ą się d o s t w i e r d z e n i a faktu ich i s tnienia, d l a t e g o też u z y s k a n i e d o k ł a d n i e j s z y c h w i a d o m o ś c i b ę -d z i e m o ż l i w e po p r z e p r o w a d z e n i u s z c z e g ó ł o w e j w e r y f i k a c j i w t e r e -nie . A. W 16 z o m a w i a n y c h m i e j s c o w o ś c i z n a j d u j ą się s t a n o w iska, o k r e ś l o n e na p o d s t a w i e z n a l e z i s k p o w i e r z c h n i o w y c h jako ś r e d n i o -w i e c z n e : 1. J a n u s z o w i c e , gm. Z i e l o n k i , woj. k r a k o w s k i e (LB, t. I, s. 148: " c u r i a m i l i t a r i s " ) . 2. Jurk ó w , gm. Czchów , woj. t a r n o w s k i e {LB, t. I, s. 175: " curia m i l i t a r i s " ) . 3. K s i ą ż n i c e , gm. Gdów, woj. k r a k o w s k i e ( LB, t. I, s. 37: "duae c u r i a e m i l i t a r e s " ) .

4. M ł o d z a w y Małe, gm. Piń c z ó w , woj. k i e l e c k i e (.L B , t. I, s. 466: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) .

5. M ł o d z a w y W i e l k i e , gm. Pi ń c z ó w , woj. k i e l e c k i e (L B , t. I, s. 465, t. II, s. 384: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) .

6 . Owcz ary , gm. Zielonki, woj. k r a k o w s k i e ( L B , t. I, s. 74: "duae c u r i a e m i l i t a r e s " ) .

7. P i e r o c i c e , gm. D z i a ł o s z y c e , woj. k i e l e c k i e (L B , t. I, s. 104: "curia m i l i t a r i s " ) .

8 . Rudawa, gm. Złota, woj. k i e l e c k i e (L B , t. I, s. 427, t. II, s. 371: " curia c a p i t u l a r i s b o n a h a b e n s ae d i f i c i a " , "duae cu r i a e m i l i t a r e s " ) .

9. S i e r o s ł a w i c e , gm. Końskie, woj. k i e l e c k i e (L B , t. I, s. 351-352: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) .

10. S i e t e j ó w , gm. S k a l b m i e r z , woj. k i e l e c k i e (LB, t. I, s. 114: " curia m i l i t a r i s " ) . 11. S k ó r c z ó w , gm. K a z i m i e r z a Wielka, woj. k i e l e c k i e (LB, t. I, s. 36: " c u r l a m i l i t a r i s " ) . 12. S k o r o c i c e , gm. W iś l i c a , woj. k i e l e c k i e (LB, t. I, s. 406: " p r a e d i u m u n i c u m militare").' 13. S t ą p o c i c e , gm. D z i a ł o s z y c e , woj. k i e l e c k i e (LB, t. I, s. 426: " c u r i a m i l i t a r i s ” ). 14. W a g a n o w i c e , gm. S ł o m n i k i , woj. k r a k o w s k i e (.LB, t. I, s. 69. " c u r i a m i l i t a r i s " ) . 15. W o l a Z a c h a r l a s z e w s k a , gm. Zielonki, woj. k r a k o w s k i e (LB , t. I, s. 171: " c u r i a c a p i t u l a r i s p u l c h r a h a b e n s a e d i f i - c i a ” ). 16. Ź e r n i k i Górne, gm. B u s k o - Z d r ó j , woj. k i e l e c k i e (.LB, t. II, s. 380-381: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . B. W t r z e c h m i e j s c o w o ś c i a c h z n a j d u j ą się g r o d z i s k a d a t o w a n e n a o k r e s ’ś r e d n i o w i e c z a :

17. Karw ó w , gm. Opat ó w , woj. t a r n o b r z e s k i e (LB, t. II, s. 344: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . 18. N a s z a c o w i c e , gm. Poaegrodz-ie, woj. n o w o s ą d e c k i e (L B , t. I, s. 549: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . 19. Z d z i e c h o w i c e , gm. Zaklików , woj. t a r n o b r z e s k i e (LB, t. I, s. 332: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . C, W c z t e r e c h m i e j s c o w o ś c i a c h l i t e r a t u r a n o t u j e d o m n i e m a n e g r odziska:

20. C e rkiew, gm. Za k r z e w , woj. r a d o m s k i e (LB, t. II, s. 533: " p r a e d i u m u n i c u m m i l i t a r e " ) . 21. C z a j e c i c e , gm. P r o s z o w i c e , woj. k r a k o w s k i e (LB, t. I, s. 76: "duae c u r i a e m i l i t a r e s " ) . 22. M i k l u s z o w i c e , gm. Drwina, woj. k r a k o w s k i e (LB, t. I, s. 77: " c u r i a m i l i t a r i s " ) . 23. W ie n i e c , gm. Gdów, woj. k r a k o w s k i e (LB, t. I, s. 32: " c u r i a m i l i t a r i s " ) .

niemożliwe ze względów technicznych. W większości pokrywa się ona z cytowana w poprzednim zestawieniu.