• Nie Znaleziono Wyników

Der Fleißerliebster Sohn. Zur Tradition des kritischen Volksstücks bei Marieluise Fleißer und Franz Xaver Kroetz

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Der Fleißerliebster Sohn. Zur Tradition des kritischen Volksstücks bei Marieluise Fleißer und Franz Xaver Kroetz"

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ______________________ FOLIA LITTF.BARIA 27 , 1989______________________ _

M a rtin Dieeelkantp

'D E R F LEI0E R LIEBSTER SOHN

ZUR TRADITION DES KRITISCHEN VOLKSSTÜCKS

BEI MARIELUI3E F LEITER UND FRANZ XAVER KROETZ

I

I n e i n e m 1 97 2 e r s c h i e n e n e n A u f s a t z b e g r ü ß t M a r i e l u i s e F l e i ß e r d i e A r b e i t e n v o n F r a n z X a v e r K r o e t z a l s s p ä t e B e s t ä -t i g u n g i h r e s e i g e n e n l a n g e v e r g e s s e n e n l i t e r a r i s c h e n W e r k s :

lis g i b t l i e b s t « Söhne. Er hm mich am t i e f s t e n ge gr a be n, und i c h gla ube e r h at am m e ist e n gefunden und es um und um g e d r e h t . Er h a t das Ei-g e n t l i c h e " e r k e n n t " . Ich habe n a c h h a l t i g auf ihn ge w irkt und b i s i n s Un-t e r s cliweî HgUn-tr h i n e i n . Das i s t e i n Vorgang, d e r wich b e g l ü c k t . Ich se h e , da» h i e r was w e i t e r g e h t von innen hera us ,

D e r e b e n e r 3 t b e k a n n t g e w o r d e n e V o l k s s t ü c k a u t o r K r o e t z a k -z e p t i e r t e s c h o n 1971 a u s A n l a ß v o n F l e i ß e r s s i e b z i g s t e m G e-b u r t s t a g d i e S c h ü l e r r o i l e , d i e i h m d i e K r i t i k a n g e t r a g e n h a t -t e : " J a , a l s F l e i ß e r - S c h ü l e r w ü r d e i c h m i c h i n g e w i s s e m S i n n e s c h o n b e z e i c h n e n , a b e r a u c h a l s H o r v a t h - S c h ü l e r " . E r f U g t h i n z u : " I c h g l a u b e n i c h t , d a ß i c h o h n e d i e F l e i ß e r R e -3 n a i s s a n c e b e k a n n t g e w o r d e n w ä r e “ . N u r im J a h r 1971 h a t s i c h K r o e t z l n s e i n e n t h e o r e t i s c h e n 1 M. F 1 e i ß e r , A l le weine Söhne, [ l n : ] G. R ü h l e [ H r s g . ] , M a t e r i a l i e n ?.ша L^ben und S c hr e ib e n d e r Marie-iuise F l e i ö e r , F r a n k f u r t a* M. 1973, S. 410.

2

Vgl. R . - P . C a r l , F ranz Xaver K ro e t z , München 1978 ( A ut o re n- bUcher 1 0) , S. 24.

3 •

M a t e r i a l i e n zum l e b e n , . . , S. 405.

(2)

Ä u ß e r u n g e n a u f F l e i ß e r u n d H o r v ä t h b e r u f e n 4 . N a c h s e i n e m E i n -t r i -t -t i n d i e DKP (1 9 7 2) w i d e r s p r i c h t e r s e i n e n b i s d a h i n v e r -k ü n d e t e n P r i n z i p i e n , u n d a b 1975 b e s t e h t e r a u s d r ü c k l i c h a u f d e r N o t w e n d i g k e i t e i n e r Ü b e r w i n d u n g d e r F l e i f l e r - / H o r v ä t h s c h e n V o l k s s t u c k d r a m a t u r g i e . W e n n g l e i c h d e r e n l i t e r a r i s c h e V o r b i l d -f u n k t i o n a n d i e s e m P u n k t n o c h k e i n e s w e g s e n d e t , s c h e i n t im F o l g e n d e n e i n e B e s c h r ä n k u n g a u f d i e t h e o r e t i s c h e n Ä u ß e r u n g e n u n d d i e S t ü c k e d e s " f r ü h e n " K r o e t z l e g i t i m . An i h n e n s o l l e n B e d i n g u n g e n , C h a n c e n u n d G r e n z e n d e s k r i t i s c h e n V o l k s s t ü c k s v e r f o l g t w e r d e n , Z usam m en m i t K r o e t z h a t F l e i ß e r a u c h M a r t i n S p e r r u n d R a i -n e r W e r -n e r F a s s b i -n d e r u -n t e r d i e R e i h e i h r e r " S ö h n e " a u f g e n o n 1-S f men ; u m g e k e h r t n e n n t K r o e t z H o r v ä t h u n d F l e i ß e r i n e i n e m A t e m z u g . D i e L i n i e v o n F l e i ß e r z u K r o e t z i s t T e i l e i n e r n a c h -h a l t i g e n W i e d e r a u f n a -h m e d e r T r a d i t i o n d e s k r i t i s c h e n V o l k s - s t v i c k s a u s d e r W e i m a r e r Z e i t i n d o n s p ä t e n s e c h z i g e r u n d f r ü -h e n s i e b z i g e r J a -h r e n , D i e f o l g e n d e n A u s f ü h r u n g e n b e s c h ä f t i g e n s i c h l e d i g l i c h m i t e i n e m S e g m e n t d i e s e r S z e n e r i e , D i e R e n a i s s a n c e d e s V o l k s s t ü c k s f ä l l t i n e i n e P h a s e d e r p o l i t i s c h e n E n t w i c k l u n g d e r B u n d e s r e p u b l i k D e u t s c h l a n d , i n d e r s i c h W e i m a r e r V e r h ä l t n i s s e a n z u k ü n d i g e n s c h i e n e n 6 . W ä h r e n d d i e g r o ß e K o a l i t i o n z w i s c h e n CDU u n d SPD d i e I n s t i t u t i o n d e r p a r l a m e n t a r i s c h e n O p p o s i t i o n a u s s c h a l t e t e , w u c h s d a s G e w i c h t p o l i t i s c h e r G r u p p i e r u n g e n r e c h t s u n d l i n k s d e s im P a r l a m e n t v e r t r e t e n e n S p e k t r u m s . D e r R ü c k b l i c k a u f d e n V e r f a l l d e r D e - m o k r a t i e i n d e n l e t z t e n J a h r e n d e r W e i m a r e r R e p u b l i k l a g n a h e ; e r f ö r d e r t e e i n " I n t e r e s s e f ü r Z u s t a n d s s c h i l d e r u n g e n u n a s o z i a l p s y c h o l o g i s c h e B e w u ß t s e i n s a n a l y s e n" 7 a u s d i e s e r Z e i t , d a s d i e S t ü c k e v o n H o r v ä t h u n d F l e i ß e r e i n s c h l o ß . - L i -4 Vgl. u n t e n I I . 5 F l e i B e r , a . a . O . , S. 405-410. 6 Zum fo lge nd e n v g l . W. К a s s e n s , M. T ö t e b e r g , F o r t -s c h r i t t im Real i-smu-s? Zur Erne ue rung des k r i t i s c h e n V olk sstü ck s s e i t 1966,

( l n : J B a s i s . J a hrbu c h f ü r d e u t sc h e G e g e n w a r t s l i t e r a t u r , Bd. 6, F r a n k f u r t a. M. 1976, S. 31-34; C a r l , a . a . O . , S. 11 f .

7 Ebenda, S. 11; v g l . auch F. R o t h , V o l k st ü m l i c h k e i t und Rea-l ism u s? Zur W i rkun gsg e sch ic hte d e r T h e a t e r s t ü c k e von M a r i e l u i s e F l e i ä e r und Ödon von H o rv ä t h, " D i sk u r s" 1973, H. 6 / 7 , S. 81 f .

(3)

t e r a t u r g e e c h i c h t l i c h b o t s i c h i m V o l k s s t ü c k e i n e A l t e r n a t i v e О

zum d o k u m e n t a r i s c h e n T h e a t e r a n . I n e i n e r D o ppel bew e gung z i e h t e s s i c h v o n d e r B ü h n e d e r g r o B e n p o l i t i s c h e n u n d h i s t o r i s c h e n E r e i g n i s s e i n d i e U n g e s c h i c h t l i c h k e i t d e r P r o v i n z , d e s K l e i n -b ü r g e r t u m s u n d d e r F a m i l i e z u r ü c k u n d w i r d a n d e r e r s e i t s p o -l i t i s c h , i n d e m e s d i e E r w a r t u n g e n u n d R e z e p t i o n s g e w o h n h e i t e n d e r T h e a t e r b e s u c h e r b e l e i d i g t u n d d a s s o z i a l p s y c h o l o g i s c h e S u b s t r a t b u n d e s r e p u b l i k a n i s c h e r V e r h ä l t n i s s e a l s d e r e n e i g e n t -l i c h e W i r k -l i c h k e i t e r k u n d e t . I n s e i n e n f r ü h e n D ram en p o r t r ä t i e r t K r o e t z e i n e i n h u m a n e u n d a u t o r i t ä r e G e s e l l s c h a f t - g e n a u e r ; E r p r ä s e n t i e r t d i e Kon-s e q u e n z e n n i c h t d u r c h s c h a u t e r U n t e r d r ü c k u n g i n d e n U n t e r - u n d M i t t e l s c h i c h t e n . D i e D a r s t e l l u n g i n d i v i d u a l p s y c h o l o g i s c h e r u n d s o z i a l e r Z e r s t ö r u n g s v o r g ä n g e t r i t t a l s l i t e r a r i s c h e E n t -d e c k e r a r b e i t a u f ? s i e v e r f ü g t U b e r a u f k l ä r e n d e Q u a l i t ä t e n , i n -s o f e r n s i e d a s S e l b s t v e r s t ä n d n i s u n d d i e o f f i z i e l l e S e l b s t -d a r s t e l l u n g e i n e r m o d e r n e n G e s e l l s c h a f t u n t e r l ä u f t . Das k r i -t i s c h e V o l k s s t ü c k w i l l d i e V e r s p r e c h e n v o n p o l i t i s c h e r L i b e -r a l i t ä t u n d i n d i v i d u e l l e r F r e i h e i t , v o n B i l d u n g u n d W o h l s t a n d d e s S c H e i n s a l l g e m e i n e r G e l t u n g e n t k l e i d e n , i n d e m e s a u f Un-t e r d r ü c k u n g d u r c h d i e M a c h t u n b e f r a g t g e l t e n d e r i n t e r e s s e g e -b u n d e n e r s o z i a l e r N o n n e n , p s y c h i s c h e V e r k ü m m e r u n g , v o r e n t h a l -t e n e M ö g l i c h k e i -t e n z u S e l b s t e r k e n n t n i s , S e l b s t a r t i k u l a t i o n u n d S e l b s t e n t f a l t u n g u n d a u f b a r e m a t e r i e l l e N o t a u f m e r k s a m m a c h t . Aus a e r P e r s p e k t i v e d e s k r i t i s c h e n V o l k s s t ü c k s v e r w a n d e l t s i c h d a s S e l b s t p o r t r ä t e i n e r m o d e r n e n a u f g e k l ä r t e n i n d a s A b b i l d e i n e r u n a u f g e k l ä r t e n u n d a u f v e r s c h w i e g e n e r U n t e r d r ü c k u n g a u f -r u h e n d e n G e s e l l s c h a f t . I I I n z w e i A u f s ä t z e n , b e i d e e n t s t a n d e n 1 9 7 1 , f ü h r t K r o e t z s e i n e z u d i e s e r Z e i t e n t s c h e i d e n d e n l i t e r a r i s c h e n V o r b i l d e r v o r ; r e f l e k t i e r e n d ü b e r " s e i n e n " H o r v ä t h u n d " s e i n e " F l e i ß e r

Vgl. R .-P . C a r l , Zur T h e a t e r t h e o r i e des S t U c k e sc h r e i b e r s Fra nz Xaver K r o e t z , " T ex t und K r i t i k " 1978, Nr. 5 7; Franz Xaver K r o e t z , S. I.

(4)

Mart i n P i g9clkamp f o r m u l i e r t e r z u g l e i c h e i g e n e t h e a t e r t h e o r e t i s c h e P o s i t i o n e n . Aw F a l l d e r " P i o n i e r e i n I n g o l s t a d t " g e h t e r F l e i ß e r s T e c h n i k d e r d e s k r i p t i v e n , p r ä z i s e n u n d ö k o n o m i s c h e n D a r s t e l l u n g d u r c h d i e M a c h t - u n d W i r t s c h a f t s v e r h ä l t n i s s e a u s w e g l o s d e t e r m i n i e r -t e r z w i s c h e n m e n s c h l i c h e r K a -t a s -t r o p h e n n a c h 9 . K r o e t z e n t d e c k t a n d e n " P i o n i e r e n " d i e g e n a u e r f a B t e K o n-s t i t u t i o n d e r " M a n-s n-s e d e r U n t e ' r p r i v i l e g i e r t e n " t “Das W i c h t i g s t e d e r F l e i B e r s c h e n S t ü c k e i s t d a s V e r s t ä n d n i s f ü r d i e , * > a u f d i e e s a n k o m m t « ( H o r v d t h ) " . F l e i ß e r f ü h r e im Ra hm en e i n e s m i l i -t a r i s i e r -t e n g e s e l l s c h a f -t l i c h e n U n t e r d r ü c k u n g s s y s t e m a d i e P s y -c h o l o g i e d e s O p f e r s v o r , d a s a u f R e p r e s s i o n m i t U n t e r w e r f u n g a n t w o r t e u n d d a f ü r m i t i m m er n e u e n A k t e n d e r A g g r e s s i o n g e -s t r a f t w e r d e : " S o w e r d e n d i e U n t e r l e g e n e n v o n K a t a s t r o p h e z u K a t a s t r o p h e g e z e r r t , d e r K e t t e n r e a k t i o n ä h n l i c h " . W ie a u c h i n s e i n e m H o r v ä t h - A u f s a t z i s t f ü r K r o e t z d i e s e r c i r c u l u s v i t i o s u s v o r a l l e m i n s p r a c h l i c h e n S t r u k t u r e n n i e -d e r g e l e g t . D i e U n e i g e n t l i c h k e l t -d e r S p r a c h e w e i s t a u f d e n E n t - f r e m d u n g s z u s t a n d d e r S p r e c h e r ; d e r e n S p r a c h g e w o h n h e i t e n s i n d i h n e n s e l b s t n i c h t a n g e m e s s e n . I n d e r V e r w e i g e r u n g e i n e r e i -g e n e n S p r a c h e e r k e n n t K r o e t z e i n H e r r s c h a f t e n » ! t t e l , w e l c h e s d a s U n t e r d r ü c k u n g s s y s t e m s t a b i l i s i e r t :

Die s u b j e k t i v e n Ent sche idun gen d e r F igure n s i n d , s o f e r n s i e n i c h t v e r - b a l i s i e r t s i n d , Zci chen d e r H i l f - und O r i e n t i e r u n g s l o s i g k e i t des P r o l e

-t a r i a -t s ; währehd a n d e r e r s e i t s i h r e v e r b a l e n Äußerungen s i c h mif e i n e « O b j e k t i v i t ä t b e z i e h e n , d i e n i c h t d i e i h r e i s t , sondern ih nen e i n u e ü b t , 1 0 wurde F ü r d i e s e V e r t e i l u n g v o n U n w i s s e n h e i t u n d W i s s e n m a c h t K r o e t z d e n K a p i t a l i s m u s v e r a n t w o r t l i c h ; u m g e k e h r t b e a n s p r u c h t e r M a r i e l u i s e F l e i ß e r f U r d e n S o z i a l i s m u s :

Sind a l s o d i e F l e i ß e r s c h e n S tü cke l e t z t l i c h s o z i a l i s t i s c h ? J a , denn n i e

-Die folgenden Z i t a t e a us: F. X. К r о e t z , L i e g t d i e Dummheit auf d e r Hand? [ l n : ] d o r s . , W e ite re A u ss ic ht e n . Ein Lesebuch, Köln 1976. 3. 523-528.

(5)

mand a nd e r e r a l s d e r K ap it al i sm us h a t d i e M onopolisie rung von Sprache «uro Zweck d e r Ausbeutung e r f u n d e n ' ' .

A l s l i t e r a r i s c h e s V e r m i t t l u n g s v e r f a h r e n f ü r d i e a l s a u s -w e g l o s e r k a n n t e M i s e r e h ä l t K r o e t z a l l e i n e i n e b e s c h r e i b e n d e B e s t a n d s a u f n a h m e f ü r a n g e m e s s e n , d e r e r d e n B e g r i f f d e s R ea -l i s m u s r e s e r v i e r t . Von d i e s e r dem N a t u r a l i s m u s n a h e n ' * P o s i -t i o n a u s w e n d e -t etr s i c h p o l e m i s c h g e g e n B e r t o l t B r e c h t ; g e -n a u e D i a g -n o s e d e r s o z i a l e n R e a l i t ä t u n d p o l i t i s c h e Z u k u n f t s -p e r s -p e k t i v e s c h e i n e n u n v e r t r ä g l i c h :

B r u t a l i t ä t w ird s i c h t b a r gemacht durch den A u ss t e l l u n g s c h a r a k t e r der F lei. 4c rachen S p ra che , Mit Brecht h a t d i e s e Sprache n i c h t s zu t u n . Haben d i e P r o l e t a r i e r B r ec ht s immer e in e n Sprach fundus z u r Verfügung, der i h -nen de f a c t o n i c h t zuge stan den w i rd von den He rrsch ende n, a l s o a l s F i k t i o n e i n e r u t o p i sc h e n Zukunft v e rs t a n d e n werden muß, so k le be n d i e F ig ure n de r F l e i ß e r an e i n e r S pra c he , d i e ihnen n i c h t s n l i t z t , w e il s i e n i c h t d i e i h r e i s t . E r s t d i e D a r s t e l l u n g d e r s p r a c h l i c h m a n i f e s t e n D e t e r m i n a -t i o n w e r d e d e r W i r k l i c h k e i t g e r e c h t : " H ä t t e n d i e A r b e i t e r b e i S i e m e n s d a s S p r a c h n i v e a u d e r A r b e i t e r B r e c h t s , h ä t t e n w i r e i n e r e v o l u t i o n ä r e S i t u a t i o n " , M i t s e i n e m a n t i u t o p i s c h e n P r o -gram m v e r l a n g t K r o e t z p r o d u k t i o n s ä s t h e t i s c h e A s k e s e ; d a s S t ü c k h a t dem G e s e t z d e r " R e a l i t ä t " z u f o l g e n , d i e H and d e s A u t o r s d a r f a n i hm n i c h t s i c h t b a r w e r d e n . K r o e t z ' R e a l i s m u s b e g r i f f ' J u n d s e i n B e k e n n t n i s zum " A u s -s t e l l u n g -s c h a r a k t e r " d e r S p r a c h e m a r k i e r e n a u c h G r e n z e n s e i n e r V o l k s s t r ü c k k o n z e p t i o n . I n v e r s c h ä r f t e r F orm h a t e r d i e F o r -d e r u n g n a c h t h e o r i e l o s e r W i r k l i c h k e i t s r e p r o d u k t i o n i n s e i n e m H o r v a t h - A u f s a t z e r h o b e n :

Ebenda, S, 526; v g l , dazu die K r i t i k von Wend K ässe ns, Wer durchs . aub g e h t , kommt d a r i n um. Zur S pra rhbe ha ndl ung und zu e i n i g e n Motiven in den Dramen von Franz Xaver K r o e tz , [ l n : ] 0 . R i e w o I d t , ( H r s g . ) , Fra nz Xaver K ro e t z , F r a n k f u r t a , M. 1985, S. 271.

12

Vgl. C a r l , Zur T b e a t e r t h e o r i e . . . , S. 3. Vgl. C a r l , Fra nz Xaver K ro e t z , S. 23-45.

(6)

Wae i n W i r k l i c h k e i t war, b e d a r f n i c h t d e r es a i e gewesen ausweisenden K o n st ru k t i o n . Horväth h a t d i e K o n s t r u k t i o n s l o s i g k e i t des k l e i n b ü r g e r l i -chen In f e rn o s durch r e a l i s t i s c h e S p ra ch pr ax is zu r D a r s t e l l u n g g e b r a c h t ' 4. Z w ar w i r d d i e s e s P o s t u l a t K r o e t z ' e i g e n e n S t ü c k e n h i c h t g e r e c h t ; e s w e i s t a b e r a u f d i e T e n d e n z z u r V e r n a c h l ä s s i g u n g h i s t o r i s c h e r B e d i n g u n g s z u s a m m e n h ä n g e ' u n d b i r g t d i e G e f a h r e i -n e r u -n v e r b i -n d l i c h e -n M i t l e i d s ä s t h e t i k . I I I Г D e r k r i t i s c h e I m p e t u s v o n K r o e t z ' T h e a t e r s t ü t z t s i c h w e -s e n t l i c h a u f s e i n e S p r a c h k o n z e p t i o n . E s i s t i hm um d i e E n t -l a r v u n g i d e o -l o g i s c h e r F u n k t i o n e n d e r S p r a c h e u n d um d i e D a r s t e l l u n g a b n e h m e n d e r K o m m u n i k a t i o n s f ä h i g k e i t z u t u n ' 5 . D i e K r i -t i k , a b e r a u c h d e r A u t o r s e l b s t h a b e n d a s P h än om e n d e r S p r a c h -l o s i g k e i t h e r v o r g e h o b e n ; m i t i h r ü b e r n i m m t K r o e t z , w i e e r s e l b s t a u s f ü h r t , e i n E r b e H o r v ä t h s * 6 , j e d o c h , s o i s t z u e r g ä n -z e n , a u c h d e r F l e i ß e r . B e i d e f ü h r e n im k l e i n b ü r g e r l i c h e n p r o -v i n z i e l l e n u n d d i a l e k t g e p r ä g t e n M i l i e u d i e s p r a c h l i c h e H i l f -l o s i g k e i t z u n e h m e n d a b s t r a k t e r e n V e r h ä l t n i s s e n g e g e n ü b e r v o r . D i e S i t u a t i o n d e r F i g u r e n i s t i n d e r i h n e n z u r V e r f ü g u n g s t e -h e n d e n S p r a c -h e n i c -h t h i n r e i c h e n d r e p r ä s e n t i e r t . D a m i t s c h w i n -d e t i h r V e r m ö g e n , d a s e i g e n e . H a n d e l n s p r a c h l i c h z u m o t i v i e r e n u n d z u v e r a n t w o r c e n ; d a s v e r b a l n i c h t B e w ä l t i g t e n i s t e t s i c h a l s N i c h t v e r s t e h e n u n d G e w a l t i n d e n d r a m a t i s c h e n D i a l o g e i n F. X. К г о e t z , Horvfeth von h e u t e f ü r h e u t e , [ l n : ] d o r s . , W e ite re A u s s i c h t e n . . . , S. 522.

Vgl. zusararaenfassend z u r Spra chpr oblem at ik im neueren Vo lksstück J . H e i n , Das V ol ksst üc k. Entwicklung und Tendenzen, [ l n : ] d e r s . ( H r s g . ) , T h ea te r und G e s e l l s c h a f t , D üsse ld orf 1973, S. 23; m it beson-d e r e r B e rüc k si c h ti g u ng beson-des V e r h ä l t n i s s e s von K r o e t z ’ Sprachbehandlung zu F l e i B e r und Horväth; P, S c h a a r s c h m i d t , Das moderne Volks- s t ü c k . Sprache und F ig u re n , ebenda, S. 213- 2)5. Eine k r i t i s c h e Ausein-an d e rse t z un g m it d e r b i s h e r i g e n Forschung unterni mmt E rn e st W, B, И e s s-L ii t t i с h , Neo-Realismus und s p r a c h l i c h e W i r k l i c h k e i t . Zur Kom m unikationskri tik b e i Franz Xaver K ro e tz , [ l n : ] 0. R i e w o l d t ( H r s g ) , Franz Xaver K r o e t z , F r a n k f u r t а. M. 1985, S. 297-318.

16

(7)

u n d l ö s t i h n a u f . K r o e t z s p r i c h t v o n " d e r S i n n l o s i g k e i t v o n S p r a c h e , w e n n s i e n i c h t m e h r i n d e r L a g e i s t , im. S p r e c h e n d e n d i e E r i n n e r u n g a n d i e A b s p r a c h e h e r v o r z u r u f e n , d i e à i e g e -m e i n t h a t " 1 7 . I n d e r g e b r o c h e n e n S p r a c h e d e s V o l k s s t ü c k s a r t i k u l i e r t s i c h m üh sam d i e P r o v i n z , d i e a n d e r G e s c h i c h t e n i c h t p a r t i z i -p i e r t , a b e r i h r e S p u r e n t r ä g t . D a m i t kommen m u n d a r t l i c h e u n d s o z i o l e k t a l e A b s t u f u n g e n i n s S p i e l . K r o e t z d e u t e t e i n e n T e ù - f e l s k r e i s a n a u s s p r a c h l i c h e r P r o v i n z i a l i t ä t , s o z i a l e r D e -k l a s s i e r u n g u n d p o l i t i s c h e r E n t m ä c h t i g u n g :

Es g i b t e i n e Ente ignung durch V o re n t ha lt u n g von S p rac h e. Das P r o l e t a -r i a t i n do-r P -ro vi nz kann s i c h n i c h t au sdrüc ken, kann s i c h n i c h t v e r s t ä n

-18 d i g c n , kann s i c h n i c h t o r g a n i s i e r e n . Das i s t s e i n S c h i c k s a l . D i e S p r a c h e d e r P r o v i n z s t i g m a t i s i e r t i h r e S p r a c h e r u n d s p a l t e t d e r e n G e m e i n s c h a f t . W i e d i e F i g u r e n d e r F l e i ß e r s i c h i n i h r e r e i g e n e n S p r a c h e f r e m d w e r d e n , h a t K r o e t z s e l b s t e r -19 k a n n t . I n d e m d i e P r o s t i t u i e r t e Alm a s i c h z u r " m o n d a i n e ( n ) F r a u " „ e r k l ä r t 2 0 , s u c h t s i e i h r e s p r a c h l i c h e B e f a n g e n h e i t i n d o r P r o v i n z z u ü b e r w i n d e n . E i n e ä h n l i c h e T e c h n i k v e r w e n d e t K r o e t z , w en n e r i n “ H a r t n ä c k i g " dem W i r t R u s t o r f e r b e i d e r E n t e r b u n g s e i n e s s c h w e r b e s c h ä d i g t e n S o h n s d i e n i c h t d i a l e k t a -l e P h r a s e i n d e n Mund l e g t : " D a s i s t w e i t s i c h t i g v o n m i r " 2 1 . G e g e n ü b e r F l e i ß e r v e r s c h ä r f t K r o e t z d i e S p r a c h l o s i g k e i t a l s Z e r f a l l s p r o d u k t d e s D i a l o g s 2 2 . D i e F i g u r e n i n d e n " P i o n i e r e n

Ebenda - Zum V e r h ä l t n i s von S pra ch not und Gewalt v g l . К ä s - s e n s , Wer Durchs Laub g e h t , S. 269-271.

18

Z i t . nach K ä s s e n e , T d t e b e r g , F o r t s c h r i t t im Rea-l i s m u s ? , S. 42.

19

K r o e t z , L i e g t d i e Dummheit a u f der Hand?, S. 526. 20

M. F 1 e i ß e r , P i o n i e r e i n I n g o l s t a d t , F assung 1968, [ l n : ] Cesammelte Werke, h r s g . v , G. R ü h 1 e , F r a n k f u r t a. M. 1983, Bd. 1,

S. 151. ' _

21

F. X. К г о e t z , H a r t n ä c k i g , [ l n : ] G esa m se lte S t ü c k e , Frank-f u r t а , M. 1972, S. 76; v g l , B. S t r i t z k e , M a r i e l u i s e F l e i ß e r

P i o n i e r e i n I n g o l s t a d t " , ( S t u d i e n zum T h e a t e r , F il m und F e r n se he n, Band 2 ) , F r a n k f u r t a . M., Bern 1982, S. 84 f .

22

(8)

i n I n g o l s t a d t " v e r f u g e n i n G r e n z e n n o c h d i e d i e F ä h i g k e i t z u r S e l b s t r e f l e x i o n . I n d e r F a s s u n g v o n 1929 a r t i k u l i e r t d e r P i o -n -n i e r K a r l s e i n e L u s t a n d e r Z e r s t ö r u n g un d dem U n t e r d r ü c k u n g s

-p r o z e ß :

• !

An uns muß man gla ub en, und dann muß man ei c h von une v e r r a t e n l a s se n . Dann kann шлп wei nen, wenn man mag.. Dann muß man e r a t r e c h t an uns g l a u

-23 b e n , s o l a n g , b i s du k a p u t t b i s t , I n d e r F a s s u n g v on 1 9 6 8 , a u f d i e s i c h K r o e t z i n s e i n e m F l e i ß e r - A u f s a t z b e z i e h t , o r d n e t K o r l s e i n V e r h a l t e n k a u s a l i n g e s e l l s c h a f t l i c h e Z u sa m m e n h ä n g e e i n : "D en g a n z e n T a g muß i c h m i c h s c h i k a n i e r e n l a s s e n ; b e i d e n W e i b e r n l a s s e i c h m i c h 2 4

a u s . ' Das muß e i n e e i n s e h e n " S o z i a l s p y c h o l o g i s c h p l a u s i b l e Re-f l e x i o n e n d i e s e r A r t s i n d b e i K r o e t z n i c h t z u f i n d e n . I n " M ä n n e r s a c h e " v e r l i e r t s i c h d e r B e g i n n d e r U r s a c h e n k e t t e i n d e r S p r a c h l o s i g k e i t ; e s b l e i b t e i n A k t s p r a c h l i c h e r G e w a l t : " I c h b r a u c h m e i n e F r e i h e i t . Da g e h i c h U b e r L e i c h e n " 2 5 . I n d i z f ü r d a s V e r s a g e n d e r S p r a c h e i s t K r o e t z ' P a u s e n r e -g i e " . Z w i s c h e n d e n R e p l i k e n b r e i t e t s i c h e i n l e e r e s S c h w e i g e n a u s . D a m i t kommen G r e n z m a r k i e r u n g e n v o n K r o e t z ' V o l k s s t ü c k k o n - z e p t i o n i n S i c h t : D i e S p r a c h l o s i g k e i t s c h w ä c h t d i e a n a l y t i s c h e Q u a l i t ä t s e i n e r S t ü c k e ; B e d i n g t h e i t u n d V e r ä n d e r b a r k e i t d e r i a v g e s t e I l t e n V e r h ä l t n i s s e w e r d e n z u n e h m e n d u n e r k e n n b a r . IV Das k r i t i s c h e V o l k s s t ü c k h a t d a s T h e a t e r dem K l e i n b ü r g e r -t u m u n d d e r P r o v i n z g e ö f f n e -t . E s z e h r t a u c h d o r t , wo d i e s e O p-p o s i t i o n n i c h t e i g e n s zum T hem a w i r d , vom S p a n n u n g s v e r h ä l t n i s z w i s c h e n S t a d t u n d L a n d , M e t r o p o l e u n d P r o v i n z . D i e w i r k u n g s -23 F l e i В e r , P i o n i e r e i n I n g o l s t a d t , Fassung 1929, Bd, 1, S. 206. 24 F l e i ß e r , P i o n i e r e i n I n g o l s t a d t , Fassung 1968, S. 167. 25 _

F. X. IC г о e t z , Männersache, [ l n : ] Gesammelte S tü c k e , Frank-f u r t a.M. 1972, S. 101.

6 Vgl. C h r i s t i a n L. H. N i b b r i g , R he tor ik dee Schweigens, F r a n k f u r t а. M. 1981, S. 199-214.

(9)

g e s c h i c h t l i c h w i c h t i g e n S t ü c k e F l e i ß e r s s p i e l e n i n I n g o l s t a d t , dem " G e f ä n g n i s K l e i n s t a d t" 27 ; b i o g r a p h i s c h h a t s i c h F l e i ß e r v o n d e r " M a c h t d e r P r o v i n z" 2 8 n i e l ö s e n k ö n n e n . O b w o h l K r o e t z G r o ß s t a d t e r f a h r u n g e n i n M ü n c h en u n d W ien g e m a c h t h a t , s i n d a u c h s e i n e f r ü h e n S t ü c k e im k l e i n s t ä d t i s c h e n o d e r l ä n d l i c h e n M i l i e u a n g e s i e a e l t , d a s a l l e r d i n g s n u r s e l t e n K o n t u r g f ew in n t. M i t i h r e r V e r a r b e i t u n g g e s e l l s c h a f t l i c h e r E r f a h r u n g e n i n d e r P r o v i n z t r i t t . F l e i B e r f ü r d a s G e w i c h t k l e i n s t ä d t i s c h e r R e ä - l i t ä t u n d f ü r d e r e n l i t e r a r i s c h e s R e c h t g e g e n ü b e r d e r G r o ß - s t a c i t k u l t u r e i n . I n d e n b e i d e n I n g o l s t ä d t e r D ram en c h a r a k t e -r i s i e -r t s i e d e n g r ö ß e r e n D r u c k d e r Ö f f e n t l i c h k e i t , d i e g e -r i n g e -r e n i n d i v i d u e l l e n E n t f a l t u n g s m ö g l i c h k e i t e n u n d d i e i n t e n -s i v e r e N o r m k o n t r o l l e u n t e r b e e n g t e n V e r h ä l t n i s s e n . Am A n a c h r o -n i s t i s c h e -n d e r s c h e i t e r n d e n L i e b e s g e s c h i c h t e d e s D i e n s t m ä d -c h e n s B e r t a f ü h r t s i e d i e I n h u m a n i t ä t e i n e s m i l i t a r i s i e r t e n G e s e l l s c h a f t s - u n d e i n e s k a p i t a l i s t i s c h e n W i r t s c h a f t s s y s t e m s v o r . K o n s e q u e n z e n a u s dem G e f ä l l e z w i s c h e n G r o ß s t a d t u n d P r o -v i n z , s p e z i e l l a u c h a u s d e r p r o v i n z i e l l e n R e d u k t i o n g e s e l l -s c h a f t l i c h e r T o l e r a n z g r e n z e n , d e u t e n s i c h i n d e r A b s i c h t A lm as a n , n a c h B e r l i n u b e r z u s i e d e l n ; K r o e t z ' S t ü c k " S t a l l e r h o f " e n -d e t m i t -dem A u s z u g d e s K n e c h t s S e p p i n d i e S t a d t , dem i n " G e i s t e r b a h n " B e p p i n a c h f o l g t . G e r a d e K r o e t z z i e l t m i t s e i n e r D a r s t e l l u n g v o n P r o b l e m e n d e r P r o v i n z a u f d a s , w as d e r K a p i -t a l i s m u s z w a r h e r v o r g e b r a c h t h a t , a b e r v e r g e s s e n u n d v e r - s e n w e i g e n m ö c h t e 2 ^1. D u r c h d i e P r ä s e n t a t i o n d e s d e u t l i c h e r a l s b e i F l e i ß e r - U n g l e i c h z e i t i g e n , v o n s c h e i n b a r ü b e r w u n d e n e n S o z i a l - u n d Ö f f e n t l i c h k e i t s s t r u k t u r e n , v o n P r o d u k t i o n s f o r m e n w i e d e r H e i m a r b s . l t , v o n p r i m i t i v e n A b t r e i b u n g s p r a k t i k e n u n d ü b e r h o l t e n B e w u ß t s e i n s f o r m e n , d i e e i n Unr e c h t s g e f ü h l b e i m

L. H a a g , Horvàth und K ro e tz. W ir k li c h k e its m o d e lle des A l l l a s s .

" A u s t r ia ca " 19 79, H. 9 , 3 . 54. ~ ’

28

Vgl. G. R ü h l e , Das L ebensexperim ent d e r M a r ie lu s i e F l e i ß e r , Die Ma d i t d e r P r o v in z und die F rü ch te d e r F r e i h e i t , " F r a n k f u r t e r A llg e » meine Z eitun g" 2 4 .1 2 .1 9 8 1 , Nr. 298, B i l d e r und Z e i t e n .

29

Vgl. K ä s s e n s , T ö t e b e r g , F o r t s c h r i t t im R ealism us?.

(10)

M or d n i c h t aufkom roe n l a s s e n , s t ö r t s e i n V o l k s s t U c k d i e g l a t t e O b e r f l ä c h e d e r W i r k l i c h k e i t l n d e r B u n d e s r e p u b l i k . I n K r o e t z ' V o l k s s t ü c k a l s dem S c h a u p l a t z p r o v i n z i e l l e n L e -b e n s t r i t t j e d o c h d e r s o z i a l e K o n t e x t d e r K l e i n s t a d t o d e r d e s D o r f s z u r ü c k . F a s t n u r n o c h a n i h r e n A u s w i r k u n g e n , am i n n e r -f a m i l i ä r e n S p r e c h e n u n d H a n d e l n d e r P e r s o n e n , a n i h r e r s o -z i a l e n S i t u a t i o n u n d i h r e r P s y c h o s t r u k t u r w e r d e n d i e p r o v i n -z i e l l e n V e r h ä l t n i s s e s p ü r b a r . A uch v e r l i e r t d a s P r o v i n z i e l l e a n g e s e l l s c h a f t l i c h e r R e p r ä s e n t a t i v i t ä t u n d h i s t o r i s c h e r K on-k r e t h e i t u n d e n t f e r n t s i c h v o n d e r E r f a h r u n g s w i r k l i c h k e i t d e r T h e a t e r b e s u c h e r . Daß K r o e t z z u E x t r e m f ä l l e n u n d S e n s a t i o n e n g r e i f t , b e z e u g t e b e n f a l l s e i n e w a c h s e n d e D i s t a n z z u P r o b l e -Г raen d e r P r o v i n z . D i e d a r a u s e n t s t e h e n d e G e f a h r e i n e s a l l e n -f a l l s e t h n o l o g i s c h e n I n t e r e s s e s f ü r d a s E x o t i s c h e h a t K r o e t z i n s e l b s t a l s " Z o o - E f f e k t " b e z e i c h n e t *■ . »V ł. . • • " _

'

,

V B e w e g e n s i c h d i e S t ü c k e F l e i ß e r s u n d H o r v ä t h s im V o r f e l d d e s N a t i o n a l s o z i a l i s m u s , s o s t e h e n d i e A r b e i t e n d e r s e c h z i g e r u n d s i e b z i g e r J a h r e im Z u sa m m e n h a n g m i t e i n e r e r n e u t e n , a k t u -e l l -e n F a s c h i s m u s d i s k u s s i o n . I n b e i d e n P h a s e n w e n d e n 3i c h d i e D r a m e n a u t o r e n d e r I d e o l o g i e p r o d u k t i o n im k l e i n b ü r g e r l i c h e n A l l -t a g z u . D a r a u f g e h t K r o e t z i n s e i n e m H o r v ä t h - A u f s a t z e i n s 4

Und so Bünden H o rvi th s S t ü c k e , wurde man i h r e p o s i t i v e I d e o l o g i e f o r t füh-r e n , i n defüh-r Behauptung: d er Faschismus i s t di e Folge von m i l l i o n e n f a c h e r Be sc hädigung des " k l e i n e n Mannes"; wenn das a u f h ö r t , h ö r t auch d e r Fa-sc hism us a ut ^ * . V e r f e i n e r t u n d v e r s c h ä r f t , e r k e n n t K r o e t z d e n M e c h a n i s m u s a u r c h A n p a s s u n g s d r u c k s i c h f o r t s e t z e n d e r G e w a l t i n d e r e i g e -n e -n G e g e -n w a r t w i e d e r : " -n i e m a -n d a l s e i n g e k n e c h t e t e s O p f e r i s t m e h r i n G e f a h r , e i n S c h l ä c h t e r - s e i n S c h l ä c h t e r z u w e r -30

F. X. К r о e t z , " W e it ere A u s s i c h t e n . . Regieanwei sung, f in :] f e r s . . W e it ere A u ss i c h t e n . Ein Le se buch, Köln 1976, S. 254.

3j

(11)

3 2 d e n " . Aus s o z i a l p s y c h o l o g i s c h e r P e r s p e k t i v e a r b e i t e t d a s V o l k s s t ü c k d i e A u s w i r k u n g e n u n d d a s F u n k t i o n i e r e n v o n H e r r -s c h a f t -s -s t r u k t u r e n i m K l e i n b ü r g e r t u m a u f . M i t i h r e r a r c h ä o l o -g i s c h e n M e t a p h o r i k - "Er h a t m i c h am t i e f s t e n g e g r a b e n " s c h e -i n t F l e -i ß e r g e r a d e a u f s o l c h e A s p e k t e d e s K r o e t z s c h o n W e r k s h i n z u w e i s e n . ' • F l e i ß e r h a t s o l c h e n I n t e r p r e t a t i o n e n n a c h t r ä g l i c h z u g e -s t i m m t , d i e in. " F e g e f e u e r " V o r a u s d e u t u n g e n a u f d e n F a s c h i s m u s 33 e r k e n n e n . A uch d i e R e z e p t i o n d e r f ü r K r o e t z w i c h t i g e r e n " P i o n i e r e " s e t z t e u n t e r d i e s e m V o r z e i c h e n e i n 3 \ F l e i ß e r e n t -w i r f t d a r i n d a s B i l d e i n e r n a c h dem P r i n z i p v o n B e f e h l u n d G e -h o r s a m o r g a n i s i e r t e n G e s e l l s c -h a f t . I n n e r -h a l b d e r m i l i t ä r i s c h e n H i e r a r c h i e s e t z t s i c h d e r D r u c k n a c h u n t e n f o r t u n d w i r d a l s A g g r e s s i o n i n d i e G e s c h l e c h t e r b e z i e h u n g e n u n d a u f d i e Z i v i l -b e v ö l k e r u n g a b g e l e i t e t . Daß d a m i t n i c h t n u r m i l i t ä r i s c h e , s o n d e r n g e s a m t g e s e l l s c h a f t l i c h e A u t o r i t ä t s s t r u k t u r e n g e m e i n t s i n d , v e r d e u t l i c h t d i e v o n F l e i ß e r i n d e r F a s s u n g v o n 196Я a k -z e n t u i e r t e ö k o n o m i s c h e u n d s e x u e l l e A u s b e u t u n g d e s D l e n s t m ä d -35 c h e n s B e r t a . Das S t ü c k d e m o n s t r i e r t d i e P r ä g u n g u n d Z e r -s t ö r u n g e r o t i -s c h e r B e z i e h u n g e n d u r c h U n t e r d r ü c k u n g s - u n d Ab-h ä n g i g k e i t s v e r Ab-h ä l t n i s s e s o w i e d u r c h i h r e n W a r e n c h a r a k t e r . Mehr a l s F l e i ß e r k o n z e n t r i e r t s i c h K r o e t z a u f d i e P s y c h o -l o g i e d e r F i g u r e n . D i e P e r s p e k t i v e a u f e i n g e s e l l s c h a f t l i c h e s U n t e r d r ü c k u n g s s y s t e m e n t f ä l l t w e i t g e h e n d , d i e H e r r s c h a f t s -s t r u k t u r e n w e r d e n u n e i n s e h b a r . Kaum m e h r d i e U r s a c h e n , f a s t n u r n o c h d i e G e w a l t a k t e , d i e g e s e l l s c h a f t l i c h e n A u s s c h l u ß v e r -f a h r e n u n d d a s L e i d e n l a s s e n s i c h e r k e n n e n . D i e g e g e n s e i t i g e U n t e r d r ü c k u n g d e r F i g u r e n i n " M ä n n e r s a c h e " l ä ß t l e d i g l i c h a u f 32 Ebenda. 33

Vgl. M. M с G o w a n , K et t e und Schuß. Zur Dramatik d er Ma-r i e l u i s e F l e i ß e Ma-r , "Te xt und K r i t i k " 1979, Nr. '69; M a r i e l u i s e F l e i ß e r , S. 22. Zur A u t o r i t a t s p r o b l e m a t i k im " F e ge fe ue r " - v g l . auc h: W, D i m- t e r , Die a u s g e s t e l l t e G e s e l l s c h a f t . Zum V olksst lick H o rv a t s, de r F l e i ß e r und i h r e r N a c h fo l g e r , [ l n : ] J . H e j n ( H r s g . ) , T h e a t e r und G e s e l l s c h a f t , S. 231-237. 34 M c G o w a n , a . a . O . , S. 21. Vgl. W. K ä s s e n s , M. T ö t e b e r g : " . . . f a s t schon e i n A u ft ra g von B r e c h t " , M a r i e l u i s e F l e i ß e r s Drama " P i o n i e r e i n I n g o l s t a d t " [ l n : ] B r ec h t - Ja h rb u c h 1976, h r s g . v. J . F u e g i u . a . , F r a n k f u r t a. M., 1976, S. 115.

(12)

G e w a l t s t r u k t u r e n s c h l i e ß e n , d i e d e r D r a r o e n t e x t n i c h t b e n e n n e n k a n n 3 6 . A l s s u b t i l e r L e n k u n g s a p p a r a t e r s c h e i n e n - e t w a i n " W u n s c h k o n z e r t " - W e r b u n g u n d M e d i e n , d i e u n m e r k l i c h d i e A u t o -3 7 r i t ä t d e r b e s t e h e n d e n O r d n u n g v e r m i t t e l n . I n s e i n e m F l e i s - s e r - A u f s a t z h a t K r o e t z d i e s e r E n t w i c k l u n g m i t e i n e m I n s z e n i e -r u n g s v o -r s c h l a g R e c h n u n g z u t r a g e n g e s u c h t . D i e E i n s c h a l t u n g v o n L i e d e r n P e t e r A l e x a n d e r s o d e r v o n j o u r n a l i s t i s c h e n T e x t e n P e t e r B o e n i s c h s l n e i n e F l e i ß e r - A u f f U h r u n g k ö n n e d e m o n s t r i e -r e n , " w i e v i e l b ö s a r t i g e I n t e l l i g e n z u n d K a l t s c h n ä u z i g k e i t d a -z u g e h ö r t , d e n g e i s t i g u n t e r p r i v i l e g i e r t e n B ü r g e r im m e r n o c h 3 8 w e i t e r n a c h u n t e n s a c k e n z u l a s s e n “ K r o e t z i n s z e n i e r t d i e u n a u f f ä l l i g g e w o r d e n e E f f e k t i v i t ä t d e r G e w a l t i n d e r O r d n u n g s s t r u k t u r d e s A l l t a g s . D i e F o r s c h u n g h a t ' d i e s t r e n g o r g a n i s i e r t e E n g e v o n K r o e t z ' I n n e n r ä u m e n u n d 39 d i e o b s t i n a t e W i e d e r h o l u n g v o n W a s c h v o r g ä n g e n b e t o n t . I n " H e i m a r b e i t " s p i e l e n W a s c h e n , S p ü l e n u n d P u t z e n e i n e H a u p t r o l -l e . D e r M ord a n dem K i n d k o m b i n i e r t d i e V o r g ä n g e d e s E r t r ä n k -40 e n s u n d d e s W a s c h e n s I n d i e s o w i e d e r h e r g e s t e l l t e O r d n u n g k e h r t S a u b e r k e i t e i n ; d a s S t ü c k e n d e t m i t e i n e r R e i n i g u n g d e s w i e d e r v e r e i n t e n P a a r s . I n " S t a l l e r h o f “ w i r d d a s V o r h a b e n d e r A b t r e i b u n g s e l b s t 4 1 a l s W a s c h u n g k a s c h i e r t . D i e w o r t l o s e r i g i d e O r d n u n g s g e o m e -t r i e i n " W u n s c h k o n z e r -t ” i s -t e n t s c h e i d e n d v o n A k t e n d e r S ä u b e -r u n g b e s t i m m t . S e l b s t um d e n P r e i s d e r A b t r e i b u n g u n d d e s M o r d s u n t e r w e r f e n s i c h d i e F i g u r e n e i n e r O r d n u n g , d i e i h n e n G e w a l t a n t u t u n d d o c h a l l e i n S i c h e r h e i t z u g a r a n t i e r e n s c h e i n t . D e r v e r f e i n e r t e H e r r s c h a f t s m e c h a n i s m u s , d e r m i t dem F a -s c h i -s m u -s b e g r i f f n i c h t m e h r z u t r e f f e n d c h a r a k t e r i s i e r t i s t , n i m m t g l e i c h w o h l d i e E r i n n e r u n g a n d e n N a t i o n a l s o z i a l i s m u s i n s i c h a u f . D e r V a t e r d e r v e r f ü h r t e n H a n n i r u f t l n " W i l d w e c h -36 Vgl. C a r l , Fra nz Xaver K r o e t z , S. 34-37. 37 Vgl. H a a g , a . a . O . , S. 65. 38

К г о о t z , L i e g t d i e Ducmnheit auf de r Hand?, S. 526. 39

Zum folg en de n v g l . Haag, S. 59-63. 40

F. X. К г о e t z , H e i m a r b e i t , L i n d Gesammelte S tU cke, Frank-f u r t а . M, 1972, S. 62 f .

(13)

s e i " n a c h s c h e i n b a r ü b e r w u n d e n e n O r d n u n g s m ä c h t e n u n d b e s t ä -t i g -t s o d e r e n g e h e i m e K o n -t i n u i -t ä -t :

Beim H i t l e r v ä r e r i n s K o n z e n t r a t i o n s l a g e r m a r s c h i e r t S o was müsst 42

man ganz e i n f a c h k a s t r i e r n , Wegschnei du und f e r t i g .

I n d e m d e r f r ü h e K r o e t z s i c h m e h r a l s F l e i ß e r a u f d i e S o z i a l -p s y c h o l o g i e d o s K l e i n b ü r g e r t u m s k o n z e n t r i e r t u n d a u f d i e D a r -s t e l l u n g g e -s e l l -s c h a f t l i c h e r U r s a c h e n v e r z i c h t e t , l e g t e r d i e i m A l l t ä g l i c h e n s i c h e i n n i s t e n d e G e w a l t f r e i . Z u g l e i c h v e r -s c h a f f t e r j e d o c h d e r K r i t i k am k r i t i s c h e n V o l k s s t ü c k auc h d e r F l e i ß e r N a h r u n g : D i e s e s t r a g e z u r E n t l a s t u n g v o n " M o n o p o l -b o u r g e o i s i e , S t a a t s b ü r o k r a t i o , J u s t i z u n d M i l i t ä r " b e z i e h u n g s -w e i s e " d e s F i n a n z k a p i t a l s u n d s e i n e s S t a a t e s * b e i^ 3 u n d l e n -k e s o d e n V e r d a c h t i n d i e f a l s c h e R i c h t u n g . VI K r o e t z s e l b s t h a t d i e B e s c h r ä n k u n g e n , d i e i h m d i e r a d i k a - l i a i e r c n d e O r i e n t i e r u n g am k r i t i s c h e n V o l k a s t ü c k F l e i f l e r s c h e r u n d H o r v à t h s c h e r P r ä g u n g a u f e r l e g t e , e r k a n n t u n d w i e d e r h o l t f o r m u l i e r t . S e i t 1 97 2 l a s s e n s i c h t h e o r e t i s c h e u n d p r a k t i s c h e B e m ü h u n g e n um e i n e n A u s b a u s e i n o r d r a m a t i s c h e n M ö g l i c h k e i t e n v e r f o l g e n . W i e d e r u m , n u n j e d o c h m i t u m g e k e h r t e n V o r z e i c h e n , kom mt d a b e i d e r G e g e n s a t z v o n F l e i ß e r u n d H o r v ä t h a u f d e r e i -n e -n u -n d B r e c h t a u f - d e r a n d e r e n S e i t e i n s S p i e l . I n d e r Ü b e r -w i n d u n g v o n F l e i ß e r u n d H o r v ä t h u n d i n dem B e k e n n t n i s zu B r e c h t f i n d e t K r o e t z n e u e E n t w i c k l u n g s m ö g l i c h k e i t e n : D e r F l o i ß e r l i e b -s t e r S o h n -s c h i c k t -s i c h a n , s e i n E l t e r n h a u s z u v e r l a s s e n . I n s e i n e r R e d e zum 2 0 . T o d e s t a g v o n B e r t o l t B r e c h t s c h r e i b t K r o e t z :

Ic h s e l b s t könnte m i r , ohne das B e i s p i e l und d i e H i l f e B re ch ts vo r Au-g en, n i c h t v o r s t e l l e n , wie i c h nach Obe rös t e r r e i c h noch h ä t t e w ei te rm a-chen können d i e F le i fl e r- H o rv ä t h -D r a m a tu r g ie w ar e r s c h ö p f t , d i e neuen E

r--, -■ / 'y

42

F. X. К г о e t z , W i ldw ech sel, e be n d a, S . 28 f . 43

(14)

k e n n t n i s se des Marxismus-Leninismus waren noch n i c h t so r e i f , dafl ic h dara us l i t e r a r i s c h h a t t e Nutzen ziehe n können ohne, j a ohne d ie Lektiire

44 B rechts und ohne s e i n e Lösungen .

A u s s c h l a g g e b e n d f ü r d i e s e W endung i s t z u n ä c h s t d a s M i ß t r a u e n i n d i e a n a l y t i s c h e n M ö g l i c h k e i t e n d e s t r a d i t i o n e l l e n k r i t i -s c h e n V o l k -s -s t ü c k -s . Ü b e r d e -s -s e n ' p r i m ä r d e -s k r i p t i v e -s V e r f a h r e n h e i ß t e s i n d e r s e l b e n R e d e t

Meine S c h r i f t s t e l l e r - V o r b i l d e r waren j a Marie Lui se F l e i ß e r und Ödön von H orvät h. Mit dem von ihnen e n t w i c k e l t e n dram atu rgischen Handwerk des b e-sc hr e ibe n de n Realismus h a t t e ic h fünfzehn StUcke g e s c h ri e b e n . Der

Drama-Г

t i k e r B e r t o l t B recht begann mich zu i n t e r e s s i e r e n , a l s ic h f e s t s t e l l e n mußte, daß d i e F le iB er -H or vät h -D ra m a t urg ie e i n e f e s t g e l e g t e Grenze h a t und dafl i c h *u d i e s e r Grenze vorgestoflen war*5.

B e r e i t s f ü n f J a h r e z u v o r h a t t e s i c h K r o e t z g e g e n d e n An-s c h e i n d e An-s U n a b ä n d e r l i c h e n im Dram a g e w a n d t 4 6 . D a g e g e n l e g e d a s V o l k s s t ü c k H o r v ä t h s u n d d e r F l e i ß e r f a t a l d e n A u t o r u n d 4 7 d i e F i g u r e n f e s t Ü b e r e i n e b l o ß e V e r s t ä r k u n g a n a l y t i s c h e r Q u a l i t ä t e n h i n a u s w i l l K r o e t z m i t s e i n e n S t ü c k e n a b e r a u c h n e u e g e s e l l s c h a f t -l i c h e P e r s p e k t i v e n ö f f n e n . I n d e r k ü r b i s k e r n - D i s k u s s i o n 'D i e L u s t am L e b e n d i g e n " f o r d e r t e r a n s t e l l e s e i n e r b i s h e r i g e n V o l k s s t ü c k d r a m a t u r g i e d r a m a t i s c h e V e r m i t t l u n g v o n E i n s i c h t i n M ö g l i c h k e i t e n p o l i t i s c h e n H a n d e l n s 4 **. Es w i r d e r k e n n b a r , w i e - z u m i n d e s t im P r o g r a m m - d i e " p o l i t i s c h e n E i n s i c h t e n" 49 d i e G a t t u n g s t r a d i t i o n a n g r e i f e n . F. X. К г о e t z , » r e c h t - Kommunist und D i c h t e r . F e s t v o r t r a g a n l ä ß l i c h B e r t o l t B re chts 20. Todest ag am 14.8. 1976, [ l n : ] ku'rbiske rn 1977, H eft 1, S. 95. 45 Ebenda, S. 91, 46

Die Lust am Lebendigen. D i sku ssi on d e r Redaktion " k ü r b i s k e r n " , E in :] W ei tere A ussi c ht en . Ein L esebuch, Köln 1976, S. 604.

47

K r o e t z , B rec ht - Kommunist und D i c h t e r , S. 92. 48

Die Lust am L ebendigen, S. 601. 49

F. X. К r о e t z , Über d ie Maßnahme von B e r t o l t B r e c h t , - [ l n : ] W eit ere A u ss ic h t e n. Ein Lese buch, Köln t976, S. 571,

(15)

E s l i e g t i n d e r K o n s e q u e n z d i e s e r N e u o r i e n t i e r u n g , w en n K r o e t z s i c h n u n m i t d e r G e f a h r d e s E x o t i s m u s a u s e i n a n d e r s e t z t u n d i h r d u r c h d i e A b k e h r vom " E x t r e m e n " u n d d i e H i n w e n d u n g zum " D u r c h s c h n i t t “ d e r A l l t a g s e r f a h r u n g b e g e g n e n w i l l 5 0 ; d i e s s c h l i e ß t e i n e A u s w e i t u n g d e s im D ra m a v e r t r e t e n e n g e s e l l -s c h a f t l i c h e n S p e k t r u m -s e i n : "Weg v o n d e n R a n d e r s c h e i n u n g e n , h i n z u d e n M ä c h t i g e n a u f d e r e i n e n u n d zum D u r c h s c h n i t t a u f d e r a n d e r e n S e i t e " / ' . D e s h a l b g l a u b t K r o e t z s i c h a u c h n i c h t m e h r a u f d i e D a r -s t e l l u n g d e r S p r a c h l o s e n b e s c h r ä n k e n z u k ö n n e n . Was e r im F l e i ß e r - A u f s a t z a l s M a n g e l an R e a l i s m u s b e i B r e c h t v e r w o r f e n h a t t e , e r s c h e i n t i h m u n t e r a n d e r e n w i r k u n g s t h e o r e t i s c h e n V o r -a u s s e t z u n g e n -a l s C h -a n c e : B r e ć h t " s c h e u t s i c h ü b e r h a u p t n i c h t , d i e d ü m m s t e n A r b e i t e r - d a s i s t ü b e r s p i t z t g e s a g t - m i t e i n e m c 2 g e w a l t i g e n W o r t s c h a t z r e d e n z u l a s s e n " . A uch i n d e r D r a m e n p r a x i s a r b e i t e t K r o e t z a n d e r A u f l ö s u n g d e s b i s d a h i n v o n i h m b e n u t z t e n V o l k s s t ü c k s c h e m a s . A us d e r 1972 e i n s e t z e n d e n E x p e r i m e n t i e r p h a s e s t a m m t d i e A g i t p r o p c o l -l a g e " M ü n c h n e r K i n d -l " , i n d e r e s ihm um u n m i t t e l b a r e p o l i t i -s c h e E i n f l u ß n a n m e z u t u n i -s t . B e r e i t s i n " D o l o m i t e n s t a d t L i e n z “ u n d " O b e r ö s t e r r e i c h " ( 1 9 7 2 ) g e s t e h t e r d e n F i g u r e n e i n g r ö ß e -r e s s p -r a c h l i c h e s V e r m ö g e n z u u n d n i m m t A b s c h i e d v o n s o z i a l e n E x t r e m f ä l l e n , v o n s e x u e l l e r D r a s t i k u n d h a n d g r e i f l i c h e r B r u -t a l i -t ä -t . " A g n e s B e r n a u e r " e n t h ä l t s e i n e n e r s t e n V e r s u c h e i n e s U n t e r n e h n i e r p o r t r ä t s . W i e d e r h o l t - e t w a i n “ D o l o m i t e n s t a d t L i e n z " u n d " S t e r n t a l e r " - b e d i e n t e r s i c h v e r f r e m d e n d e r M i t -t e l , d i e d a s E i n g r e i f e n d e s A u t o r s s p ü r e n l a s s e n u n d im E i n -k l a n g m i t e i n e r a u f B e w u ß t s e i n s ä n d e r u n g a n g e l e g t e n K i r k u n g s -s t r a t e g i e d i e D u r c h s i c h t i g k e i t ü b e r i n d i v i d u e l l e r V e r h ä l t -54 n i s s e u n t e r s t ü t z e n s o l l e n . D a m i t v e r b i n d e t s i c h v o r a l l e m i n

jU Ich sä ße l i e b e r in ßönn im Bundestag. " T h e a t e r h e u t e " - Gespräch mit F ranz Xaver K r o e t z , [ l n : ] W eite re A u ssi c ht e n . Ein L esebuch, Köln

'9 7 6 , S. 586 f . 51 Ebenda, S. 591. 52 U. R e i n h o l d , I n t e r v i e w m i t F ra nz Xaver K ro e tz , "Weimarer B e i t r ä g e " 1976, H eft 5 , S. 54. 53 Vgl. C a r l , Fra nz Xaver K ro e t z ,

s.

27. 54

Vgl. E. P a n z n e r , Weit erunge n im T h e a t e r von Fra nz Xaver K r o e t z , "Text und K r i t i k " 1978, 57: Fra nz Xaver K r o e t z , S. 25.

(16)

“ D as N e s t " d e r V e r s u c h , d i e s o z i a l u n d p s y c h o l o g i s c h d e t e r -m i n i e r t e H a n d l u n g s a u t o -m a t i k m i t p o s i t i v e n E n t w i c k l u n g s a n s ä t z e n z u d u r c h b r e c h e n . Z w a r l a s s e n d i e s e E x p e r i m e n t e w e d e r e i n e g r u n d s ä t z l i c h e N e u k o n z e p t i o n d e s R e a l i s m u s b e g r i f f s o d e r e i n e g e s e l l s c h a f t s -t h e o r e -t i s c h f u n d i e r -t e E n t w i c k l u n g s p e r s p e k t i v e i n A n l e h n u n g an B r e c h t e r k e n n e n , n o c h e i n e e n t s c h i e d e n e A b k e h r v o n d e r M it -: l e i d s d r a m a t i k u n d v o n i d y l l i s c h e n T e n d e n z e n 5 5 , S i e d o k u m e n -t i e r e n a b e r , w i e X r o e -t z u n t e r dem V o r z e i c h e n p o l i t i s c h e r N e u -o r i e n t i e r u n g u n d d r a m e n t e c h n i s c h e r E i n s i c h t e n dem R u f e n t g e -g e n t r i t t , " i n H a m b ur -g u n d B e r l i n d e r L e d e r h o e e n s e p p l d e r l e -b e n d e n D r a m a t i k e r z u s e i n " 5 6 . I n s t i t u t f ü r neure de utsch e L i t e r a t u r J u s t u s - L i e b i g U n i v e r s i t ä t G iessen Martin Dieeelkamp

NAJDROŻSZY SÏN MARII LUIZY FLEISSER.

0 TRADYCJI KRYTYCZNEJ SZTUKI LUDOWEJ

W TWÓRCZOŚCI MARII LUIZY FLEŁSSER I FRANZA XAVIÎRA KROETZA

Pod k on ie c l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h i na początku l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h , pod wpływem vy fia żeri p o l i t y c z n y c h , s i ę g n ą ł F. X. K roetz do t r a d y c j i k r y t y -cz ne j s z r u k i ludowej R ep ub li ki Weimarskiej rep rez ent ow ane j p rz e z M. L, F l e i s s e r i Ödöna v. Horwatha, K roe tz uzysk uje .'efekt a u t e n t y c z n o ś c i w swych sz t u k a c h , poprze z b e z p o śre d n i ą r ep r od uk c ją r z e c z y w i s t o ś c i , ra d y k a l- n i e j u j m u j e pr zy tym k w e st i e b e z r a d n o śc i językowej p o s t a c i , j a k równi eż pod-k r e ś l a pro w i n cj o na l no ść prze dst awi any«* stosunpod-ków sp oł ec zn yc h. R edupod-kcja i -

l o ś c i b oha te rów , a ta k że r e z y g n a c j a г a n a l i z y przyczynowej są odpowiedzią K r o e t z a na n a r a s t a j ą c e wyrafi now anie i zł o ż on o ść s t r u k t u r sp o łe c z ny c h. Z a b ie g i t e prowadzą j e dn ak do n i e k o h e r e n c j i miedzy p o l i t y c z n ą i n t e n c j ą a d ra m a tu rgi c zn ą wymową. Począwszy od >972 r . obse rw uje s i e r osnąc y wpływ B e r t o l t a B r e c h t a na tw ó rcz ość K ro e t z a .

M. T ö t e b e r g , Wohin das M i t l e i d f ü h r t , "Agnes Bernauer" von F ra nz Xaver K r o e t z , e be nd a , S. 32 f .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Autor odwołuje się do stosowanych współcześnie technik motywacyjnych, wartościowania i oceny pracy, dowo­ dząc jednocześnie, że właściwie dobrane instrumenty

53, który mówi, że: „żadne postanowienie niniejszej Karty nie będzie interpretowane w sposób ograni­ czający bądź negatywnie wpływający na prawa człowieka i

w skutek błędnego jego zastosow ania oraz nierozw ażenia ca­ łokształtu okoliczności ujaw nionych na rozpraw ie, i wniósł o uchylenie za­ skarżonego orzeczenia

This is the most important aspect of storytelling, although other characteristics can be distinguished as well: it has an interactive character in terms of a bond between

Udzia³ pozosta³ych odnawialnych Ÿróde³ energii w Europie jest minimalny i jest ona znacznie dro¿sza od energii elektrycz- nej wytwarzanej w elektrowniach wêglowych [5]..

Wfród pozostałych obiektów wyróżniono 8 pale­ nisk oraz 7 obiektów towarzyszącym grobom, wśród nid» bruki oraz kręgi kamienne.. Ceramikę grobową stanowiły popielnice

Wyniki badań potwierdziły zdecydowaną dominację wyznawców prawosławia wśród respondentów, zwłaszcza we wschodnim fragmencie obszaru badań (rys. 1), oraz

W latach 1983–1987 była Kierownikiem Zakładu Literatury Rosyjskiej i Ra- dzieckiej w Instytucie Filologii Rosyjskiej UŁ, a od 1996 do 2002 – Kierowni- kiem Katedry Literatury i