Rynek książki w Bydgoszczy w świetle ksiąg adresowych miasta z lat 1855-1917

(1)

>

Aldona Chlewicka

Rynek książki w Bydgoszczy w świetle ksiąg

adresow ych m iasta z lat 1855-1917

W stęp

K u ltu ra książki u to żsam ian a jest nie ty lk o z p ro b le m a m i sztuki książki, ale o b ej m uje także zag ad n ien ia w y tw arzan ia, u p o w sz ech n ian ia, u d o stę p n ia n ia i k o n su m p cji szero k o ro zum ianej k siążk i1. Interesującym ź ró d łe m , m ogącym przynieść w iele inform acji o działalności instytucji i ludzi książki, są księgi ad reso w e. N ależały d o u rzęd o w y ch publikacji w ład z ad m in istracy jn y ch , a ich w ersje d ru k o w a n e w y kazujące w alfabetycznym u k ład zie m ieszk ań có w m iast i działające firm y ro z p o w szechniły się w P rusach o d lat dziew ięćdziesiątych X V III w. (np. w K oblencji i H a m b u rg u o d 17 9 4 r., w K olonii od 1795 r., w B erlinie o d 1799 r.). W Elblągu p ierw szą księgę h a n d lo w ą - H an d lu n g s Adress-Buch der S ta d t E lbing fiir das Jabr

1 8 2 0 w y d a n o w 1 8 2 0 r., a w ykaz m ieszk ań có w m iasta ukazał się w 1 8 4 7 r. S w o

je księgi miały, m .in. P oznań, G ru d z iąd z i - o d 1855 r. - Bydgoszcz. Szczególne znaczenie m ają d an e zaw arte w księgach w y d aw an y ch w X IX i na p o cz ątk u X X w. Ź ró d ła d o k u m e n ta ln e te g o o k resu są często n ie k o m p le tn e . Księgi ad reso w e p o d a w a ły a k tu aln e d a n e d o tyczące ró ż n y ch d ziedzin życia spo łeczn eg o , są jed n ak o ne n ad al zbyt rz ad k o w yko rzy sty w an e w bibliologii. Ich w a rto ść d la b ad ań n ad książką p o d k re śla ła M a ria n n a M le k ick a w a rty k u le P racow nicy książek w Warsza

w ie w św ietle „P rzew odnika W. D zierża n o w skieg o ”, zaliczając je d o „najbogatszych

ź ró d eł w iedzy o przeszłości n a r o d u ”2.

Bydgoszcz, k tó ra p o 1 7 7 2 r. zn alazła się w o b ręb ie p a n o w a n ia w ładz p r u skich, nie d o c zek ała się d o tą d m o n o g raficzn eg o o p ra c o w a n ia p o św ięco n eg o zjaw i sku o p isy w an e m u p o d n azw ą k u ltu ra książki. In fo rm acje, czasem ty lk o fra g m e n ta ryczne, niek ied y obszerniejsze, znaleźć m o żn a w w ielu arty k u łach i m o n o g rafiach p o św ięco n y ch h isto rii i życiu sp o łe c z n o -k u ltu ra ln em u m iasta. R zad k o jed n ak w publik acjach tych p o jaw iają się d a n e o d n o szące się d o ksiąg ad reso w y ch . Z a m ia rem a u to rk i było p o k azan ie w szystkich zjaw isk zw iązanych z książką ob ec nych n a k a rtach b ydgoskich ksiąg ad reso w y ch . Je d n a k in form acje zaw arte w tym

1 Dla J. Koniecznej kultura książki „oznacza dążenie do zintegrowanego ujęcia wszyst kich problemów książki”. Zob. J. Konieczna Kultura książki polskiej w Łodzi przemysłowej

(1820-1918), Łódź 2005, s. 8.

2 M. Mlekicka, Pracownicy książek w Warszawie w świetle „Przewodnika W. Dzierża

(2)

236 Studia i materiały

źró d le dotyczą p rz ed e w szystkim obszaru ry n k u książki. In n e zjaw iska z obszaru fu n k cjo n o w an ia książki w ystęp u ją ze znacznie m niejszą reg u larn o ścią. Stąd arty k u ł niniejszy stan o w i p rzyczynek d o b ad a ń g łó w n ie n a d rynkiem książki w Bydgoszczy w czasie zab o ru pruskiego. A utorka w ykorzystała ró ż n o ro d n e inform acje zaw arte w księgach adresow ych, zaró w n o w częściach opisow ych, w ykazach, jak i rek la m ach. Jeśli w przypisach nie p o d a n o innych danych bibliograficznych, źró d łem in form acji są księgi adresow e. Roczniki w ykorzystanych ksiąg p o d a n e są w naw iasach.

Księgi adresow e jako źródło inform acji

Księgi ad reso w e m iasta Bydgoszczy zaczęły ukazyw ać się o d 1855 r., p o c z ą tk o w o co kilka lat, później co ro k , by w k o ń cu o m aw ian eg o o k resu zn ó w w y chodzić n ie reg u larn ie (1 8 5 8 , 1 8 6 4 , 1 8 6 9 , 1 8 7 2 , 1 8 7 6 , 1 8 7 8 , 1 8 8 0 , 1 8 8 2 -1 9 1 1 , 1 9 1 4 3, 19 1 5 , 1917). Pierw sza księga ad re so w a Bydgoszczy na ro k 1855 r. w y d an a zo stała p o d ty tu łem A llgem einer W ohnungs-A nzeiger a u f das Jabr 1855. N ebstgeschichtlischen

u n d statistischen N achrichten über die S ta d t Bromberg. Pod tak im ty tu łem ukazał

się też rocznik 1858. W kolejnych latach ty tu ł był nieznacznie m odyfikow any: 1 8 6 4 r. - W ohnungs-A nzeiger u n d Adress-Bucb fu r die S ta d t u n d den Polizeibezirk

B rom berg a u f das Jahr... ; 1869 - W ohnungs-A nzeiger n eb st Adress u n d Geschäfts- K atalog fu r die S ta d t a u f das Jahr...; o d 18 7 2 - W ohnungs-A nzeiger n eb st Adress u n d G eschäfts-H a n d b u ch f ür die Sta dt B rom berg u n d U m gebung a u f das Jahr ...

i od 1888 r. ustalił się ty tu ł A dressbuch nebst allgem einem G eschӓfts-A nzeiger vo n

Brom berg u n d dessen Vororten a u f das Jahr . . . .

Inform acje d o pierw szej (1855) i drugiej (1 8 5 8 ) księgi adreso w ej zebrał i w y d ał bydgoski księgarz M o ritz A ro n so h n , w łaściciel księgarni i w ypożyczalni przy ul. F ried rich strasse 69 (dziś ul. D łu g a, ró g Jezuickiej), k tó ry zajm ow ał się także h an d le m m uzykaliam i, o b razam i, jak ró w n ie ż m ateriałam i piśm ienniczym i. Księgi w y d ru k o w a ł n a to m ia st w m iejscow ej oficynie d ru k a rz F rie d rich Fischer. K olejne d w a ro czn ik i o p u b lik o w ał księgarz L ouis L evit - „K ӧ niglische H o fb u c h hän d le r" - z tym , że ro czn ik 18 6 4 w y d ru k o w a n o n a p ospiesznych m aszynach R atsbuch- d ru c k e rei w T o ru n iu , a roczn ik 1869 w yszedł już w Bydgoszczy, z pras najstarszej m iejscow ej d ru k a rn i, tj. G ru e n a u e r’sche B u ch d ru c k erei, należącej w ów czas do G u staw a K o ernera. W latach 1 8 7 2 -1 8 8 2 księgi ad reso w e w y d aw an e były przez jed n ą z najstarszych księgarń b ydgoskich tj. M ittle r’schc B u ch h an d lu n g , zało żo n ą w 1 8 2 7 r. i p ro w a d z o n ą w tych latach przez H e rm a n n a H ey feld era. O d 1885 r. za w y d an ie i d ru k ksiąg ad re so w y ch o d p o w ied zialn e było w y d a w n ic tw o A. D it- m a n n a 4.

3 Ten rocznik znajduje się w zbiorach prywatnych. Serdecznie dziękuję panu dr M arko wi K. Jeleniewskiemu za jego udostępnienie.

4 Zał. przez Augusta Ditmanna (1832-1915) w 1869 r., przy ul. Dworcowej 13. Zob.

Industrie und Gewerbe In Bromberg. Eine Darstellung der industriellen Entwickelung Brom- bergs von techniscb-wirtschaftlicher Standpunkte unter besonderer Berucksichtigung der let- zen 50 Jabre, Bromberg 1907, s. 277-280.

(3)

Aldona Chlewicka Rynek książki w Bygdoszczy... 237

D an e d o ksiąg o p ie rały się g łó w n ie n a ź ró d ła c h u rzęd o w y ch . Ich u w ia ry g o d nien iu służyły z a ró w n o w zm ian k i n a stro n ie ty tu ło w ej ro czn ik ó w : 18 6 4 - „ u n te r B en u tzu n g d e r a m tlich e n M a te ria le n ”, 1 8 7 2 - „aus a m tlic h e r Q u e lle n ”, 1888 — „n ach am tlich en Q u e lle n ”, czy w 18 9 0 „ a u f G ru n d a m tlic h e r u n d p riv a te r U nter- lag en ” , jak i in fo rm acje o o so b ach o p raco w u ją cy ch księgi: 1 8 6 4 - „A ugust S chm idt u n d O sk a r W ende Polizei A ssisten ten ”, 1 8 7 2 - „O . V ende P o lizei-S ecretar”, 1885 - „P. A ndres M a g istra ts-R e g istra to r”, 1 9 1 7 - „C . G ard iew sk i O b e rsta d tse k re tär ” . Księgi z a o p a trz o n e były także w w ykaz b łę d ó w i zm ian , zau w ażo n y ch w trak cie d ru k u . W y d aw an o je w języku niem ieck im , czcio n k ą g o ty ck ą i, o ile nazw iska P o lak ó w w y stęp o w ały w o ryginalnej fo rm ie, choć czasem bez n ie k tó ry c h polskich znaków , to im io n a, jeśli p osiadały o d p o w ie d n ik niem iecki, były używ ane w tej fo r m ie, n p . „C zerw iń sk a E liz a b e th ” „D o m ach o w sk i C a rl” (1880) „C zen sto ch o w sk i Blasius” (1 8 8 0 ), ale „D obiejew ski S tan isl[a w ]” (1880). Język polski pojaw iał się niek ied y w rek lam ach ró w n o leg le z językiem niem ieckim .

U kład ksiąg ad reso w y ch nie był d o k o ń ca ustalony. C zęść p ierw szą stanow iły n ie re g u larn ie w łączan e arty k u ły i o p ra c o w a n ia p o św ięco n e p ew n y m zag ad n ien io m życia sp o łecznego m iasta, jak ró w n ież najnow sze ak ty p ra w n e dotyczące ró żn y ch o b szaró w g o sp o d a rk i. N a m a te riał in fo rm acy jn y sk ład ały się wykazy: m ieszk ań có w - w k tó ry ch przy n azw iskach p ojaw iały się nazw y z aw o d ó w (np. d ru k a rz , in tro lig a to r); w ykazy firm uw zględniające m .in .: d ru k a rn ie , k sięgarnie, in tro lig a- to rn ie , w y pożyczalnie, czytelnie m uzykaliów , zakłady lito g raficzn e, fo to g raficzn e, ry to w n icze, w y tw ó rn ie p a p ie ru , w y d aw an e czasopism a, h a n d e l sztuką (ryciny), o le o d ru k a m i, m uzykaliam i (nuty), m ateriałam i p iśm ienniczym , a p a ra ta m i fo to g ra ficznym i; w ykazy instytucji p u blicznych, zaw ierające in fo rm acje o b ib lio tek ach , to w arzy stw ac h zrzeszających ludzi książki, jak ró w n ież stow arzy szen iach p o sia d a jących w łasne biblioteczki.

Pierw sza księga była b a rd z o o b szern a. Liczyła 2 2 5 str., z k tó ry c h spis alfa betyczny m ieszk ań có w zajm ow ał 4 0 str., w ykaz m ieszk ań có w w g ulic - 3 2 str., w ykaz firm - 15 str. R esztę zajm ow ały o m ó w ie n ia i reklam y. O b szern e tek sty p o św ięco n o m iastu , jego h isto rii i fin an so m . W ięcej m iejsca o trzy m ały najw ażniej sze z p u n k tu w id z en ia g o sp o d a rk i m iejskiej za g ad n ien ia tj. k o m u n ik acja w o d n a i ko lejo w a, m łyny „ H e rk u le sa ” , jak ró w n ie ż o d le w n ia i fab ry k a m aszyn. W księdze zam ieszczono tak że ro z p o rz ą d ze n ie F ry d ery k a W ielkiego z 1 7 7 4 r. d o tyczące rz e m iosła. W k o ńcow ej część księgi znalazły się w sum ie 104 rek lam y firm .

K olejna księga (1 8 5 8 ) o b jęto ścio w o była znacznie skrom niejsza (65 str. oraz reklam y). N ie zaw iera ła spisu m ieszk ań có w w g ulic, ale w ró cił o n w n astęp n y ch ro czn ik ach . U stalił się o d tą d sch em a t spisów : w ykaz m ieszk ań có w w u k ład zie a l fabetycznym w g nazw isk, w ykaz m ieszk ań có w w u k ład zie alfabetycznym w g ulic (z p o d ziałem na dzielnice), w ykaz z a k ład ó w rzem ieślniczych i firm w u k ładzie a l fabetycznym w g z a w o d ó w o raz spis instytucji i b u d y n k ó w użyteczności publicznej. N ie by ło stałego u k ła d u i k olejności spisów. O d p o c zątk u d u żo m iejsca zajm ow ały reklam y, k tó re z czasem zam ieszczano, o p ró c z o sta tn ic h stro n , także n a p o czątk u ksiąg o ra z na o k ład k ac h . C o ra z rzadziej p ojaw iały się d o d a tk o w e m a teria ły i a rty kuły, ch o ć system atycznie zw iększała się objęto ść ksiąg ad reso w y ch : 1869 r. - 189 str. (łącznie z o k ład zin am i), 18 8 0 - 2 4 0 str., 1911 r. - 6 3 6 str.

(4)

Z am ieszczane w księgach adreso w y ch w ykazy zaw ierały na ogół tylko p o d staw o w e inform acje. W części g łów nej, w której alfabetycznie u ło ż o n o nazw iska m ieszk ań có w Bydgoszczy, o p ró cz d an y ch ad reso w y ch , um ieszczo n o inform acje d o tyczące profesji, jak ró w n ież nazw ę firm y w p rz y p a d k u , jeśli m ieszkaniec był jej w łaścicielem , np. w 1855 r. znalazła się inform acja: „F ischer F riedr[ich], B uchhan- d lju n g ], B uchdruckerei u n d lito g rap h fisch e] A nstfalt] V erlag ufnd] E x p [ed itio n ], B. B ro m b jerg er] W o ch e n b lja tt], M a rk t 119. F. F. F. F ischer’sche B u c h h a n d lu n g ” (E - w łaściciel d o m u , F - firm a). W ynika z niej, że w 1855 r. F ried rich F ischer był w łaścicielem księgarni, d ru k a rn i i zak ład u lito g raficzn eg o przy Starym Rynku p o d n r 119. Z ajm o w ał się w y d aw a n iem i dystry b u cją książek. W jego zakładzie u k a zyw ało się czasopism o B ro m b erg er W o ch en b latt. Z k o lei w w ykazie m ieszk ań có w w u k ładzie alfabetycznym w g ulic, p o d ad resem M a rk t 119 w idnieje in fo rm acja „Fischer, B uch h an d ler. E .” . W k olejnym spisie N a ch w eis säm tlich er G eschäfts- u n d G ew erbetreibenden zaw ierającym w ykaz z a k ła d ó w rzem ieślniczych i firm w u k ła 

dzie alfabetycznym w g zaw odów , p o d hasłem B uchhändler um ieszczon o b a rd zo

sk ró co n y opis: „Fischer, M a rk t 1 1 9 ” .

Przez cały o m aw ian y o k res ukazy w an ia się ksiąg ad reso w y ch , w spisach za k ład ó w rzem ieślniczych i firm (il. 1) prze w in ęły się następ u jące hasła (bądź odsy łacze) zw iązane z szero k o ro z u m ia n ą książką:

• B u ch b in d er u. G alanterie-W aaren-A rbeiter, • B uchdrucker,

• B u ch d ru ck ereien , • B u chdruckereibesitzer,

• Buch- u. S teindruckerei-B ezitzer, • B u ch h an d lu n g en ,

• B uchhandler,

• B ilder u n d G e m a ld h a n d le r (siehe B u ch h an d ler), • D a g u e rro th y p iste n ,

• D ag u e rro th y p iste n (siehe P h o to g ra p h e n ), • G rav eu re,

• G ra v eu re, W a p p en stech er, u n d S teinschneider,

• G ra v eu re, W ap p en stech er, u n d S tein sch n eid er (siehe au ch G o ld a rb a ite r), • H e rb e rg e n (B uchbinder),

• K unst u. G em a ld e h a n d lu n g en ,

• K u n sth an d lu n g e n (siehe B u ch h an d ler), • L eih b ib lio th ek en ,

• L eih b ib lio th ek en (siehe B u chhandler), • L ito g rap h isch e A n stalten ,

• L ito g ra p h e n u. S teindruckerei-B ezitzer, • L ito g ra p h en ,

• M u sik a lie n -h a n d lu n g e n ,

• M u sik a lie n -h a n d lu n g e n (M usikalien w e rd e n au ch v o n sam m tlich en B uch h a n d lu n g e n d e b itirt),

• M u sik a lie n -h a n d lu n g e n u n d M u sik alien -L eih -In stitu t: • M u sik alien -L eih -In stitu t,

(5)

Aldona Chlewicka Rynek książki w Bygdoszczy... 239 Donfioitfatrifen — Siraguenljanblttngen L ® e n 6 o n u n b ( S o n f itu r r n * g a b r i f e n . jln b ra e , g rie b rtcb p l. 11. Sut& m ann, B riid e n iir. 5. S ro ife , B ru d e n ftr. 7. b. 4<ree$mann, S a n jig c r f tr . 7. J r u f f in g & Lirmp., ifrie b n c y

ftr a fe 45.

'łlru n n c iim a d jiT .

Biu&m, ffiaifen3ausS|łr. 13. S e r n tr , 2>an$iaeritr. 15. S d ib n fctb er, SBa^n^offłr. 6. 3 a t^ .ir ia 3 , fR in tau erjir. 51.

S ucb b in fccr.

au fW Ia a, g ric b rid u tr. 65. D ittm a n n . iBUbefmftr. 15. S iebler, SWauer&r. S. tśro cb , Jo fe n e rfir. 4. ©ud), Sflte ą jfa rr^ i'. 6. SBiU, Sieue B fa r r f tr . 9. B au fe b a d , SWittelftr. 22. S toeffef, SBalljfr. 13.

■ S u efcb ru rfrr. B ó b lfe , ®..53ud)cru<fcrei6eilęec,

g itm a ® n ien au et'fd je JJncb= b r u d e m , SSilbelmftr. 19. S ittm n m i, JB ilte tm iir. 15. S o tn b m p b li, S a ljn b o fftr. 91.

jd)cr, SBilf>c!mf!r. 10. ilf, 3!eue B fn rrftr. 9. Boienbeini, griebridbSr. 46.

S iic fi& fm M e r.

tia ro m , 3!(ue J tfa rrfir. 10. ® ittb rc n n c r, fflittielm flr. 22. g ifd ie r, g rie b rid n '!. W. 'JW ttiI«’fibe B u tb b a n b lu n g ( $ Sjtgfelber), B ru d e n ftr. 5. S B u ć h fc n m a d if 'Htbredjt, B ofenerihr. 22. Scfjm tbt, !if.00ntarft 9. 3 e ib ig , f la tlf tr . 13. (fló itig li^ c Jtafe m e.) 3 i i r f ł e n i n a d ) f r . B o b rg n S łi, S ra b e ju ffe 2. ttiff, SdiitJtbeitftt. 24. ffltrięd , S Pollm arft 5. f llin g n e r, f lo tu m a rftftr. 2. S tufer, B a b n b o fftr. 81. S in b n e r, S ieu b ó fetg r. 29. iB oobolb, SBoHmarlr 13. Ś n p e , g r ie b r iit jłr . 39. Ś Sierj& ida, iflafierr.r, 4

Cfigcrrer; n. TffŁofbbanfcl.

Slron. B e r i. Cbauffeeflr. 13. Jlucrbad), ‘g rie b rid iftr. S8 . B arfow , r a itjig e r f tr . 6. B ijltg e r. BBcUmartt 3 u. S u m jig e rjłr. 1 . B rebrfd)neiber, B a n s ig e rftr.S a . 6 u6 pcr, fo fe n e rfir. 7. B a n tu ś , ,u ie b rid )ftr. 9. B om fe, B b ą m e rjlt. 4. 3 acnictc, feaU ftr. 2 . b . g an o m b ti, g rie b ritb ftr. 22. Jtannengiefjer, Ś aim b o fftr. 53. S re ó fi, B ru d e n ftr. 9. S ru eg e r, ^b fen erjh r. 18. S em infobn, B riid e n ftr. 5 unb

Mile ilo ftftr. 4. 4Bii2er, B o fm e rfir. 5. Slapiemorfi, łD ifbefm ftr. 16. W eumamt, S ric b riĄ ftr. 61. 9 iu jfat, S irtb e n flr. 12. S rfim ib t, B d r c n iłr . 5. S cb m erm , g rieb riib flr. 51. S tm o n b , SUbertftr. 2 3 . S itu b a n & £ o m p ., B atłittfef-

ftr. 83.

B in c en t, Sług., 9(lłe ^ ifa rrftr. 4. W incent, 3 . ®., gritb ricb b * plats 16 1 7 unb Bnljnbof* g rafie 31-36.

S 3 ab t6 n ra , fijofenet (ir . 5 unb SSoUmarft 4.

fflefir, S c r l. C fiaufieegr. 3.

( f o m m i f f i c i i a i r c u n b rU g riitc n . B o rn e, £ d )n > etcn ftr. 4. G rterijelm , jE n n jig erftr. 10a (rntfcb, K ircbenilr. 11. 0. t . ijeb b en , SUbertftr. 15. .H utiioiooti, S trd je n ftr. 11. Sefitbefi, B riid e n ftr. 2. iid jłe n jie in , SBoHmaclt 15. B liiB cr, G idjoiicm lr. 1 2 .

N e u n ia n n , Meucr iDlnrtt 2.

4!< ptt, g iftfietfir. 4. B lc tfo to g fi, ficn tp clftr. 7. B re u p , Sftrtbenflr. 11. Ś eb ftfb , ‘Jleue 'J f a r if tr . u , :1ifi(braann, fla|crnciiR v. 2. S if ta u , ^ rin je n ljb ^ c 59. n futfoim lti. Słobn&oflir. 70. S a m t e r , g r i t b r i ^ f i r . 7. $ 4 a ( ( , § em p clfir. 16. ® 4«16le, SDanjigerflr. 40. ■»Ąli«p«ir, S ab itb o fftr. 16. b b lid i, B ab n iio fftr. 96. olftblielbicj, ® < m jiaerftr. 22. ( J u n b it o r c ii . Jln b rac , ^ r ie b r i( i4 p [ . 11, ® tei), J ia n iig e r f tt. 17. O Jrofft, B riid e n ftr. 7. 3Jlen0. ly ticb riib ftr. 41. S e ib , ® a n ii» tc ilr. 5 . ® « 8 n e r, UOilljelnifit. 13. ® a < łi8 tr f c r . g r ie b f l, X a n jig tE (Spauffee* ftrafie 43. ® .u te , § e in tf tr . 11. ijam p e , B a b n b e fftr. 69. Ś ieibodi, 3 ., aJienfenboj 14a. 4!ie(bo((l, fl., B rsn tcn b o f 18». 'jiietfibm am i, 3 ac o b ftr. 8. lU o tto ro b li, filija le tliftr. 35 3 ta ip in b { i, S a ^ n ^ c f jlr. 55.

T c l i f a t c l T c n l u i n b l .

ttb rip cn , T a n jig f t iir . 8 » . lib erie, 'g riebricbspl. 4. G p b raim , B r iid tn f tr . 9. ę ir ld ib c rg ( g ł m a : i - S<bott>

' laenber), g ric b n d |(ir. 21. S antorow ie,!, .<fti<benftr. 12. S a b , B a te n iłr. 3. iOlajur, triiebricbftc. 15. 4Srorol, SDilbelntilrape 16.

T e f liU o te u r e .

© a rn a $ , g iie b ritb b p l. 15. B erg e r, SBotlm arft 2. SBuranbt, B ab n b o fftr. 8. K o$n, © aU jłr. 19. g iu f, B riid e n ftr. 6. gtatb c SRacbf.. 4Sofenerftr. 7. g r a n i e , B riid e n ftr. 10. g r it f tb , S o r n m a r f t 11. g u ib o , fo fe n e r f tr . 1. fta u b le r, fla fe n irn ftr. 2. .^crolb, B ab n b o fftr. 21. 3 ac o b i, J . S .,g rie b rid > e p l.3 0 . J a c o b i. 3 u l . , SlaĄ f., fjrieb- r i ^ ś p l . 24. S riig e r, %<ofcncrflr. 18. Siebfe, g r ie b r iib s p l. 3. S itb tfe, S a n jtg e r f lr . 8a. B r e n ir l, S ^ o r n e r f ir. 10. S tre fo m A 8 i n b n « , S o rn s m a t l t 2 . iB e i^ , aajifbctnif r . 17. I r c r t j ó l i r . B e n je , S ru n n e n ih r. 14. B in n e r, I iric rrid jfir. 61. G5!c, g ric b rid tjłr. 63. S en b le r, ^ a c o b f tr . 4. flfofe, ® ittje lm fłr. 13. S d jm ib t, 3 - , © duuebenflr. 23. S c^raibt, 3 - , * a O f tr . 17. B erfS m cr, Śieue B f a r r f tr . 19. ^ 'S rc g u c ti- u . g a r b t m u a a r e n J b a n M u u g tit.

: dfiofitetf, g tieb ric b fir. 10)11- itóenjel, g r ic b r itb f tr. 64.

(6)

• O e lfa rb e n d ru c k H a n d lu n g ,

• P ap ierh an d lu n g en (Schre ib- u n d Z e ic h n e n -M a teria le n ), • P h o to g ra p h e n ,

• Z aitu n g sv erlag e.

W pierw szych księgach nie było u stalonych haseł w w ykazie firm , stąd ró ż n i ce w n azw ach z a w o d ó w i w łaścicieli d ru k a rn i, n p . Buch- u. S tein d ru ck erei-B ezit zer (1 8 5 5 ), B u ch d ru ck ereib esitzer (1 8 7 2 ), B u ch d ru ck er (1 8 7 6 ), B u ch d ru ck ereien (1880). N ie było także konsekw encji w o k reślan iu d ziałalności firm , n p . w ro cz n ikach 1869 i 1 8 7 2 zrezy g n o w an o z w ykazu w ypożyczalni, odsyłając czytelnika d o hasła: k sięgarstw o. W 1869 r. zn ik n ęło ze spisu hasto: czytelnie w y d aw n ictw m uzycznych, p o z o sta ło za to hasło: h a n d e l m u zykaliam i, ale w y m ie n io n o tylko 2 firmy, odsyłając czy teln ik ó w d o hasła k sięg arstw o , gdzie w y k azy w an o 6 firm .

N azw y instytucji zw iązan y ch z książk ą p o jaw iały się też p o d in n y m i h a sła m i, n ie p o w ią z a n y m i b e z p o śre d n io z k u ltu rą książki. S zczególnie k sięg arn ie s ta ra ły się po szerzy ć jak n ajb ard ziej zakres sw ojej d ziałaln o ści. W 1 8 6 4 r. w w ykazie z a k ła d ó w zajm ujących się h a n d le m ta p e ta m i (T a p e te n -H a n d lu n g e n ) w y m ie n io n a zo sta ła k sięg arn ia A ro n so h n a . Z kolei je d e n , z d w ó c h u jęty ch w księdze a d re s o w ej z 1 8 6 4 r., salo n a p a ra tó w ste re o sk o p o w y c h , (S te re o sk ó p e n -H a n d le r) n ależał d o L ouisa L evita. D o p ie ro od 1 8 8 0 r. u sta lił się w m iarę je d n o lity w ykaz z a w o dów .

K o n fro n tac ja p o m ięd z y spisam i w ykazuje p ew n e nieścisłości, n p . w w ykazie firm z 1878 r., w śró d d ru k a rz y w y m ien io n y jest niejaki D o m b ro w sk i, k tó ry m iał p o siad a ć zak ład przy B anhoffstrasse 91 (D w o rco w a). N iestety, p ró ż n o go szukać w alfabetycznym spisie m ieszkańców . W spisie m ieszkańców w g ulic, p rzy B anhof fstrasse 91 zam eld o w an y byt d ru k a rz O lczew ski. N azw isk o to p o jaw ia się w sp i sie alfabetycznym m ieszkańców : „O lczew ski K.A., B u ch d ru ck er, B anhofstr. 9 1 ” . Z kolei, w w ykazie firm , p o d hasłem „ L ito g ra p h e n ” w id n ieje nazw isko B ern h ard a Bliso, k tó ry p o d ad resem : B anhoffstrasse 91 p o siad ał zakład litograficzny. Przy nazw isku Bliso, w spisie alfabetycznym , zapisano: „ D ru c k e reib e s[itz e r]” . M o żn a p rzypuszczać, że O lczew ski był p ra c o w n ik ie m w firm ie Bliso, a n azw isko D o- m b ro w sk ieg o p o jaw iło się p rz y p a d k o w o . Tylko szczegółow e b ad an ia arch iw aln e m o g ą to w yjaśnić. Bliso w y m ieniany jest jak o w łaściciel zakładu litograficznego i w łaściciel d ru k a rn i przy w sp o m n ian ej ulicy, z a ró w n o w cześniej tj. w 18 7 6 r., jak i później - w 1880 r.

B ogate i ró ż n o ro d n e ź ró d ło stan o w ią d aw n e reklam y, k tó ry c h na og ó ł k ilk a d ziesiąt zn ajd o w a ło się na k o ń cu lub też n a p o c z ą tk u każdej z ksiąg. B ardzo często ogło szen ia zam ieszczały firm y działające na p o lu książki. Z a w a rte w nich w ia d o m ości dotyczyły, m .in. o ferty k sięgarń, działalności i w y p o sażen ia d ru k a rń , profilu u sług z a k ła d ó w lito g raficzn y ch , zasad k o rzy sta n ia z w ypożyczalni. R ek lam o w an o także n o w o sp ro w a d zan e książki i p o d rę c z n ik i, p re n u m e ra tę czasopism , su b sk ry p cję, m aszyny d ru k a rsk ie, czytelnie przy k aw ia rn iach , skup m ak u latu ry itp. N ie kiedy u m ieszczano w ogło szen iach ty lk o p o d sta w o w e in fo rm acje, in n y m razem ro iło się w nich o d szczegółów . C a ło stro n ic o w a rek lam a zakładu litograficznego zam ieszczona w 1 8 6 4 r. zaw iera ty lk o n iezb ęd n e d an e: „Paul B e rth o ld Jaek e l,

(7)

vor-Aldona Chlewicka R ynek książki w Bygdoszczy... 241

m als H . K iihn, A telier fu r F ito g ra p h ie u n d A u to g rap h ie, S tein d ru ck erei. Lager von W ein- u n d W aa re n -E tią u e tte n . K irchenstrasse 1 6 5 .” W ynika z niej, że zak ład Paula B e rth o ld a Jaek ela, przy ul. K ościelnej, należący w cześniej d o H . K iihna, w y k o n y w ał p race lito g raficzn e, g łó w n ie etykiety.

B ardzo o b szern ą in fo rm ację zam ieścił za to F ried rich F ischer 1 m arca 1855 r. n a o statniej stro n ie księgi. Jeg o d ru k a rn ia i zak ład litograficzny, z a o p a trz o n e w prasę pośp ieszn ą o ra z prasę ręczn ą, w y konyw ały n a zlecenia ró żn e prace. W yda w any p rzez F ischera „B ro m b e rg er W o c h e n b la tt” (in folio) d o stę p n y był dw a razy w ty g o d n iu . P re n u m e ra ta w y n o siła 17,5 groszy k w a rta ln ie dla m iejscow ych i 25 groszy dla zam iejscow ych. O g ło szen ia m o żn a było zam ieścić w cenie 1 grosza. K sięgarnia d o starczała p o d rę c z n ik i d la szkół w dużym w yb o rze. P o n a d to w ofercie han d lo w ej d o stę p n e były ró ż n e fo rm u la rze i księgi h a n d lo w e. A so rty m en t p a p ie r niczy o b ejm o w ał m .in. p a p ie r elegancki ró żn y ch k o lo ró w i fo rm ató w , luksusow y, listow y, p a p ie r pelle, p ió ra stalo w e, o łó w k i, k red k i, n o ta tn ik i, album y, sztam buchy, p ió rn ik i, liniały. Sprzedaż nie o g ra n iczała się d o książek i m a te ria łó w p a p ie rn i czych. F ischer h a n d lo w a ł tak że p o rtm o n e tk a m i, e tu i d o cygar, ren o m o w a n y m i esencjam i d o oczu i zębów . O b o k księgarni p ro w a d z ił też w ypożyczalnię.

W łaściciele firm starali się stosow ać ró żn e zabiegi, g łó w n ie w izu aln e, dla przyciągnięcia uw agi czytelnika: zm ianę w ielkości i ro d z a jó w czcionki o raz w y ró ż n ien ia graficzne w p o staci d ro b n y c h ilustracji, o z d o b n y ch ra m i w in iet. D ziałalność rek la m o w ą w zb o g acan o w p ro w ad zając in fo rm acje o sąsiadujących z lokalem firm y b u d y n k ach u żyteczności pub liczn ej, np. in tro lig a to r E rn st K rause (1864) po siad ał zakład przy ul. W allstrasse 182 (Podw ale) „ n e b en d e r evangelischen K irch e”, n a to m ia st D ru k a rn ia G ru e n a u e ra (1889) zn ajd o w ała się przy ul. W ilhelm strasse 20 (Jagiellońska) „ g e g en u b er d e r K aiserlichen O b er-P o st-D ire c tio n ” .

W ytw arzanie i handel książką w św ietle ksiąg adresow ych

D rukarnie, zakłady litograficzne, fotograficzne, grawerskie,

introligatorskie.

W o m aw ian y m o kresie, w księgach a d reso w y ch (w ykaz z a k ład ó w rzem ieślniczych i firm ) p o ja w iło się w sum ie 3 9 nazw isk w łaścicieli d ru k a rń . N a p o d staw ie spisów ustalić m o żn a o k res fu n k c jo n o w a n ia firm , zm ianę w łaścicieli, adresów . D ziałal ność w yd aw n icza np. Stanisław a T om aszew skiego5 (ul. F rid rich strasse 3 2 ), choć zaw ieszana z p o w o d u n a k ład a n y ch na n ieg o częstych w y ro k ó w , trw a ła w B yd goszczy o d 1891 d o 1 9 0 2 r. W tym o k resie T om aszew ski d ru k o w a ł, m .in. polskie gazety: „Straż P olską” (1 8 9 1 -1 8 9 4 ), „G azetę N a ro d o w ą ” (1 8 9 5 , w latach 1896- 1 8 9 7 w y d aw cą był F ranciszek M usielew icz - k u p iec, w łaściciel sklepu z m a te ria łam i p iśm ienniczym i i g a lan te rią przy R in k a u erstrasse 6 - dziś ul. P om orska) o raz 5 Stanisław Tomaszewski (1865-1935) w 1902 r. zniechęcony częstymi procesami i ka rami miał wyjechać do Krakowa. Zob. J. Podgóreczny, W służbie książki i prasy polskiej,

(8)

„G azetę B ydgoską” (wg ksiąg ad reso w y ch , w latach 1 8 9 5 -1 9 0 5 ). N ie ste ty b ard zo n iew iele egzem plarzy tych gazet p rz e trw a ło d o dziś w zb io rach bibliotek.

R eklam y n a to m ia st pozw alają zao b serw o w ać zm iany w p o stę p ie te c h n ic z nym w y p o sażen ia d ru k a rń . Z a ło ż o n a w 1806 r. G ru n a u e rsc h e B u ch d ru ck ere i6, w 18 8 0 r. p o sia d a ła najnow sze m aszyny (od 1875 r. p aro w e) d o d ru k u ste re o ty p o w eg o , n u m eru jące, tn ące, p e rfo ru jąc e, jak ró w n ież in n e u rząd zen ia p o m o c n i cze d o o d lew an ia czcionek, lakiernicze itp. Pozw alały o n e na d ru k jed n o b arw n y , jak ró w n ież kolorow y. F irm a w y k o n y w ała ró ż n o ro d n e zlecenia z zak resu d ru k u , o fe ro w a ła też p rz ech o w y w an ie m a te ria łó w p o zak o ń czo n y m procesie p ro d u k cji. N a reklam ie u m ieszczono ró w n ież inform ację, iż D ru k a rn ia G ru e n a u e ra , na p ro w incjonalnej w ystaw ie przem ysłow ej w 1 8 8 0 r. w Bydgoszczy, o trz y m a ła sreb rn y m edal. W 1911 r. w obszernej cało stro n ico w ej reklam ie firm a in fo rm o w ała, że p o siada m ożliw ość d ru k u czasopism w d o w o ln y m n ak ład zie na m aszynach ro tacy j nych. W y p o sażo n a była w 2 2 m aszyny p o sp ieszn e i in n e u rz ąd zen ia, np. tn ące do czasopism i książek. Przybyła ró w n ie ż in fo rm acja o złotym m ed alu i w yró żn ien iu n a w ystaw ie w Bydgoszczy w 1 9 0 2 r. M aszyny służyły d o p rzy g o to w y w an ia b a r d zo zró żn ico w an y ch w ydaw nictw : czasopism , książek, zeszytów , k a rt p o cztow ych i p a p ie ru listow ego, ksiąg ra c h u n k o w y ch , p o k w ito w a ń , form ularzy, dyplom ów , życzeń, plakatów , katalogów , p ro sp e k tó w itp. D w u k ro tn ie w ciągu ro k u , w m aju i p aźd ziern ik u , ukazyw ał się ro zk ła d jazdy p o ciąg ó w dla prow incji w schodniej w n ak ład zie 150 tys. egzem plarzy. D ru k a rn ie należały d o pierw szych w B ydgosz czy firm , z k tó ry m i m o ż n a było k o n ta k to w a ć się telefo n iczn ie. W rek lam ach ksiąg ad reso w y ch z 1886 r., z a ró w n o D ru k a rn ia D ittm a n n a , jak i G ru e n a u e ra p o d ają n u m ery te le fo n ó w (F ernsprech A nschluss).

O ile D ru k a rn ia G ru e n a u e ra specjalizow ała się w czasopism ach (reklam a z 1911 r. w ym ienia: „B ro m b erg er Z e itu n g ”, „ O std eu tsch e Lo k al-A n zeig er”, „B ro m b erg e r V e rk eh rs-Z eitu n g ”, „B ro m b erg e r S trassen-A nzeiger”, „B ro m b erg er S tad t-A n zeig er”), o tyle D ru k a rn ia D ittm a n n a celo w ała w d ru k a c h o w ysokim p o ziom ie artystycznym , co starała się p o d k re śla ć zam ieszczając w rek lam ach graficz n e elem en ty w w yszukanych fo rm ach (il. 2).

W ychodzące w Bydgoszczy czasopism a zaczęto uw zględniać w w ykazie firm p o d o so b n y m hasłem (Z eitungsverlage) o d 1893 r. P oczątkow o by ło to 4-5 ty tu łów, później ich liczba nieznacznie w zro sła. O fachow ych czasopism ach in fo rm o w ały księgi z 1888 i 18 8 9 r. W o d rę b n y m w ykazie u w zg lęd n io n o ukazujące się w Bydgoszczy pism a specjalistyczne. Były to : „E rh o lu n g stu n d e . Z e itsc h rift fu r B linde” - m iesięcznik red ag o w an y przez in sp e k to ra A n to n a W ittiga z Z a k ła d u dla N iew id o m y c h (B lindenanstalt) o ra z „Judische K a n to r” - d ru k o w a n e u G ru e n a u e ra żydow skie pism o. W rek lam a ch czasopism zam ieszczano inform acje o n ak ład ach , d o d a tk a c h , k o sztach p re n u m e ra ty i cen ach egzem plarzy. N ajw iększe czasopism o w y chodzące w Bydgoszczy w języku n iem ieck im „O std e u tsc h e R u n d sc h a u ”, uka-6 Drukarnia Griinauera założona przez Andreasa Friedricha Griinauera (1764-1829).

Die Gruneauersche Buchdruckerei.Geschichte Ihre Griindung und Entwicklung 1806-1896,

(9)

Ijababalja! Tlein, Dereljrtefter, foldje Druckfadjen, roie Sie mir jetjt gezeigt, zieljen beim Cmpfanger nid)t! Die roanbern alle birekt in ben Papierkorb! IDie kann man aber aud) ais praktifdj benkenber 6efd)aftsmann fid) foldi profane Drudtfadien auf(d)roai?en laffen, blofi roeil ber Cieferant meint, er tnare billiger ais bie Konkurrenz? 6erabe bier am Platje ift eine Druckerei, roeidie in ber fjerftellung non bodimobernen Druck= facben, bauptfadilid) in Katalogumfdjiagen etc. bierorfs gegenroartig konkurrenzlos baftebt, es ift bies bie Firma

fl. Dlttmann, Grapljlfcbe Kunftanftalf

Otljograpble, Budjs u. SteinDrucfeerei

Bromberg = tDUtjelmftralje JTr.

16

= = — - TelCpl)On 61 ■ ...1.=...::,

(10)

zyw ało się w n astępujących latach w n ak ład ach : 18 9 6 - 7 2 6 9 egz., 18 9 7 - 82 1 8 egz., 1 9 0 1 -1 9 0 4 - 1 5 0 9 6 egz., 19 0 6 - 1 7 0 0 0 egz. (il. 3).

W łaściciele m niejszych z a k ład ó w d ru k a rsk ic h z czasem m usieli rozszerzać p o le swojej d ziałalności. Pierw szy polski d ru k a rz (1889) M ieczysław R o esm er7, w siedzibie firm y przy F ried rich strasse 5 0 , w y k o n y w ał o p ró cz d ru k ó w n a zlece n ie, tak że p rac e in tro lig a to rsk ie , sp rzed aw ał książki, m ate riały piśm iennicze, p a p ier, h a n d lo w a ł g a la n terią skó rzan ą. W iększe firm y rozw ijały się dzięki k o n ta k to m z zagranicznym i w y tw ó rcam i, np. D ru k a rn ia A. D ittm a n n a była p rzed staw icielem p ro d u c e n ta m aszyn k opiujących, u rzą d zeń b iu ro w y ch , p ió r w iecznych itp. firm y F. S o en n eck en a z B onn (1 9 1 5 , 1917).

W ykazy w księgach adreso w y ch u w zględniały także istn ien ie z a k ład ó w li to g raficzn y ch , fo to g raficzn y ch , g raw ersk ich , k tó re w y k o n y w ały n a zlecenie ró ż n o ro d n e p race d ru k arsk ie. Z a k ład y litograficzne z zestaw em u rząd zeń d o d ru k u m ogły skutecznie zaistnieć na rozw ijającym się ry n k u h a n d lu to w a ra m i im p o r to w an y m i. Z a p o trz e b o w a n ie n a etykiety d o w in, cygar, p iw itp. stale ro sło . Ja k w y n ik a z treści rek lam , teg o ty p u zakłady litograficzne specjalizow ały się w:

• d ru k a c h akcy d en so w y ch (m .in. F ried rich Fischer) • d ru k a c h artystycznych (m .in. W ilhelm W ern er - 1891) • d ru k a c h e ty k iet (m .in. Paul B erth o ld Jaek el - 1864)

• k a rta c h w izytow ych, okoliczn o ścio w y ch (m .in. G u id o H o ffm a n n — 1855) N ajdłużej działającym (p o n ad 4 0 lat) zak ład em litograficznym była firm a Paula B e rth o ld a Jaek ela. W 1858 r. w łaścicielem zakładu przy K irchenstrasse 165 (obecnie ul. T. M agdzińskiego) był C arl K uhne. Jaek el p ra w d o p o d o b n ie o d k u p ił zak ład w raz z w y posażeniem . P oczątk o w o zm ieniał często siedzibę: w 1 8 7 2 - K ir c h en strasse 5 , 1878 - B anhoffstrasse 98 (D w o rco w a, n a ro g u z D anzigerstrasse - G d ań sk ą). W zakładzie w y k o n y w an o n a zlecenie d ru k i arty sty czn e, litografie, g łów nie je d n a k etykiety na p o trz eb y h a n d lu . O sta tn ia in fo rm acja o firm ie zam iesz czo n a zo stała w księdze z 19 0 4 r.

W z ak ład a ch fo to g raficzn y ch zajm o w an o się re p ro d u k c ją obrazów , h a n d lo w an o o le o d ru k a m i. W y k o n y w an o zdjęcia z natury, jak i z obrazów , z u w z g lęd n ie niem życzeń zam aw iających w zakresie retu szu szarości, to n ó w , jasności i ostrości (A dolph C a sp a r - 1864). N ajbardziej zn an ą firm ę fo to g raficzn ą p ro w a d z ił T h e o d o r Jo o p przy W ilhelm strasse 15. W 1 8 6 0 r. p o siad ał zak ład przy D an zig erstras se 7 p o d n azw ą „Th. J o o p & C o m p .” (1 8 8 0 ) F irm a p o jaw ia się p o raz pierw szy w księgach a d re so w y c h w 18 6 4 r. (przy D anzigerstrasse 4 8 6 ). Szybko ro z ra sta ła się i w 18 6 9 r. p o siad ała o d d ziały w G dań sk u (ul. F leichergasse 87) i T o ru n iu (ul. Bruc- k enstrasse 38). W tym sam ym ro k u ro z w in ię to usługi. D zięki niew ielk iem u , m o ż liw em u d o tra n s p o rtu , ru c h o m e m u salo n o w i fo to g raficzn em u m o g ła w y k onyw ać zlecenia d o w o żąc sp rzęt d o m niejszych m iejscow ości. O b szar d ziałan ia zak ład u był duży: C h o jn ice, W ągrow iec, Ja stro w ie , Ł obżenica, S ęp ó ln o K rajeńskie, Trzem esz-7 Mieczysław Roesmer założył w Bydgoszczy najstarszą polską drukarnię przy ul. Dłu giej 60 w 1889 r. Por. Dzieje pierwszej w Bydgoszczy drukarni polskiej, „Kurier Bydgoski” 1936, nr 4, s. 11.

(11)

25

A n z e i g e n p r e i s

filr d ie 47 m m b r e ite P c t i t t e i l c 20 P f., S te lle n - A n z e ig e n 15 P t , im R e k ls u n e tb e il 60 Pf.

A b o n n e m e n t s p r e i s

v ie r te lja h r lic h 1,50 M k., m o n n tlirh 5 0 PC o h n e B e ste llg e ld .

U m unseren Inserenten eine G arantie fur die thats&chlich vorhandene A uflage zu bieten, haben wir uns dieselbe notariel! beglaubigen lassen. D er notariellen U rkunde zufolge betrug die Auflage der „Ostdeutschen Rundschau" im D ezem ber 1900

15000 Exemplare.

Infolge dieser hohen, von k eln er anderen T ageszeitung

B rom bergs w ie uberhaupt der P ro vin z Posen auch n u r an- ndhernd erreichten Auflage bildet die „O stdeutsche R undschau" ein

I n s e r t i o n s o r g a n e r s t e n K t t n g e s

und besonders das wirksam ste der Provinz Posen.

P reis fur die 47 mm breite Insertionszeile 20 P fg., Stellen- anzeigen 15 Pfg.

B ei W iederholung entsprechender Rabatt.

*

*** B ROMBER(a * * ***

j)er flstmarker

L a n d - u. h a u s w ir th e c h a f tiic h e r B a th g e b e r

Beilage zur „Ostdeutschen Rundschau"

iib e i*

₁₅₀₀₀

f lb o n n e n t e n .

P re is fu r die 4*7 m m breite (Jolonelzeile 50 Pf.,

im H eklam etheil M ark 1,— .

(12)

n o , G n iez n o , S trzeln o i in. W 1 8 7 2 r. sp ó łk a, k tó rą Jo o p p o siad ał ze szw agrem P en zh o rn em , ro z p a d ła się. P e n zh o rn p rzen ió sł firm ę d o D rezna. J o o p , p o 8 latach, w 18 8 0 r. o tw o rzy ł przy W ilhelm strasse 15 zak ład p o d n azw ą „ T h e o d o r J o o p ” . Specjalizow ał się w p o rtre ta c h (w tej dziedzinie o trzy m ał złoty m edal). W yk o n y w ał k o p ie z d ag ero ty p ó w , in n y ch fo to g rafii i rysunków . Jo o p w y m ien ian y był jako w łaściciel firm y d o 1 8 9 4 r. W 1895 firm a zn ik n ęła z w ykazów . W 1 8 9 6 r. p o jaw iła się zn o w u , ale jako w łaściciele w idnieli: Paul N a w ro tz k i i Em il W ehram . O d 1915 r. firm a d ziałała p o d ad resem D anzig erstrasse 1 6 /1 7 („gegenüb er P au lsk irch e”).

W iad o m o ści dotyczące fu n k c jo n o w a n ia za k ła d ó w in tro lig a to rsk ic h są w księ gach ad reso w y ch niezbyt obszern e. N ie p rzy n o siły znacznych d o ch o d ó w , stąd ich rek lam y były raczej sk ro m n e. Z a w ie ra ły k ró tk ie in fo rm acje a d reso w e i d an e d o tyczące zakresu usług. O p ró c z o p ra w książkow ych, sp rzedaży p o d leg ały w yroby sk ó rzan e: p o rtfe le , e tu i, tab ak iery itp. Z a c h ę c an o k lie n tó w solidnym i usługam i i niskim i kosztam i. Liczba z a k ład ó w in tro lig a to rsk ic h u trzy m y w ała się na, m niej lub w ięcej, stałym p o zio m ie, tj. 8-10 firm . U sługi o p ra w y książek o fero w ały ta k że w iększe zakłady d ru k a rsk ie , m .in. D ittm a n n a , G ru e n a u e ra o raz m niejsze, np. M ieczysław a R oesm era (1889). W tym zaw odzie często fach p rze ch o d ził z ojca na syna. N ajbardziej zasłużoną n a po lu in tro lig a to rsk im była ro d z in a H u ch . W 1855 r. w y m ien ian y jest p o raz pierw szy m istrz C arl W ilhelm H u ch . Jeg o firm a działa przy A lte P farrstrasse 6 (Farna), p o d jego zarząd em , aż d o 18 9 6 r., kiedy to p rz e j m uje ją sp ad k o b ie rca A rtu r H u ch . W 19 0 0 r. C arl W ilhelm H u c h w idnieje jeszcze jako R entier. F irm a w y m ien ian a jest aż d o 1 9 1 7 r. D ru g a ro d z in n a firm a fu n k cjo n o w a ła p o d szyldem : Pauseback, o d 1855 r. d o 18 9 2 r. N e sto re m ro d u był O tto P auseback senior. O d 18 8 0 r. firm ę p ro w a d z ił jego syn, O tto Pauseback ju nior. Byl to jedyny (wg d an y ch w księdze adresow ej z 1855 r.) zak ład in tro lig a to rsk i, k tó ry rozszerzył sw oją d ziałalność o w ypożyczanie książek.

Księgarnie, handel muzykaliami, dziełami sztuki, m ateriałam i

piśmienniczymi

W o m a w ian y m o kresie na k a rta ch ksiąg ad reso w y c h w y m ien io n y c h zo stało 36 firm księgarskich. N az w a tylko jednej księgarni p o jaw ia się w e w szystkich ro c z n ik ach , tj. M ittle rsc h e B u ch h an d lu n g . C o ciekaw e, k sięgarnia p o m in ię ta została w w ykazie firm z 1855 r., ale w spisie m ieszk ań có w z te g o ro k u , przy nazw isku ó w czesnego w łaściciela L udw iga K ocha, w id n ieje in fo rm acja, że k sięgarnia zn aj d o w a ła się przy R ynku 121. Być m oże był to zabieg specjalny. F irm a ta stan o w iła z p ew n o ścią najw iększą k o n k u ren cję dla ów czesnego w ydaw cy księgi adresow ej M o ritz a A ro n so h n a .

P ierw sza p o lsk a k sięgarnia p o raz pierw szy w y m ien ian a jest w 18 6 9 r. To m asz Sniegocki p o siad a ł księgarnię przy ul. F ried rich strasse 15 (D ługa). P ra w d o p o d o b n ie działała o d 1 8 6 7 d o 18 7 6 r. Przy księgarni so rty m e n to w ej ze składem n u t, o b ra z ó w i w łasnym i w y d aw n ictw am i fu n k c jo n o w a ła czytelnia.

R eklam y d o starczają w ielu d an y ch o w y d aw n ictw ach d o stę p n y ch w ó w czesnych k sięgarniach. U L ouisa L evita w latach 1 8 6 4 -1 8 7 2 m o żn a było nabyć

(13)

Aldona Chlewicka Rynek książki w Bygdoszczy... 2 4 7

w du ży m w yb o rze lite ra tu rę w języku n iem ieckim i in n y ch językach, a także zbiór p la n ó w i m ap p o d ró ży , atlasy, globusy, także k a rty d o gry. Pojaw iały się reklam y dość szczegółow o o m aw iające zaw arto ść i p rzezn aczen ie p o siad an y ch na stanie dzieł. L evit zachęcał d o k u p o w a n ia , m .in:

• sło w n ik a w y razó w obcych F ried rich a W ebera zaw ierającego 1 4 .0 0 0 o b cych w y rażeń pojaw iających się w czasopism ach, książkach (m .in. a b so lu tyzm , a n a rc h ia , b u d że t, d em o k racja, in terp elacja).

• d w u n a ste g o w y d a n ia Eleganckiego m ę żc zy zn y , książki przezn aczo n ej dla m ło d y ch m ężczyzn. W g reklam y, książka zaw ierała: w skazów ki dotyczące w łaściw ego zach o w an ia, teksty pieśni b iesiadnych, u tw o ró w d o d e k la m o w an ia, m ów , toastów , w zory w pisów d o pam iętn ik ó w , jak ró w n ież an eg d o ty P ro feso ra S chustera.

• p o d rę c z n ik a d la sek retarzy H . C am p eg o , z reg u łam i p isan ia, k ró tk ą o r to g rafią i 1 0 0 fo rm u larzam i pism : pozw y, p o d a n ia , skargi, u m o w y czynszo w e, dzierżaw y (17 w yd. p o p ra w io n e ).

K sięgarnie starały się przyciągnąć klientów , o ferując za d a rm o katalo g i, spisy now o ści i książek an ty k w ary czn y ch oraz n u m ery p ró b n e . N o w in k i dla m iło śn ik ó w lite ra tu ry d o sta rc z a n e były na bieżąco. N a zam ó w ien ie sp ro w a d z a n o dzieła z in nych księgarń o ra z anty k w ariató w .

A nonse zaw ierały niek ied y b a rd z o ob sze rn e in fo rm acje d o tyczące subskrypcji i p re n u m e ra t. Ju ż w 1855 r. M o ritz A ro n so h n d o n o sił o m ożliw ościach nabycia dzięki subskrypcji serii dziel „ D eu tsch e C lassiker, „C lassiker In- a n d A uslandes”, „ H a c k la n d ers W erk e” , u tw o ró w Szekspira, jak ró w n ie ż , d o w y b o ru , „m a łe g o ” i „d u ż e g o ” „C o n v e rsa tio n s L ex ik o n ” B ro ck h au sa w cenie 4 gr. za zeszyt.

B ydgoszcz była i p o z o sta ła d o dziś znaczącym o śro d k ie m m eblarskim . Stąd zap ew n e b ard zo obszernej rek lam y d o czek ało się czasopism o fachow e „N eu e Ber- lin er M o d e -Z e itu n g ” p rzezn a czo n e dla arch itek tó w , w y tw ó rc ó w m ebli, tapicerów , d ek o ra to ró w , rzeźbiarzy, złotników , o p ra c o w a n e p rzez a rc h ite k ta A ugusta Fric- ke i m istrza m eb larstw a F. H o ffm a n n a (wyd. C h. G rie b e n w B erlinie). C zaso p i sm o, jak d o n o sz o n o w rek lam ie, z o b fito ścią n ajnow szych ro zw iązań , d o stę p n e w N iem czech i A m eryce, p o w in ie n był p o siad ać każdy w y tw ó rc a m ebli i a rch itek t. W latach 1 8 5 3 -5 4 w czasopiśm ie ty m zam ieszczono 2 1 7 w idoków , 38 planów , 38 p rz e k ro je, 2 1 8 p o w ięk szo n y ch d etali, 76 detali n a tu ra ln e j w ielkości, w iele a rty k u łó w tech n icz n y ch , p orady, instrukcje (1 8 5 5 ). A ro n so h n realizow ał p re n u m e ra tę na czaso p ism o o d 1853 r., tak że w p re n u m e ra c ie k w arta ln ej, o fe ro w a ł zeszyty p ró b n e, a k o lejn e n u m e ry m o ż n a było o d b ie ra ć n a poczcie bez d o d a tk o w y c h o p łat.

Szczególnie w latach siedem dziesiątych X IX w. firm y księgarskie, o p ró cz p o d staw o w ej d ziałaln o ści, zajm ow ały niem al cały ob szar fu n k c jo n o w a n ia książki. P osiadały w łasne zaplecze d ru k a rsk ie i in tro lig a to rsk ie , w y k o n y w ały na zlecenie ety k iety d la p ro d u k tó w firm o w y ch , h a n d lo w a ły sztuką i m uzykaliam i, m a te ria ła m i piśm ien n iczy m i, a n a w e t urzą d zen iam i ste reo sk o p o w y m i (Levit). Z ajm o w ały się p o n a d to działaln o ścią an ty k w ary czn ą, w ypożyczały książki i m uzykalia, p r o w adziły czytelnie prasy. N a ta k dużym p o lu działała np. K sięgarnia M ittle ro w sk a , specjalizująca się tak że w publik acjach d o tyczących Bydgoszczy. W 1 8 8 0 r. m o żn a by ło w niej nabyć m .in . A. F ro m m a A lb u m v o n Bromberg, zaw ierający rysunki

(14)

z n a tu ry i lito g rafie (10 tablic) - w k o p ercie za 4 ,5 0 M k i w eleganckiej teczce za 5 ,5 0 M k . D o stę p n e też były p ojedyncze tablice z tej tek i, w cenie 0 ,5 0 M k za sztukę. Pod za rząd em H e in ric h a H ey fe ld era k sięgarnia zajęła ró w n ież rynek ksiąg i d ru k ó w ra c h u n k o w y c h . D y stry b u o w ała w Bydgoszczy i ok o licach g o to w e księgi ra c h u n k o w e dla h a n d lu i g o sp o d arstw , jak ró w n ie ż p o d rę c z n ik i d o ra c h u n k o w o ści (rek lam o w ała m. in. „k o m p le tn ą książkę d o n au k i ra c h u n k ó w Jo se p h a H irsch a, nauczyciela k u p iectw a z H a lb e rs ta d t” 7 w yd. w cenie 2 ta la ró w ). W sw ojej o fe r cie k sięgarnia m iała tak że d ru k i ak cy d en so w e ró ż n e g o ro d zaju , w y k o n y w an e na m aszynach z fabryki J.C . K ónig e t E b h a rd t z H a n n o v e ru , k tó ry ch była jedynym d y stry b u to re m w Bydgoszczy. Postarała się także o zgo d ę n a h an d el królew skim i znaczkam i. P ro w ad ziła h a n d e l sztuką i m a teriałam i piśm ienniczym i. O sobnej re klam y doczekały się w 1876 r. a tra m e n ty firm y Paul S tre b el-G e ra (w k o lo rze czer w o n y m , niebieskim , fio leto w y m i czarnym , w e fla k o n ach różnej w ielkości). Przy księgarni d ziałała w ypożyczalnia książek niem ieckich i fran cu sk ich , jak ró w n ież czytelnia prasy.

B ardzo z ró ż n ico w a n ą d ziałalność p ro w a d z ił G u staw A bicht. W p o siad an iu ro d zin y A bicht był duży sklep z suknam i. D o d a tk o w e d o c h o d y p rzy n o siła k ró lew ska lo teria (1 8 9 4 ). W sklepie przy ul. F ried rich strasse 53 A bicht p o siad ał na składzie: bo g aty w y b ó r lite ra tu ry z bestselleram i, beletry sty k ę, dzieła n a u k o w e, bi blie, m o d litew n ik i, atlasy, globusy, m apy, p rz e w o d n ik i, sło w n ik i, książki dla dzieci i m łodzieży, książki z o b razk am i, p o d rę czn ik i szkolne i d o nauki. R eklam a (il. 4) in fo rm o w a ła także o m ożliw ości nabycia rycin, m ie d z io ry tó w i fo to g ra w iu r oraz ram d o o b ra z ó w z najlepszych n iem ieckich fabryk.

O d 1888 r. liczba firm h an dlujących dziełam i sztuki w y n o siła 10 lub 11 i p rzez lata u trzy m y w ała się na tym sam ym p oziom ie. H an d el sztuką obejm ow ał m .in. sp rzedaż (czasem i w y k o n an ie) o le o d ru k ó w , p o rtre tó w , pejzaży, o b raz ó w o tem atyce histo ry czn ej, m yśliw skiej, m arynistycznej. M o ż n a było zam ów ić obrazy p rzed staw iające k w iaty i zw ierzęta (Fevit, 1864).

W latach 19 0 9 i 1 9 1 0 w w ykazie firm znajdujem y p ierw szą k sięgarnię sp e cjalizującą się w sp rzed aży w ysyłkow ej (B ro m b erg er Büch erp o st). K upiec A rth u r Broch p o siad ał przy ul. K ro n er Strasse 2 0 (ul. Sow ińskiego), o b o k E lisab eth m ark t (Plac P iastow ski), firm ę zajm ującą się rek lam ą, jak ró w n ież k o lp o rta ż e m w y d a w nictw. C zasopism a m o żn a było także p re n u m e ro w a ć za p o śre d n ic tw e m poczty. Poczta (Postam t) w 1 8 8 2 r. re k la m o w a ła sw oje usługi w tym zakresie tj. m ożliw ość p re n u m e ra ty „B crliner T ag eb latt” w kw artalnej opłacie 5 ,2 5 M k . D la a b o n e n tó w d o stę p n e by ło g ratis ilu stro w an e p ism o hu m o ry sty czn e.

Z czasem p o śró d w łaścicieli księgarń pojaw iły się kobiety. M a ria Venske p o siadała (1 8 9 1 ) sklep z m uzykaliam i przy ul. Poststrasse 3 (B atorego). R eklam ow ała się du żą liczbą u w e rtu r, u tw o ró w na fo rte p ia n , pieśniam i lu d o w y m i, album am i z różnym i u tw o ra m i. Z a c h ę c an o d o k o rzy stan ia z n o w o ści, np. p olki „Wesoła san n a ” w (2 częściach n a 2 ręce z cytrą) i u tw o ró w p o p u la rn y c h , jak n p . w alc „Fale D u n a ju ” za 5 0 Pf. A b o n a m e n t k w arta ln y w ynosił u Venske 1,50 M k.

W księdze adreso w ej z 1858 r. w w ykazie u jęto o so b n o h an d el m uzykalia mi - pięć w cześniejszych firm i czytelnie w y d aw n ictw m uzycznych - ty lk o dw ie firm y (E isen h au era i A ro n so h n a). W 1864 r. znika z w ykazu firm zajm ujących się

(15)

G. Abicht

B u c h - u n d K u n s t h a n d l u n g

5 3 F r i e d r i c h s t r a s s e 5 3 cmpfiehlt scin •-e* r e i c h h a l t i « j e s L a g e r vcn

wissenschaftDcher, belletristischer u. Tageslitteratur,

S6Wi«

Schulbuchern, Wórterbuchern, Jugendschriften,

B i l t l c r b i i c h e r i i P l e . e t c .

Ufonncmcnfe auf aflc Jfoifjcfriffcn

wcrdcn gem enlgegengcnammcn.

Canz basondsr* autmsrksam machc ich nuf mcin hervorragendes Lager von

K u p f e r s t i c h e n , P h o t o g r a v u r e n ,

Radierungen und Heliogmtiren,

Schwarz und farblg, mit und ohne Rahmcn, zu solidan Prelaen.

Bilderleisten

aus ersten Fabrikcn DeuUchlands in grosser Auswalil sHbst auf Lager.

Maul Neul

Verlag von photographischen Ansichten

Brombergs und Umgebung.

Preis ftr jedes Bild 1,25 DL In der Kollektion sind bis jettt 14 vcrschie-óenc Aufnahmcn erschicncn. Preis cincr elegant en Mappe 3,50 M. Dicscfccn Ansichten farbig in Passepartout Preis ibr das Bikl 3,50 M-,

■aul im eleganten Rahmcn 7,50 M. Ntul

(16)

m uzykaliam i zakład Fischera. Pojaw ia on się n a to m ia st w oso b n y m w ykazie w y p o życzalni, o b o k firm : A ro n so h n a, C aro w a, L evita o raz M ittle rsch e B uchh an d lu n g . W późniejszych ro cznikach u trz y m a n o hasło: h a n d e l m uzykaliam i. Liczba firm , g łó w n ie k sięg arń , k tó re sp rzed aw ały tak że nuty, p o z o staw ała w kolejnych latach na p o zio m ie o d 3 d o 7.

C o raz bardziej ró żn ic o w ała się o fe rta sklep ó w p ap iern iczy ch . W 1855 r. Frie d rich Fisher sp rzed aw ał: elegancki p a p ie r w ró żn y ch k o lo ra c h i fo rm a ta c h (luksu sowy, listow y, p a p ie r pelle), p ió ra stalo w e, o łó w k i, k red k i, n o ta tn ik i, sztam buchy, etui. S alo m o n B lum enthal (1 8 9 1 ), k tó ry h a n d lo w a ł g a lan terią p a p iern iczą, p o sia d a ł m ateriały p iśm iennicze w dużym w yborze: p a p ie ro w e to re b k i, p a p ie r listowy, pakow y, p erg am in . G w ałto w n y w z ro st liczby sk lep ó w n astąp ił w latach 90. X IX w. O ile w 1 8 8 2 r. firm h an dlujących w y ro b am i p ap iern iczy m i i piśm ienniczym i b yło 7, a w 1888 - 17, to w 18 9 6 r. było ich już 29. Z a p o trz e b o w a n ie na to w a r stale ro sło . W 1915 r. sp rz ed aw a n o m ateriały p ap iern icze w 48 p u n k ta c h m iasta. H an d lo w a li nim i księgarze, d ru k a rz e , introligatorzy.

Biblioteki, czytelnie prasy, wypożyczalnie płatne

W zm ianki o b ib lio tek ach funkcjonujących w Bydgoszczy pojaw iały się p o c z ą tk o w o sp o rad y czn ie. Pierw sza księga z 1855 r. zaw iera, w śró d inform acji p o św ięco nych w y d a tk o m m iejskim , w iad o m o ść o przezn aczan y ch śro d k ac h n a u trzy m an ie R athaus - B ibliothek. W 1854 r. w y d an o n a ten cel 4 0 talarów . Była to k w o ta w ysoka, zważywszy, że d o tac ja na u trzy m an ie T ow arzystw a U piększania M iasta V erschӧ n eru n g s V erein w ynosiła tylko 25 ta la ró w rocznie.

Liczba w ypożyczalni p łatn y ch w m ieście u staliła się w o m aw ian y m okresie śred n io na p o zio m ie trzec h , czterech . Ju ż p ierw sza księga ad re so w a z 1855 r. przynosi inform acje o działających w Bydgoszczy teg o ty p u p lacó w k ach . O b szern ą rek lam ę z d a tą 1 m arca 1855 r. zam ieścił F rie d rich Fischer, w y d aw ca, w łaściciel d ru k a rn i i księgarni, han d lu jący także m ateriała m i p ap iern iczy m i, k tó ry po siad ał w ypożyczalnię w lokalu przy Rynku 119. S p o ro inform acji o działalności w y p o życzalni z aw iera rek la m a firm y F ouisa F ev ita (il. 5) z teg o sam ego ro k u . Z n am y stąd w ielk o ść i p ro fil u d o stę p n ia n ia książek. F ev it p o siad ał przy ul. F ried rich strasse 33 (D ługa), b a rd z o duży, jak n a ow e czasy, k sięg o zb ió r liczący 10 tys. w ol. S pecjalizow ał się g łó w n ie w książkach n iem ieckich i fran cu sk ich , ale p o siad ał też dzieła polskie. Były to najchętniej czytane pozycje: pow ieści, n o w ele, b eletry sty ka, p a m ię tn ik i, dzieła h isto ry czn e, p o d ró ż n ic z e . D o stę p n e były z a ró w n o książki n o w e, jak i p o ch o d z ą c e z o b ro tu a n ty k w ary czn eg o . O p ła ty w ynosiły: za 1 książkę dziennie m iesięcznie - 7 gr. 6 Pf., za 2 książki d zien n ie - 10 gr. Jeśli w ypożyczało się p o jed y n czo p ła c o n o 1 grosz na ty d zień . M o ż n a było także zam aw iać książki za p o śre d n ic tw e m poczty, lecz d o ty czy ło to ty lk o w iększej liczby dzieł. R eklam a in fo rm o w a ła o fu n k cjo n o w an iu przy w ypożyczalni k ó łk a czytelniczego i czytelni czasopism . W w y b o rze lite ra tu ry p o m ag ały katalogi.

C zytelnie i w ypożyczalnie p ro w a d z o n o ró w n ież w zw iązku z h an d lem m uzykaliam i. W w ykazie (1 8 5 5 ), p o d hasłem : h a n d e l m uzykaliam i i czytelnie w y d a w n ic tw m uzycznych, znalazło się pięć firm . C ztery z nich p ro w ad ziły

(17)

jednocze-Aldona Chlewicka Rynek książki w Bygdoszczy— 251

| c i i t f d ) f n n i ) f r a p f i f d i t J c i l ) l ) i l ) l i i ) t l ) c k . SJfriite ?ei[)bibIiotf)ef (g e g e n re a rtig e S a n b e a n j a f l ii b e r 1 0 , 0 0 0 ) , a ffo rttre id) (łe ts m it bett n c u tfte n u n b bcftcn © d jr if te n , fon>ol)l m it S lc m a n c n , 3 io » c t(c n , alb auef) a u b bem © c b ie tc b e r h b b e re n S e U c trift il (O T em o irc n , f)iftorifd)e S B e rfe , 9(et« fen jc . ) c .) u n b c rfr e u t ftd) biefelbe if)rer 3R£id)b)aItigFeit ro cg tn beb bcftcn SRufeb; n eu e u n b f ta rl b e g e |r tc SC erfe roerbcn jtetb in m etjreren @ rem pl«ren au fg e n o m m e n .

® o b Sefcgelb b e tr a g t:

bei einem S i n b e u n b tfiglicber SB ed jfelu n g , m cn at(id ) 7 © g r . 6 $5f., bet jm e i S ii d łe r n u n b tdglid>er JD ed tfeh tn g , m o n a tlid ) 1 0 © g r . , ein je ln e 33ud)er }u 1 © g r . p e r SB odje.

= łted) attemiarts, fo mic bet (Entnabtne in cintr gtojiercn Au)al)l, (lelU i$ bie girofligfcn fitbittgungen. —

| C

Katafoge ftefjen

511 Dienften.

L o u i s Ł e v i t , l ó n i g l . J } o j t i u d ) l ) f l n l > l c r .

5. Reklama wypożyczalni Louisa Levita (1864).

śnie trad y cy jn e k sięgarnie (A ro n so h n , Fischer, Levit, K och - M ittle rsc h e B uchhan- dlung). P iąty — M . E isenhauer, nauczyciel m uzyki specjalizow ał się ty lk o w h an d lu i w y p ożyczaniu m uzykaliów . Posiadał zak ład p rzy R ynku 82. W ypożyczalnia m u- zykaliów zn ajd o w ała się także przy sklepie z fo rtep ian a m i (1887) H o f-P ia n o fo rtc Fabrik C. J. Q u a n d ta .

Szczegółow e in form acje dotyczące w a ru n k ó w w y pożyczania zaw ierało o g ło szenie (1855) M o rtiz a A ro n so h n a . W jego firm ie n a ro g u N e u e P farrstrasse 4 9 (Je zuicka) i F ried rich strasse (D ługa) m o żn a było skorzystać z różnych a b o n a m e n tó w u p raw n iający ch d o w ypo ży czen ia, raz lub d w a razy w ty g o d n iu , określonej liczby dzieł:

• „M iesięczny a b o n a m e n t - 10 groszy - u p ra w n ia d o p o życzenia i w y b o ru 4-5 dzieł ty g o d n io w o .

• K w artaln y a b o n a m e n t — 1,5 ta la ra - u p ra w n ia d o p o życzenia i w y b o ru 4-5 dzieł ty g o d n io w o , z akupu n u t w 2/3 ceny sklepow ej w yłącznie w su b skrypcji.

• K w artalny a b o n a m e n t - 3 ta la ry - u p ra w n ia d o p o życzenia i w y b o ru 4-5 d ziel 2 razy w ty g o d n iu .

• A bonenci, k tó rz y często nie w ybierają dzieł m ają p ra w o w ybierać na raz w ięcej dzieł.

• W w ypożyczalni są najnow sze bestsellery, a k ó łk o czytelnicze i czasopism d o starcza lite ra tu ry w ró ż n o ro d n y m w ac h larz u , dla ró żn y ch specjalności. P ro sp ek ty i k atalo g i d o stę p n e są b e z p ła tn ie ”.

W ypożyczalnie w sp o m ag ać m iały też d ziałaln o ść in tro lig ato ró w . W g a n o n su z 1 8 5 5 , w ypożyczalnię p ro w a d z ił in tro lig a to r O tto Pauseback. W lo k alu przy

(18)

ul. B ahnhofstrasse 2 4 (D w orcow a) p o siad ał „duży w y b ó r p o d rę c z n ik ó w i śp iew n ik ó w o raz Biblie” .

C zytelnie prasy lo k o w a n e były często w k aw iarn iach i restau racjach . Ich obecność w pływ ać m iała n a zw iększenie liczby klientów . Firm a braci R udolfa i R ein h o ld a A n d rae „A n d rae G eb r.” , reklam ując w księgach ad reso w y ch z lat 18 7 8 , 1 8 8 0 i 1 8 8 2 sw oją k aw iarn ię przy F ried rich p latz 10-11 (Stary Rynek), zw racali uw agę n a fu n k cjo n u jącą czytelnię. P od o b n ie re k lam o w ał sw oją kaw iar nię G e o rg C zischek. W 1886 i 1 8 8 7 r. zam ieścił, o p ró c z ch arak tery sty czn y c h dla bran ży g astro n o m iczn ej, in fo rm ację o dużym w y b o rze czasopism , z k tó ry c h m o ż na było korzystać n a m iejscu. W późniejszych latach k a w iarn ia ta fu n k cjo n o w ała p o d nazw ą „W B arta C o n d ito re i u n d W ien e r C a fe ”. Jej ów czesny w łaściciel, także zachęcał gości w 1891 r. dużym w y b o rem prasy i czasopism ilu stro w an y ch , k tó re w y g o d n ie m o żn a było czytać całą n o c dzięki św iatłu elek try czn em u . Z czasem , gdy u d o g o d n ie n ia nie w ystarczały, k u sz o n o k lie n tó w n o w y m i, p o zb aw io n y m i śla d ó w u ży tk o w an ia n u m e ra m i czasopism . G u staw A bicht o tw ierając w 18 9 7 r. n o w ą czytelnię czasopism przy ul. F riedrichstrasse 53 (D ługa), zachęcał u ży tk o w n ik ó w czystym i zeszytam i i n ien a g an n y m p o rząd k iem .

Inform acje o b ib lio teczk ach stow arzyszeń pojaw iały się sp o rad y czn ie. Były to n a og ó ł b a rd zo m ałe placó w k i i nie p rzy n o siły d o ch o d ó w . W 19 0 9 r. w w y k a zie to w arzy stw działających w sferze publicznej p o jaw ia się n azw a E vangełischer A rbeitverein fu r B ro m b erg u n d U m gegend. W stru k tu rz e to w arzy stw a o p ró c z 6 o k rę g ó w n a siódm ym m iejscu w y m ie n io n a została b ib lio tek a, k tó rą zarządzał k a n to r Schulz (Willi Schulz - o rg an ista). B ardzo niew iele inform acji z a ch o w ało się nt. b ib lio tek m niejszości n a ro d o w y c h . Je d y n a w zm ian k a o biblioteczce żydow skiego stow arzyszenia m łodzieży (Judischer Ju g en d v e rein ) p o ch o d zi z ro czn ik a 1914. Bi b lio tek arzem był niejaki Jo n as.

Bydgoszcz sto su n k o w o p ó ź n o d o cz ek ała się dużej b ib lio tek i publicznej. W cześniej istniały niew ielkie czytelnie i w ypożyczalnie o c h a ra k te rz e o św iatow ym . W księdze adresow ej z 1 9 1 4 r. p o jaw iła się w zm ian k a o biblioteczce ludow ej, usy tu o w an ej w dzielnicy O k o lę , k tó ra jed n ak że z ało żo n a była znacznie w cześniej, bo w 18 9 9 r. jak o K reisw an d erb ib lio th ek . B iblioteczka u m ieszczona nastę p n ie w b u d y n k u now ej szkoły, p ro w a d z o n a przez nauczyciela T o n n a, służyła p o trz e b o m publicznym . W księdze adreso w ej z 19 0 4 r. u m ieszczono in fo rm ację o k o lej nej teg o ty p u p lacó w ce, o tw artej tym razem na G ó rn y m S zw ederow ie. Z n a jd o w a ła się o n a p o d o p iek ą staro sty O sk ara R ura, a w śró d czło n k ó w zarządu byli: re k to r W ilhelm Riese i trzej nauczyciele.

Pierw szą w iększą b ib lio te k ą pu b liczn ą była B iblioteka L udow a. K sięgozbiór liczący ok. 3 0 0 to m ó w istniał już od 18 8 4 r.8 W 19 0 0 r. zbiory przejęły w ła dze m iejskie i n astę p n ie przek azały w l 9 0 4 r. d o Biblioteki M iejskiej (S tadtbiblio- thek) w Bydgoszczy, o tw arte j sta ran ia m i w ła d z niem ieck ich w 1903 r.9 O d 19 0 4 r.

8 Zob. A. Rymkiewicz, Hugon Brasicke i jego biblioteka, Kalendarz Bydgoski 1998, s. 191-196.

9 Z życia i pracy bydgoskiej książnicy. Księga pamiątkowa Biblioteki Miejskiej w Bydgosz

(19)

w księgach ad reso w y ch zam ieszczano c o raz obszerniejsze in fo rm acje dotyczące o b y d w u b ibliotek: adresy, n u m e ry telefonów , nazw isko d y re k to ra i in n y ch osób o d p o w ied zia ln y ch za zbiory, g o dziny o tw a rc ia agend: w ypożyczalni, czytelni, g o dziny przyjęć bibliotekarzy.

U dział w ruchu zaw odow ym i działalność społeczna

ludzi książki

Księgi ad reso w e przy n o szą in form acje o udziale ludzi zw iązanych z książką w ru chu zaw o d o w y m . O d 1883 r. d o 18 9 9 r. w księgach ad reso w y ch p o jaw ia się w ykaz tow arzystw . W tym też ro k u o d n o to w a n o istnienie o so b n e g o to w arzy stw a zrze szającego d ru k a rz y - B ro m b erg er B u ch d ru c k er V erein. Pierw szym w y m ien io n y m p rzew o d n iczący m był zecer R ufus L eberle, p o nim m . in. Franz Schew e i A lbert K irchoff. T o w arzystw o zb ierało się w re stau racji F e rd y n a n d a D ick m an n a przy W ilhelm starasse 91 (Jagiellońska). W 1 9 0 0 r. nastąpiły, o czym in fo rm o w a n o w księdze adreso w ej z 1901 r., zm iany w organizacji stow arzyszeń rzem ieśl niczych, w zw iązku z u tw o rz e n ie m izb rzem ieślniczych. O d 1901 r. d o 19 1 4 r. w spisie w y m ien ian e jest V erband d e r D eu tsch en B uchdrucker. M itg leid sch aft B ro m b e rg (Z w iązek D ru k arzy N iem ie ck ich . O d d ział w Bydgoszczy). Z e b ra n ia d ru k a rz y o d b y w ały się w restau racji Ja k o b a W ich e rta, każd eg o m iesiąca w sobotę. O d 1908 r. w y m ien ian y był w księgach ad reso w y ch cech in tro lig a to ró w B uch- b in d e rin n u n g zu B ro m b e rg 1". P rzew odniczącym był m istrz cechu A rth u r H u c h , z zasłużonej ro d z in y in tro lig ato ró w .

Pod k o n iec X IX w. fu n k cjo n o w ały w Bydgoszczy dw a ch ó ry zrzeszające p ra c o w n ik ó w książki. G esangverein „ G u te n b e rg ” w y m ien io n e było w latach 1885- 19 1 4 w śró d g łó w n y ch to w arzy stw działających n a rzecz k u ltu ry i sztuki. C o kilka lat zm ieniali się przew odniczący: pierw szym był zecer A lbert G an tz, p o n im , przez osiem la t p e łn ił tę funkcję zecer H e rm a n n K irchoff. C h ó r m iał sw ojego d y ry g en ta, w 1901 r. był nim re k to r Reise. Jak w iele innych to w arzy stw i to m iało sw oje z e b ran ia w re stau racji. Przez długi czas sp o ty k a n o się w lo k alu Ja k o b a W ich e rta przy ul. B urgstrasse 12 (G rodzka) i W allstrasse 13 (Podw ale), reklam ującym się fish a rm o n ią , k o n c e rta m i, salą b alo w ą, b ila rd e m i kręgielnią. W 19 1 4 r. sp o ty k an o się u W itteg o przy Placu P iastow skim . K olejne to w arzy stw o śpiew acze, d o k tó re go należeli p rac o w n icy książki, w y m ien ian e było w księgach ad reso w y ch b ard z o k ró tk o , b o jedynie w latach 1 8 9 7 -1 9 0 1 . N o siło nazw ę „T ypographia” . Pierw szym p rzew o d n iczący m był zecer F e rd in a n d H o ffm a n , p o nim przejął funkcję O sk a r Ko- pist. C z ło n k o w ie ch ó ru spotykali się w restau racji A dolfa R ó h ra przy ul. T h o rn e r Strasse 35 (Toruńska).

Z ksiąg ad reso w y ch w ynika, że w p o ło w ie X IX w. ludzie zw iązani z książką (Levit, A ro n so h n in. w łaściciele dużych firm ) cieszyli się dużym zau fan iem sp o łe czeństw a. N azw isk a księgarzy, d ru k arzy i in tro lig a to ró w przew ijają się w d ziałal 10 Cech powstał w 1907 r. i zrzeszał rzemieślników nie tylko z Bydgoszczy, ale i z okolic. E. Pokorzyńska, Introligatorstwo, w: Encyklopedia Bydgoszczy, t .l , Bydgoszcz 2012, s. 77.