Agnieszka Ostachowska-Gąsior1, Malwina Gradek2
SPOŻYCIE SUPERFOODS A CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA INFEKCJI DRÓG ODDECHOWYCH WŚRÓD UCZNIÓW
KRAKOWSKICH SZKÓŁ ŚREDNICH
1Zakład Badań nad Żywieniem i Lekami, Wydział Nauk o Zdrowiu Instytutu Zdrowia Publicznego UJCM
Kierownik: dr hab. P. Kawalec prof. UJ
2Szpital Specjalistyczny im. Ludwika Rydygiera w Krakowie Kierownik: dr n med. Marcin Hetnał
Jedynym superfoods, którego spożycie było istotnie wyższe w grupie uczniów o częstym występowaniu infekcji dróg oddechowych była cebula. Przy czym, w trakcie infekcji dróg oddechowych spożycie cebuli istotnie wzrastało zarówno w grupie o częstym, jak i w grupie o rzadkim występowaniu infekcji dróg oddechowych. Postać (surowe, przetworzone) w jakiej spożywane były superfoods nie miała wpływu na częstość występowania infekcji dróg odde- chowych u uczniów szkół średnich. Nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności między płcią a częstością i ilością spożywanych superfoods. Słowa kluczowe: superfoods, infekcje dróg oddechowych, odporność, cebula, dieta. Key words: superfoods, respiratory infections, immunity, onion, diet.
Prozdrowotne właściwości wielu produktów żywnościowych oraz domo-we sposoby zwalczania infekcji dróg oddechowych z ich zastosowaniem są po-wszechnie znane. Współcześnie dla określenia tych produktów coraz częściej uży-wa się pojęcia superfoods, choć wciąż nie ma mocnych, naukowych dowodów, potwierdzających bądź obalających ich szczególne znaczenie. Niektórzy badacze podkreślają prozdrowotne działanie superfoods i przypisują im wielką rolę, inni z kolei wskazują na znaczenie całościowego sposobu żywienia i stylu życia (1, 2, 3). Terminem superfoods (super żywność) określa się naturalne produkty żyw-nościowe będące znaczącym źródłem kilku, a nie tylko pojedynczego składnika o wysokiej wartości odżywczej i korzystnym oddziaływaniu na organizm człowie-ka. Produkty te, cechuje duża zawartość witamin, składników mineralnych, fito- związków, enzymów, bioaktywnych, peptydów i innych substancji czynnych, któ-re mogą dawać korzystny efekt zdrowotny (1). Pojęcie „superfoods” nie ma jednej jasno sprecyzowanej definicji, pojawiło się stosunkowo niedawno i rozprzestrze-nił się głównie w celach marketingowych. Po raz pierwszy użył go Aaron Moss
w czasopiśmie „Nature Nutrition” w 1988 r. Wkrótce określenie to stało się bardzo popularne, a przemysł spożywczy oraz marketingowy zaczęły wykorzystywać je, aby przyciągnąć do siebie klientów (2). Określenie to odnosi się w dużej mierze do owoców i warzyw, należeć tu będą produkty powszechne poza granicami Pol-ski, np. nasiona chia, awokado, jagody acai, komosa ryżowa oraz te, popularne w naszym kraju, np. czosnek, miód pszczeli, bez czarny, pigwa, aronia czarno-owocowa (1, 2, 4, 5).
Zawarte w superfoods, w znaczących ilościach, antyoksydanty (m.in. polife-nole, wit. A, C, E, cynk, selen) usuwają powstające w organizmie wolne rodniki tlenowe, zapobiegając powstawaniu stresu oksydacyjnego, który jest przyczyną uszkodzenia DNA komórek, mutacji komórkowych, przyspieszonego procesu sta-rzenia i licznych chorób (4). Polifenole to metabolity wtórne roślin wykazujące działanie przeciwutleniające oraz immunomodulujące. Zaliczamy do nich m.in. flawonoidy (flawanole, flawonole, flawony, flawanony, antocyjany, izoflawony) oraz stilbeny (resweratrol). Dobrym źródłem polifenoli są m.in.: cebule, jago-dy, jabłka, kakao, czerwone wino, brokuły, czarna i zielona herbata. Cynk jest pierwiastkiem, który działa antyoksydacyjnie, wpływa na prawidłowy rozwój, warunkuje procesy zapamiętywania oraz reguluje funkcjonowanie układu odpor-nościowego. Podawanie cynku podczas przeziębienia, w porównaniu z placebo, znacznie zmniejsza długość trwania choroby (6). Ważnym pierwiastkiem antyok-sydacyjnym jest również selen. Dobrym źródłem tego pierwiastka są m.in.: mię-so, ryby, owoce morza, produkty zbożowe, niektóre owoce i warzywa (czosnek, cebula, brokuły, szparagi, soczewica). Selen chroni komórki przed uszkodzeniem wskutek działania wolnych rodników tlenowych oraz reaktywnego azotu. Odpo-wiednia ilość selenu wpływa na zmniejszenie wytwarzania utlenionego LDL, co wiąże się ze zmniejszoną częstością występowania chorób serca. Niedobór selenu prowadzi do nieprawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, m.in. poprzez obniżenie aktywności limfocytów T, makrofagów i komórek NK (6, 7). Zatem, superfoods jako dobre źródło antyoksydantów ma korzystne działanie w prewencji i leczeniu wielu chorób, w tym również chorób będących efektem nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu odpornościowego (1, 6, 8). Stąd też możliwość wykorzystania ich we wspomaganiu leczenia chorób infekcyjnych, w tym infekcji dróg oddechowych (5).
Celem podjętego badania było określenie zależności między ilością spoży- wanych produktów superfoods a częstością występowania infekcji dróg odde- chowych wśród uczniów i uczennic szkół średnich. Celem dodatkowym było uzy-skanie odpowiedzi na pytanie, czy istnieje istotna różnica w częstości występo-wania infekcji dróg oddechowych między osobami spożywającymi superfoods w postaci surowej a osobami spożywającymi je w postaci przetworzonej. Bada-nie miało także wykazać, czy płeć jest czynnikiem mającym wpływ na ilość spo- żywanych superfoods przez osoby, u których infekcje dróg oddechowych wystę-pują często.
MATERIAŁ I METODY
W badaniu uczestniczyły 153 osoby w wieku 15-20 lat, tj. 89 uczennic i 64 uczniów krakowskich szkół średnich. Dane o respondentach zebrano za pomocą kwestionariusza ankiety. Badane było spożycie takich produktów jak: aronia, cebula, czarna porzecz-ka, czosnek, dynia, jarmuż, kasza jaglana/płatki jaglane, maliny, miód pszczeli, natka pietruszki, orzechy włoskie, owoce cytrusowe (tj. cytryny, mandarynki, pomarańcze, grejpfruty, limonki, pomelo), siemię lniane i suszona żurawina. Częstość spożycia po-wyższych produktów była określana dla okresu ostatnich 12 miesięcy i w oparciu o ten wyznacznik dokonano podziału badanych na 2 grupy: tj. „spożywający rzadziej” (osoby spożywające dany produkt nie częściej niż 6 razy w ciągu ostatnich 12 miesięcy lub wcale), „spożywający częściej” (osoby spożywające dany produkt co najmniej 1 raz w miesiącu). Następnie obliczono ile porcji poszczególnych produktów superfoods jest spożywana średnio w ciągu tygodnia. Na tej podstawie wyodrębniono dwie rangi: ranga 0 – mniejsze ilości danego produktu (wszystkie osoby z grupy „spożywający rzadziej” oraz osoby z grupy „spożywający częściej”, dla których wyliczone spożycie wynio-sło mniej niż 1 porcję produktu na tydzień); ranga 1 – większe ilości danego produktu (osoby z grupy „spożywający częściej”, których deklarowane spożycie po przeliczeniu na każdy tydzień roku wyniosło co najmniej 1 porcję). Ostatecznie, uwzględniając za-równo częstość spożycia, jak i liczbę zwyczajowo spożywanych porcji poszczególnych produktów, dokonano podziału badanych na 2 grupy: grupa A – osoby spożywające mniejsze ilości superfoods (osoby, które uzyskały rangę 0 w każdym z produktów lub uzyskały rangę 1 dla nie więcej jak dwóch produktów; grupa B – osoby spożywają-ce większe ilości superfoods (osoby które uzyskały rangę 1 dla minimum trzech pro-duktów). W ostatnim kroku przeanalizowano zależność między spożyciem superfoods a częstością występowania infekcji dróg oddechowych. Jako częste przyjęto więcej niż 6 infekcji w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie. Analiza statystyczna została przeprowadzona w programie R-studio. Do analizy użyto testu niezależności Chi-kwadrat. Jako poziom istotności przyjęto α = 0,05 (p < α). Wyliczono iloraz szans.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Spośród 153 uczestników badania, częstsze (> 6 infekcji/12 miesięcy) występowanie infekcji dróg oddechowych zgłaszało 59,5% ogółu badanych, z czego 69% (63 osoby) stanowiły kobiety. Produktami najczęściej spożywanymi, bez względu na płeć, w okre-sie roku poprzedzającego badanie były: owoce cytrusowe, cebula, natka pietruszki, ma-liny, miód pszczeli i orzechy włoskie. Natomiast najrzadziej młodzież spożywała aronię, dynię, jarmuż, siemię lniane, czarną porzeczkę i suszoną żurawinę. Te produkty, któ-rych częstość spożycia była najniższa również były spożywane w mniejszych ilościach (mniej niż jedna porcja na tydzień) w porównaniu do pozostałych produktów (ryc. 1). Mniejsze ilości superfoods (grupa A) spożywało 66 osób (43%), natomiast spożycie większej ilości superfoods (grupa B) zadeklarowało 87 osób (57%). Nie stwierdzono
statystycznie istotnej zależności między ilością ogółu spożywanych superfoods a czę-stością występowania infekcji dróg oddechowych (Chi2 = 1,232472; p > 0,05) – większe
ilości superfoods spożywane były zarówno przez osoby o częstszych infekcjach, jak i osoby u których te infekcje występowały rzadziej (ryc. 2). Przeglądając literaturę na-ukową, nie znaleziono podobnych badań, które oceniałyby ewentualną zależność mię-dzy wybranymi produktami superfoods a występowaniem infekcji dróg oddechowych. Są natomiast badania dotyczące spożywania żywności przez respondentów w celu wspomagania odporności. W jednym z nich, niemal 2/3 ankietowanych spożywało pro-dukty spożywcze, które według biorących udział w badaniu mogły poprawić odporność. Najczęściej wskazywanymi produktami były: czosnek, miód, natka pietruszki, cytrusy, brokuły, cebula, papryka, szpinak, czarna porzeczka i grejpfrut. Oprócz nich ankieto-wani wymieniali też: sok malinowy, sok z aronii, imbir, mleko i jego przetwory, tran, ryby, aloes, żurawina, kiszonki i nalewki owocowe. Według opinii badanych najbardziej skuteczne we wspieraniu odporności były: czosnek, cytryna, sok malinowy i mleko z miodem (9). 54 12 138 81 49 90 90 52 14 8 104 17 122 2 99 141 15 72 104 63 63 101 139 145 49 136 31 151 0 20 40 60 80 100 120 140 160 suszona żurawina siemię lniane owoce cytrusowe orzechy włoskie natka pietruszki miód pszczeli maliny kasza jaglana jarmuż dynia czosnek czarna porzeczka cebula aronia Liczba osób
Struktura badanych według rang
ranga 0 ranga 1
ranga 0 – osoby spożywające mniejsze ilości danego produktu (wszystkie osoby z grupy „spożywający rzadziej” + osoby z grupy „spożywający częściej”, dla których wyliczone spożycie wyniosło mniej niż 1 porcję produktu na tydzień w skali jednego roku, ranga 1 – osoby spożywające większe ilości danego produktu (osoby z grupy „spożywający częściej”, których deklarowane spożycie wyniosło w skali jednego roku co najmniej 1 porcję danego produktu na tydzień). Ryc. 1. Struktura badanych według rang dla poszczególnych superfoods.
30 26 60 37 0 10 20 30 40 50 60 70 Lic zba o só b Infekcje dróg oddechowych częstsze rzadsze
Spożycie superfoods a częstość infekcji
p = 0,2232
osoby spożywające mniejsze ilości superfoods osoby spożywające większe ilości superfoods
Rzadsze (< 6 infekcji/rok) i częstsze (≥ 6 infekcji/rok) występowaniu infekcji dróg oddechowych a spożycie superfoods (mniejsze ilości superfoods – nie częściej jak 6 razy w roku i mniej niż porcja na tydzień; większe ilości superfoods – co najmniej raz w miesiącu i co najmniej porcja na tydzień)
Ryc. 2. Spożycie superfoods a częstość występowania infekcji.
Fig . 2. Superfoods consumption and the frequency of respiratory infections.
Porównanie spożycia każdego z superfoods ujętego w prezentowanym badaniu z częstością występowania infekcji dróg oddechowych wykazało zależność na pozio-mie statystycznie istotnym jedynie w przypadku cebuli (Chi2 = 9,012332; p = 0,0028)
– osoby u których infekcje dróg oddechowych występowały częściej spożywały więk-sze ilości cebuli, natomiast nie stwierdzono znaczących różnic w częstości występo-wania infekcji u osób, które spożywały mniejsze ilości cebuli (ryc. 3). W związku z tym nasuwa się przypuszczenie, że pewna grupa osób, u których częściej występują infekcje dróg oddechowych, częściej sięga też po cebulę i spożywa jej więcej. Jako miarę oceny ryzyka wykorzystano iloraz szans, który po dokonaniu obliczeń wynosi 5,82. Zatem szansa spożywania mniejszych ilości cebuli przez osoby z rzadszymi in-fekcjami jest prawie 6-krotnie większa niż szansa spożycia mniejszych ilości cebuli przez osoby z częstszymi infekcjami. Analogicznie – szansa spożywania większych ilości cebuli przez osoby z częstszymi infekcjami jest niemal 6-krotnie większa od szansy spożycia większych ilości cebuli przez osoby z rzadszymi infekcjami (ryc. 3). Nieuzasadnionym byłoby wnioskowanie, że osoby, które zjadają więcej cebuli, częściej chorują, gdyż cebula należy do produktów prozdrowotnych, zawierających dużo korzystnych składników (10). Można zatem przypuszczać, że pewna grupa osób z częstymi infekcjami dróg oddechowych, częściej i/lub w większych ilościach spożywa cebulę, w celu szybszego powrotu do zdrowia. Przekonanie o prozdro-wotności cebuli ma swoje uzasadnienie naukowe, gdyż warzywo to jest bogate w polifenole, a zwłaszcza w jedną z grup do nich należących, tj. flawonoidy (głównie
kwercetyna i antocyjany). Polifenole roślinne wykazują właściwości antyoksyda-cyjne, immunomodulujące, przeciwzapalne, przeciwalergiczne, przeciwobrzękowe, przeciwmiażdżycowe, antymutagenne, a także przeciwdrobnoustrojowe. Związki te hamują aktywność enzymów odpowiadających za powstawanie RFT (reaktywnych form tlenu), wiążą i inaktywują powstałe rodniki, powodują wzrost aktywności en-zymów przeciwutleniających oraz przyczyniają się do wzrostu stężenia antyoksy-dantów (wit. C i E). Polifenole wykazują również ważną aktywność w stosunku do drobnoustrojów – działają hamująco na niektóre wirusy, bakterie i grzyby, co może tłumaczyć ich korzystne działanie w zwalczaniu infekcji dróg oddechowych (11). Cebula wykazuje działanie antybiotykowe na bakterie dodatnie i Gram--ujemne, dlatego jest stosowana w zwalczaniu kaszlu, leczeniu przeziębienia czy zapalenia krtani. Jest stosowana zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie. Może być spożywana w całości lub w postaci syropu (12).
Analizę zależności między postacią (surowe, przetworzone), w jakiej były spo-żywane superfoods a częstością występowania infekcji dróg oddechowych prze-prowadzono dla 110 badanych, ponieważ pozostali uczestnicy badania (43 osoby) w równym stopniu spożywali superfoods na surowo, jak i w postaci przetworzonej. Przez 55% badanych (84 osoby) „super żywność” spożywana była w postaci surowej, a przez 17% (26 osób) w postaci przetworzonej. Porównanie uwzględniające postać, w jakiej spożywane są superfoods z częstością infekcji dróg oddechowych wyka-zało brak istotnych różnic między grupami (p = 1,0), a liczebność poszczególnych grup przedstawiono w tab. 1. Procesy kulinarne niewątpliwie wpływają na zawartość bioaktywnych składników w żywności. Stąd wysnuto przypuszczenie, że produkty super żywności spożywane na surowo będą inaczej oddziaływać na odporność orga-nizmu niż produkty spożywane po obróbce kulinarnej, a co za tym idzie, że pojawią się różnice w częstości występowania infekcji dróg oddechowych. Wynik okazał się jednak statystycznie nieistotny. Badanie przeglądowe (13), oceniające wpływ proce-sów kulinarnych na zawartość polifenoli i antyoksydantów w żywności, pokazało,
mniejsze ilości cebuli – co najwyżej 6 razy w roku i mniej niż porcja na tydzień;
większe ilości cebuli – co najmniej raz w miesią-cu i co najmniej porcja na tydzień;
rzadsze infekcje – mniej niż 6 infekcji/rok; częstsze infekcje – minimum 6 infekcji/ rok Ryc. 3. Rozkład badanych w zależności od częstości występowania infekcji dróg oddechowych i ilości spożywanej cebuli (p < 0,05).
Fig. 3. Distribution of respondents depend-ing on the frequency of respiratory infec-tions and the amount of onions consumed
CEBULA większe ilości 46 44 56 8 Infekcje rzadsze częstsze mniejsze ilości
że wyniki są niejednoznaczne. Autorzy podkreślali, że na zwiększenie lub zmniej-szenie ilości polifenoli i potencjału antyoksydacyjnego wpływał w dużej mierze ro-dzaj produktu spożywczego, roro-dzaj obróbki kulinarnej, czas jej trwania i temperatura. Zasadniczo wysoka temperatura przyczynia się do znacznych strat witaminy C, co powoduje zmniejszenie właściwości przeciwutleniających przetworzonej żywności. Z kolei zawartość polifenoli może zwiększać się lub zmniejszać w zależności od ro-dzaju produktu poddanego obróbce. Odmienność wyników może wynikać między innymi z wielu reakcji zachodzących pomiędzy poszczególnymi składnikami poży-wienia w czasie działania wysokiej temperatury.
Tabela 1. Porównanie postaci spożywanych superfoods z częstością infekcji dróg oddechowych. Table 1. Comparison of the forms of superfoods consumed with the frequency of respiratory infections.
Infekcje dróg oddechowych
rzadsze częstsze
Postać superfoods na surowo 31 (28,2%) 54 (49,1%)
przetworzone 9 (8,2%) 16 (14,5%)
Przedstawione w przeglądzie badania wykazały korzystne znaczenie procesów kulinarnych na ilość polifenoli w żywności i jej potencjał antyoksydacyjny (13).
Analiza zależność między płcią a ilością superfoods spożywanych przez osoby o częstszym występowaniu infekcji (44% mężczyzn i 69% kobiet) wykazała brak sta-tystycznie istotnych różnic (p = 1,0) , co przedstawiono w tab. 2. Istotne różnice, nie tyle w ilości spożywanych superfoods, co w sposobie odżywiania w zależności od płci, wykazano w badaniu innych autorów, które oceniało wybrane zachowania żywieniowe młodzieży uczęszczającej do szkół średnich. Dziewczęta były bardziej zainteresowane racjonalnym odżywianiem niż chłopcy, częściej deklarowały spożywanie 4-5 porcji owoców dziennie, stosowanie produktów z obniżoną zawartością cholesterolu, ograni-czanie soli w potrawach oraz stosowanie produktów prozdrowotnych. Zaobserwowa-no także, że spożywały one mniej posiłków dziennie niż chłopcy. Natomiast między dziewczętami i chłopcami nie było istotnych różnic w spożyciu warzyw (14, 15).
Tabela 2. Spożycie superfoods przez kobiety i mężczyzn u których infekcje dróg oddechowych występują częściej (> 6 infekcji/1 rok).
Table 2. Consumption of superfoods by women and men who suffer from respiratory tract infections more often (> 6 infections/1 year).
Superfoods
Mniejsze ilości Większe ilości
Płeć Kobieta 23 (25,2%) 40 (44,0%)
Podsumowując, powszechnie znane i stosowane są domowe sposoby wspomagania odporności oraz zwalczania infekcji bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych. Wiele produktów, zaliczanych do grupy superfoods, znajduje zastosowanie w prewencji i wspomaganiu leczenia infekcji układu oddechowego. Jednakże wciąż brakuje ja-snych, naukowych badań, uzasadniających takie postępowanie. Może to wynikać z tego, że przeprowadzenie takich badań wiąże się z wieloma trudnościami, np. w ocenie ilości spożywanych produktów przez samych respondentów, ocenie zacho-dzących interakcji między poszczególnymi składnikami diety czy też oszacowaniu, co tak naprawdę wpływa na poprawę odporności – pojedynczy składnik odżyw-czy, dany super produkt czy całościowy sposób żywienia. Niniejsza praca miała na celu zbadanie zależności między spożywanymi wybranymi produktami superfoods i częstością infekcji dróg oddechowych. Wyniki większości analiz były statystycz-nie statystycz-nieistotne, na co mogła mieć wpływ liczebność próby. Uwzględniając ten fakt, wskazanym byłoby przeprowadzenie kolejnych badań z uwzględnieniem większej liczebnie grupy badanej. Warto również przyjrzeć się dokładniej samej cebuli i tu pożytecznym byłoby przeprowadzenie badania eksperymentalnego, gdyż badanie przekrojowe nie pokaże kierunku istniejącej zależności ani nie udowodni skutecz-ności spożywania tego superfood.
WNIOSKI
1. Ilość superfoods spożywanych przez młodzież krakowskich szkół średnich nie znalazła odzwierciedlenia w częstości występowania infekcji dróg oddechowych – częstość występowania infekcji dróg oddechowych u młodzieży spożywającej większe ilości superfoods nie różniła się istotnie statystycznie od częstości infekcji u młodzieży spożywającej „super żywność” w mniejszych ilościach.
2. Cebula została uznana przez badanych za jedyny, ze wszystkich analizowa-nych superfoods, produkt skuteczny we wspomaganiu leczenia infekcji dróg odde-chowych – szansa spożywania większych ilości cebuli przez młodzież o częstych infekcjach dróg oddechowych jest sześciokrotnie większa od szansy spożywania większych ilości cebuli przez młodzież, u których infekcje dróg oddechowych wy-stępują rzadko.
3. Postać (surowe, przetworzone) w jakiej spożywane są superfoods nie ma wpły-wu na częstość występowania infekcji dróg oddechowych u uczniów szkół średnich. 4. U osób o częstym występowaniu infekcji dróg oddechowych, płeć nie jest czynnikiem różnicującym ilość spożywanych superfoods – różnica w ilości spoży-wanych superfoods przez kobiety i mężczyzn jest statystycznie nieistotna.
A . O s t a c h o w s k a - G ą s i o r, M . G r a d e k
CORRELATION BETWEEN “SUPERFOODS” INTAKE AND THE FREQUENCY OF RESPIRATORY INFECTIONS IN HIGH SCHOOL STUDENTS IN KRAKOW
S u m m a r y
Introduction: The natural methods of immune support have been known and widely used for a long
time. Individual food products, classified as superfoods, are becoming more and more popular. They are used in the prevention and treatment of many diseases, including respiratory infections. However, there is still a lack of high-quality research justifying such behavior.
Aim: To determine the relationship between the amount of consumed superfoods and the frequency
of respiratory infections among high school students.
Material and methods: The cross-sectional study was conducted among 153 students (89 women
and 64 men), aged 15-20. Data for the research were collected using a questionnaire. The Chi-square independence test was used for analysis. The results were considered statistically significant at p < 0.05.
Results: Respondents were assigned to 2 groups due to the frequency of respiratory infections (less
frequent/more frequent infections) and 2 other groups due to the amount of consumed superfoods (small-er/larger amounts). The Chi-square test results were statistically insignificant. Analysis of individual su-perfoods showed 6-times higher odds of consuming larger amounts of onion by young people with fre-quent respiratory infections compared to young people with rare infections.
Conclusions: The incidence of respiratory infection in teenagers consuming higher amounts of
super-foods did not differ significantly from the incidence of infection in teenagers consuming smaller amounts of superfoods. Onions were the only superfoods consumption of which increased significantly during infection.
PIŚMIENNICTWO
1. Wolfe D.: Superfoods. The food and Medicine of the Future. Jenson Books Inc., North Atlan-tic Books. Berkeley, California 2010: 1-10. – 2. Banach K., Rutkowska B., Glibowski P.: Polska „su-perżywność” w prewencji chorób nowotworowych. Bromat. Chem. Toksykol., 2017; 50(2): 106-114. – 3. Brewer M.S.: Natural antioxidants: sources, compounds, mechanisms of action and potential applications. Compr. Rev. Food Sci. Food Saf, 2011; 10: 221-247. – 4. Musielińska R., Bus B.: Przegląd wybranych antyoksydantów w aspekcie bezpieczeństwa ich stosowania. Int. J. Saf. Sci, 2015; 3: 93-112. – 5. Martiorosyan M. Danik, Jaishree Singh. :A new definition of functional food by FFC: what makes
a new definition unique? FFHD, 2015; 5(6): 209-223. – 6. Bayan L., Koulivand P.H, Gorji A.: Garlic: a review of potential therapeutic effects. Avicenna J. Phytomed, 2014; 4(1): 1-14. – 7. Dymarska E., Gro-chowalska A., Krauss H.: Wpływ sposobu odżywiania na układ odpornościowy. Immunomodulacyjne działanie kwasów tłuszczowych, witamin i składników mineralnych oraz przeciwutleniaczy. Now. Lek., 2013; 82(3): 222-231. – 8. Ratajczak M., Gietka-Czernel M.: Rola selenu w organizmie człowieka. Post. N. Med., 2016; 29 (12): 929-933. – 9. Nahas R., Balla A.: Complementary and alternative medicine for prevention and treatment of the common cold. Can Family Physician, 2011; 53: 31-36. – 10. Matłok N., Gorzelany J., Bilek M.: Ocena zawartości fruktozy, glukozy i sacharozy w wybranych odmianach cebuli uprawianych w trzech gospodarstwach hodowalano-nasiennych. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roln., 2014; 576: 79–87.
11. Ding S., Jiang H., Fang J.: Regulation of Immune Function by Polyphenols. J. Immunol. Res., 2018; 3: 1-8. – 12. Ashwini M., Sathishkumar R.: Onion (Allium cepa) – Ethnomedicinal and therapeutic properties. Handbook of Medicinal Plants and their Bioactive Compounds, 2014: 27-34. – 13. Różańska D., Regulska-Ilow B., Ilow R.: Wpływ wybranych procesów kulinarnych na potencjał antyoksydacyjny i zawartość polifenoli w żywności. Probl. Hig. Epidemiol., 2014; 95(2): 215-222. – 14. Pieszko-Kle-jnowska M., Pęgiel-Kamrat J., Zarzeczna-Baran M., Stankiewicz M, Kozanecka I, Łysiak-Szydłowska W.: Różnice w sposobie odżywiania się młodzieży gimnazjalnej w województwie pomorskim w za-leżności od płci. Probl. Hig. Epidemiol., 2006; 87(4): 278-283. – 15. Smith S.L., Cunningham-Sabo L.:
Food choice, plate waste and nutrient intake of elementary-and middle-school students participating in the US National School Lunch Program. Public Health Nutrition. 2013; 17(6): 1255-1263.
Adres: Zakład Badań nad Żywieniem i Lekami, Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu UJ CM, ul. Grzegórzecka 20, 31–531 Kraków
