Monika Grabia1, Sylwia K. Naliwajko, Patryk Nowakowski,
Krystyna J. Gromkowska-Kępka, Anna Puścion-Jakubik, Renata Markiewicz-Żukowska
WYBRANE ELEMENTY ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH W GRUPIE UCZNIÓW W WIEKU 11–14 LAT
Zakład Bromatologii
Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Kierownik: prof. dr hab. M.H. Borawska
1 Studenckie Koło Naukowe
Zakładu Bromatologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Kierownik: prof. dr hab. M.H. Borawska
Celem badań było poznanie wybranych zachowań żywieniowych oraz jakości zdrowotnej diet w grupie uczniów w wieku 11–14 lat w obrębie powiatu olsztyń-skiego na podstawie autorolsztyń-skiego kwestionariusza. Ze względu na stwierdzone liczne nieprawidłowe zachowania żywieniowe (nieregularność spożywania po-siłków, pomijanie śniadań, pojadanie między posiłkami produktów słodkich) wskazane jest skorygowanie modelu żywienia młodzieży. Wykazano, że diety uczniów miały słabo zaznaczone cechy prozdrowotne.
Hasła kluczowe: zachowania żywieniowe, jakość zdrowotna diet, uczniowie. Key words: nutritional habits, health diet quality, pupils.
W okresie adolescencji intensywny wzrost, rozwój i dojrzewanie organizmu wy-maga dostarczania odpowiednich ilości makro- i mikroskładników. Młode osoby często nie dostrzegają zależności pomiędzy nawykami żywieniowymi a zdrowiem, ponadto rówieśnicy i mass media mają duży wpływ na ich styl życia, w tym za-chowania żywieniowe. Z tego względu istotną kwestią jest odpowiednia edukacja żywieniowa, przyczyniająca się do ukształtowania i utrwalenia prawidłowych na-wyków, które mogą zredukować ryzyko zdrowotne w późniejszym etapie życia, w tym zmniejszyć występowanie chorób cywilizacyjnych.
Celem pracy było poznanie wybranych zachowań żywieniowych oraz jakości zdrowotnej diet w grupie uczniów w wieku 11–14 lat w obrębie powiatu olsztyń-skiego.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto 111 uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych powiatu olsztyńskiego w wieku 11–14 lat: 63 dziewczęta (57%) i 48 chłopców (43%).
Do oceny zachowań żywieniowych wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety, zawierający pytania dotyczące liczby posiłków spożywanych w ciągu dnia, pojadania, czasu poświęconego na dodatkowe zajęcia sportowe oraz częstości spożycia produktów i grup produktów. Jakość zdrowotną diet oceniono za pomocą indeksu pHDI-10
(Pro-healthy-Diet-Index-10) oceniającego, czy dieta ma prozdrowotny charakter i
nHDI-14 (Non-Healthy-Diet-Index-nHDI-14), który wskazuje na antyzdrowotne cechy diety (1). Indeks pHDI-10 obejmuje spożycie 10 grup produktów o potencjalnie korzystnym wpływie na zdrowie, takich jak: pieczywo razowe; kasza gryczana, płatki owsiane, makaron pełnoziarnisty lub inne kasze gruboziarniste; mleko (w tym mleko smako-we, kakao, kawa na mleku); fermentowane napoje mleczne; sery twarogowe (w tym serki homogenizowane, desery twarogowe); potrawy z tzw. mięsa białego; ryby; potrawy z nasion roślin strączkowych; owoce i warzywa.
Natomiast indeks nHDI-14 uwzględnia spożycie 14 grup produktów, które po-tencjalnie niekorzystnie wpływają na zdrowie: pieczywo jasne; ryż biały, makaron zwykły lub drobne kasze; żywność typu fast food; mięsne lub mączne potrawy smażone; masło jako dodatek do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp.; smalec jako dodatek do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp.; sery żół-te (w tym serki topione, sery pleśniowe); wędliny, kiełbasy lub parówki; potrawy z mięsa czerwonego; słodycze; konserwy mięsne; słodzone napoje gazowane lub niegazowane typu cola; napoje energetyzujące i napoje alkoholowe (1).
Indeksy obliczono sumując częstotliwość spożycia (krotność/dzień) powyżej wy-szczególnionych 10 i 14 grup żywności. Zasady interpretacji zostały ujęte w tab. I.
Ta b e l a I. Zasady interpretacji indeksów prozdrowotnej (pHDI-10) i niezdrowej (nHDI-14) diety Ta b l e I. Rules for the interpretation of pro-health (pHDI-10) and unhealthy (nHDI-14) diet indexes
Natężenie cech odżywienia
Zakres (krotność/dzień) indeks prozdrowotnej diety –
pHDI-10
indeks niezdrowej diety – nHDI-14
Małe 0 – 6,66 0 – 9,33
Umiarkowane 6,67 – 13,33 9,34 – 18,66
Duże 13,34 – 20 18,67 – 28
Badanie uzyskało zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Bia-łymstoku (nr R-I-002/168/2017).
Wyniki opracowano za pomocą programu Statistica 13.0. Istnienie zależności pomiędzy cechami jakościowymi oceniano przy użyciu testu chi-kwadrat niezależ-ności. Sprawdzono normalność rozkładu cech ilościowych. Nie stwierdzono nor-malności ich rozkładu i dlatego porównania pomiędzy dwiema grupami dokonano za pomocą nieparametrycznego testu U Manna-Whitneya. Za istotne różnice przy-jęto wartości przy poziomie istotności p<0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Średni wskaźnik masy ciała (BMI) dziewcząt wynosił 19,75 kg/m2, chłopców – 20,05 kg/m2. Wartości BMI porównano z wartościami centylowymi opracowanymi
dla polskich dzieci (2). Niedowaga występowała u 2% dziewcząt i 12% chłopców. Prawidłowa masa ciała – odpowiednio u 79% i 69%. Nadwagę stwierdzono u 12% dziewcząt i 7% chłopców, otyłość – odpowiednio u 7% i 12%.
Wśród respondentów dominował 4-posiłkowy model żywienia (51% dziew-cząt, 50% chłopców), 5 i więcej posiłków spożywał co trzeci ankietowany (22% dziewcząt, 31% chłopców). Podobne wyniki uzyskali w swoich badaniach Jonczyk i współpr. (3) oraz Batyk (4), u których co drugi ankietowany zadeklarował sposób żywienia oparty o 4 posiłki.
Lazzeri i współpr. (5) stwierdzili, że niespożywanie śniadań przed wyjściem do
szkoły negatywnie wpływa na procesy poznawcze uczniów. Niepokojącym zja-wiskiem jest to, że 16% dziewcząt i 13% chłopców nie spożywało śniadań, a ich nieregularną konsumpcję deklarowało odpowiednio 29% i 27% uczniów. W bada-niach własnych wykazano, iż 53% uczennic oraz 61% uczniów starało się regu-larnie jadać posiłki i podobny odsetek – 55% dziewcząt i 60% chłopców, zdawało sobie sprawę ze znaczenia spożywania pierwszego śniadania. W badaniach Batyk (4) tylko 45% badanej młodzieży zjadało pierwsze śniadanie, a co czwarty respon-dent go nie spożywał. Bardziej optymistyczne wyniki opublikowała Kowalcze (6), u której 75% dziewcząt i 65% chłopców z warszawskiego Ursynowa codziennie spożywało śniadania przed wyjściem do szkoły. Z badań własnych wynika, że 64% dziewcząt i 71% chłopców codziennie przynosiło ze sobą drugie śniadanie, bądź miało wykupione obiady. Natomiast 13% dziewcząt i 15% chłopców nie spożywało posiłków w szkole. Jonczyk i współpr. (3), analizując regularność posiłków dekla-rowaną przez uczniów z Piekar Śląskich, stwierdzili, że 64% respondentów (70% dziewczynek i 58% chłopców) codziennie na przerwie w szkole zjadało drugie śniadanie, a co 3 uczeń spożywał je od czasu do czasu.
Ta b e l a II. Najczęściej wybierana przez uczniów żywność spożywana między posiłkami Ta b l e II. The food most often consumed between meals by pupils
Lp. Żywność spożywana między posiłkami* Ogółem (%) Dziewczęta (%) Chłopcy (%) p 1 Owoce 55,0 50,8 60,4 0,9 2 Słodkie przekąski 48,7 47,6 50,0 0,5
3 Słodzone napoje i desery mleczne 39,6 39,7 39,6 0,5
4 Słone przekąski 29,7 33,3 25,0 0,6
5 Orzechy, migdały, nasiona, pestki 27,0 23,8 31,3 0,3
6 Niesłodzone napoje i desery mleczne 24,3 22,2 27,1 0,7
7 Warzywa 20,7 18,7 22,3 0,4
* Respondenci mogli wskazać dowolną liczbę odpowiedzi; p – poziom istotności w teście chi-kwadrat.
Pojadanie między posiłkami, szczególnie słodkich i słonych przekąsek, jest du-żym problemem wśród młodzieży. W badanej grupie co drugi uczeń i uczennica pojadali kilka razy dziennie. Tabela II przedstawia listę produktów deklarowanych jako spożywane między posiłkami. Szczególnie popularnymi przekąskami były owoce oraz słodkie przekąski (słodycze i pieczywo cukiernicze). Co 3–4 ankie-towany deklarował spożywanie napojów, mlecznych deserów, słonych przekąsek
i orzechów, a co piąty spożywał warzywa jako przekąski. Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie w teście chi-kwadrat pomiędzy chłopcami i dziewczętami w częstości spożywania poszczególnych przekąsek.
Jakość zdrowotną oceniono za pomocą indeksu pHDI-10 i nHDI-14. Na ich podstawie możliwa jest ocena, czy dieta ma potencjalnie korzystny wpływ na zdro-wie, czy może wykazywać cechy antyzdrowotne. Natężenie cech, w zależności od indeksu, przedstawia tab. III.
Ta b e l a III. Odsetek uczniów w zależności od przedziałów indeksów prozdrowotnej (pHDI-10) i niezdrowej (nHDI-14) diety
Ta b l e III. Percentage of pupils depending on the ranges of pro-health and unhealthy diet indexes
Natężenie cech odżywiania
Indeks prozdrowotnej diety pHDI-10 Indeks niezdrowej diety nHDI-14 ogółem n=111 dziewczęta n=63 chłopcy n=48 ogółem n=111 dziewczęta n=63 chłopcy n=48 % Małe 90 92 88 92 94 90 Umiarkowane 10 8 12 8 6 10 Duże 0 0 0 0 0 0
Dieta ok. 90% dziewcząt i chłopców miała małe natężenie cech prozdrowotnych (pHDI-10 średnio 3,7±1,6), co było powiązane głównie z niską podażą produktów takich jak: ryby, nasiona roślin strączkowych, mleko i produkty mleczne. Jednocze-śnie słabo zaznaczony był potencjalnie niekorzystny wpływ diet na zdrowie (nHDI-14 średnio 4,5±2,1), wynikający ze zbyt częstego spożywania potraw smażonych, pieczywa jasnego, słodyczy, wędlin, kiełbas lub parówek. Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie w wartościach powyższych indeksów pomiędzy chłopcami i dziewczętami w teście U Manna-Whitneya.
Z badań (7, 8) wynika, że diety ponad połowy przebadanych osób dorosłych odznaczały się słabym natężeniem cech prozdrowotnych i jednocześnie małym na-tężeniem cech niekorzystnie wpływających na zdrowie. Szczególnie zadziwiające było otrzymanie takich wyników przez Kaźmierczak i współpr. (8) w grupie osób przejawiających skłonności ortorektyczne. W dostępnej literaturze brakuje doniesień dotyczących jakości zdrowotnej diet w badanej grupie wiekowej, dlatego należałoby kontynuować badania w tym kierunku.
WNIOSKI
1. W badanej grupie uczniów zaobserwowano nieprawidłowe zachowania ży-wieniowe (nieregularne spożywanie posiłków, pomijanie śniadań, pojadanie między posiłkami produktów słodkich).
2. Diety uczniów nie wykazywały protekcyjnego wpływu na zdrowie ze względu na małe nasilenie cech prozdrowotnych i jednocześnie nie stwierdzono nasilenia cech antyzdrowotnych diet.
3. Konieczne jest skorygowanie błędów dietetycznych poprzez odpowiednią edukację żywieniową.
M. G r a b i a, S. K. N a l i w a j k o, P. N o w a k o w s k i, K. J. G r o m k o w s k a-K ę p k a, A. P u ś c i o n-J a k u b i k, R. M a r k i e w i c z-Ż u k o w s k a
SELECTED ELEMENTS OF NUTRITIONAL BEHAVIORS IN THE GROUP OF PUPILS IN AGE 11-14 YEARS
S u m m a r y
Introduction. Young people often do not notice the relationship between eating habits and health.
For this reason, an important issue is proper nutritional education contributing to the development and consolidation of correct habits. Aim. The aim of the study was to make an assessment of selected di-etary habits and health quality of diets in a group of pupils aged 11-14 years in the Olsztyn land county.
Material and methods. The study included 111 pupils aged 11-14 years in the Olsztyn land county:
63 girls and 48 boys. Measurement tool was a questionnaire, which was framed for the purpose of this study, which included questions about the number of meals consumed during the day, time spent on additional sports activities and the frequency of consumption of products. The health quality of the diet was assessed using the pHDI-10 index (Prohealthy-Diet-Index-10) assessing whether the diet has a pro-health character and nHDI-14 (Non-Healthy-Diet-Index-14), which indicates the anti-health char-acteristics of the diet. Statistical analysis was performed by the use of software package Statistica 13.0.
Results. The vast majority of respondents answered that they consumed 4 meals a day (51% girls,
50% boys), 5 and more meals were eaten by every fourth school student. It was shown that 16% of girls and 13% of boys did not eat breakfast. The most popular snacks were fruit and sweet snacks (sweets and confectionery). Every third-fourth respondents declared consumption of drinks, milk desserts, salty snacks and nuts, and every fi fth consumed vegetables as snacks. The diet of about 90% of girls and boys had low intensity of pro-health character (pHDI-10 average value 3.7 ± 1.6), while the potentially negative impact of diet on health was poorly marked (nHDI-14 average value 4.5 ± 2.1).
Conclusions. 1. The results of our research showed abnormal nutritional behaviours such as: irregular
food intake, skipping breakfast, choosing sweet snacks between meals. 2. Because of poorly marked pro-health characteristics of pupils diet it is necessary to correct dietary habits through appropriate nutritional education.
PIŚMIENNICTWO
1. Wądołowska L., Krusińska B.: Procedura opracowania danych żywieniowych z kwestionariusza KomPAN. Rozdz. 3. (w:) Kwestionariusz do badania poglądów i zwyczajów żywieniowych oraz pro-cedura opracowania danych. Red. Gawęcki J. Wyd. Komitetu Nauki o Żywieniu Człowieka Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 2014; 34-51. Dostępny na stronie: http://www.knozc.pan.pl/. – 2. Kułaga Z., Różdżyńska A., Palczewska I., Grajda A., Gurzkowska B., Napieralska E., Litwin M., Grupa Badaczy OLAF: Siatki centylowe wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce – wyniki badania OLAF. Stand. Med. Pediatr. 2010; 7: 690-700. – 3. Jonczyk P., Potempa M., Kajdaniuk D.: Charakterystyka nawyków żywieniowych i aktywności fi zycznej wśród dzieci szkolnych w wieku od 11 do 13 lat w mieście Piekary Śląskie. Med. Metab., 2015; 19(2): 42-53. – 4. Batyk I.: Zwyczaje żywieniowe wśród młodzieży. J. Health Sci., 2012; (2): 7-13. – 5. Lazzeri G., Giacchi M.V., Spinelli A., Pammolli A., Dalmasso P., Nardone P., Lamberti A., Cavallo F.: Overweight among students aged 11-15 years and its relationship with breakfast, area of residence and parents’ education: results from the Italian HBSC 2010 cross-sectional study. Nutr. J., 2014; 13: 69. – 6. Kowalcze K.: Wybrane zachowania żywieniowe i sposób żywienia gimnazjalistów warszawskiego Ursynowa. (w:) Znaczenie racjonalnego żywienia w edukacji zdrowotnej. Red. Wolska-Adamczyk A., Wyd. Wyższej Szkoły Infrastruktury i Zarządzania w Warszawie, Warszawa, 2015; 117-124. – 7. Kolarzyk E., Kwiatkowski J., Skop-Lewan-dowska A.: Ocena jakości diety kobiet o różnym stanie odżywienia, przy użyciu Indeksu Prozdrowotnej Diety (pHDI-10). Probl. Hig. Epidemiol., 2017; 98(2): 177-182. – 8. Kaźmierczak N.M., Łukasiewicz K., Niedzielski A.: Poglądy, zachowania i zwyczaje żywieniowe występujące w przebiegu ortoreksji. Piel. Zdr. Publ., 2017; 7(2):125-133.
