• Nie Znaleziono Wyników

Sprawozdanie z sesji "Stan i potrzeby badań zbrodni hitlerowskich w Prusach Wschodnich w latach 1939-1945"

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Sprawozdanie z sesji "Stan i potrzeby badań zbrodni hitlerowskich w Prusach Wschodnich w latach 1939-1945""

Copied!
14
0
0

Pełen tekst

(1)

Baryła, Tadeusz

Sprawozdanie z sesji "Stan i potrzeby

badań zbrodni hitlerowskich w

Prusach Wschodnich w latach

1939-1945"

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 603-615

(2)

T a d e u s z B a r y ł a

SPRAWOZDANIE Z SESJI

„STAN I POTRZEBY BADAŃ

ZBRODNI HITLEROWSKICH W PRUSACH WSCHODNICH

W LATACH 1939— 1945”

O r g a n i z a t o r a m i o d b y t e j 4 i 5 m a j a 1 9 8 7 r . w K i k i t a c h s e s j i b y l i : G ł ó w n a K o m i s j a B a d a n i a Z b r o d n i H i t l e r o w s k i c h w P o l s c e I n s t y t u t P a ­ m i ę c i N a r o d o w e j ( d a l e j K o m i s j a ) w O l s z t y n i e , P r a c o w n i a N i e m c o z n a w ­ c z a O ś r o d k a B a d a ń N a u k o w y c h i m . W . K ę t r z y ń s k i e g o ( d a l e j O B N ) Z a ­ r z ą d W o j e w ó d z k i Z w i ą z k u B o j o w n i k ó w o W o l n o ś ć i D e m o k r a c j ę ( d a l e j Z B o W i D ) w O l s z t y n i e . B r a l i w n i e j u d z i a ł : m g r J a n L a s k o w s k i i m g r M a r e k M a s i u l a n i s ( G ł ó w n a K o m i s j a ) , m g r W i t o l d T y c z y ń s k i ( O k r ę g o w a K o m i s j a w G d a ń s k u ) , m g r J a n P o z n y s z , m g r T a d e u s z K o c h a n o w s k i , m g r S t a n i s ł a w P ł a t e k ( Z B o W i D w O l s z t y n i e ) . O t w i e r a j ą c s e s j ę p r z e w o d ­ n i c z ą c y o l s z t y ń s k i e g o o d d z i a ł u K o m i s j i m g r I r e n e u s z O l s z t a z w r ó c i ł u w a g ę , i ż m i n ę ł o b l i s k o 10 l a t o d p i e r w s z e j s e s j i w K i k i t a c h , d o t y c z ą c e j p r a c y p r z y m u s o w e j w T r z e c i e j R z e s z y w l a t a c h I I w o j n y ś w i a t o w e j . D o r o b e k b a d a ń n a d z b r o d n i a m i h i t l e r o w s k i m i w P r u s a c h W s c h o d n i c h n i e j e s t n a m i a r ę p o t r z e b i m o ż l i w o ś c i , a p r z y p i s a ć t o m o ż n a t e m u , że r ó w n o l e g l e z c z y n n o ś c i a m i d o c h o d z e n i o w o - ś l e d c z y m i K o m i s j i n i e s z ł y w p a r z e b a d a n i a n a u k o w e . N a j w a ż n i e j s z e j e s t z a t e m u s p r a w n i e n i e i i n t e n ­ s y f i k a c j a b a d a ń . P i e r w s z e g o d n i a w y g ł o s z o n o 3 r e f e r a t y o r a z p o d j ę t o d y s k u s j ę . W d n i u n a s t ę p n y m p r z e d s t a w i o n o 2 r e f e r a t y i k o n t y n u o w a n o d y s k u s j ę . ( P o n i ż e j s t r e s z c z e n i a r e f e r a t ó w w e d ł u g k o l e j n o ś c i i c h w y g ł a s z a n i a . ) — D o c . d r E d m u n d W o j n o w s k i , S ta n i p o trz e b y badań n a d z b ro d n ia ­ m i h it le r o w s k i m i w P ru s a c h W schodnich. W o k r e s i e z a b i e g ó w o e k s t r a d y c j ę E r i c h a » K o c h a , n a d p r e z y d e n t a g a u l e i t e r a P r u s W s c h o d n i c h w s p ó ł p r a c a h i s t o r y k ó w o l s z t y ń s k i c h z K o ­ m i s j ą , p o l e g a j ą c a n a d o k u m e n t o w a n i u j e g o d z i a ł a l n o ś c i , n i e d o p r o w a d z i ł a n i e s t e t y d o r o z p o c z ę c i a s y s t e m a t y c z n y c h b a d a ń o m a w i a n e j p r o b l e m a t y k i . S k o n c e n t r o w a n o s ię w t y m c z a s ie n a b a d a n i a c h p o l s k o ś c i t e g o o b s z a r u i o s i ą g n i ę t o z n a c z ą c e r e z u l t a t y . N i e m n i e j s z c z e g ó ł o w y c h b a d a ń w y m a -K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1987, n r 3 - 4 (177—178)

(3)

g a j ą t e e l e m e n t y p o l i t y k i w ł a d z h i t l e r o w s k i c h , k t ó r e c h o ć b y ł y k o n t y ­ n u a c j ą s z y k a n z o k r e s u w e i m a r s k i e g o , z o s t a ł y t a k r o z b u d o w a n e , że w s p ó ł ­ t w o r z y ł y s y s t e m t e r r o r u d e c y d u j ą c y o k o n d y c j i p o l s k i e j l u d n o ś c i r o d z i ­ m e j . W ś r ó d z b r o d n i h i t l e r o w s k i c h , k t ó r y c h d a t ą p o c z ą t k o w ą b y ł 25 s i e r p ­ n i a 1 93 9 r . , m i m o l i c z n y c h p u b l i k a c j i — g ł ó w n i e T a d e u s z a O r a c k i e g o — • n a j l e p i e j r o z p o z n a n o s t r a t y s z k o l n i c t w a i o ś w i a t y p o l s k i e j o r a z e k s t e r m i ­ n a c j ę c z o ł o w y c h d z i a ł a c z y . D a l s z e b a d a n i a w y m a g a j ą p o z y s k a n i a k a d r y , p l a n u o r a z k o o r d y n a c j i . R ó w n o l e g l e n a l e ż y p r z y s t ą p i ć d o r o z p o z n a n i a , d o s t ę p n e g o o d n i e d a w n a z a s o b u r e j e n c j i c i e c h a n o w s k i e j , l i c z ą c e g o o k . 2 8 t y s . p o s z y t ó w , k t ó r y w z w i ą z k u ze z n i s z c z e n i e m w ł a ś c i w y c h a k t w s c h o d n i o p r u s k i c h m a p o d ­ s t a w o w e z n a c z e n i e . D r u g i z e s p ó ł p r o b l e m ó w t o e k s t e r m i n a c j a Ż y d ó w o r a z o p o z y c j i w P r u ­ s a c h W s c h o d n i c h . U p r z e d z e n i a n a r o d o w o ś c i o w e , w t y m i a n t y s e m i t y z m o d g r y w a ł y r o l ę j u ż w ó w c z a s , g d y w ż y c i u p o l i t y c z n y m p r o w i n c j i d o g ł o s u d o s z ł a D e u t s c h - N a t i o n a l e V o l k s p a r t e i . N a s i l i ł y s i ę o n e i p r z y b r a ł y z u p e ł n i e i n n ą — e k s t e r m i n a c y j n ą p o s t a ć p o p r z e j ę c i u w ł a d z y p r z e z h i t l e ­ r o w c ó w . M i m o b a r d z o l i c z n e j l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u n i e m a d o t ą d p r a c y t y c z ą c e j l o s ó w l u d n o ś c i ż y d o w s k i e j w P r u s a c h W s c h o d n i c h . N a l e ż y z b a ­ d a ć s z c z e g ó l n i e : l i c z e b n o ś ć t e j l u d n o ś c i , k i e r u n k i i r o z m i a r y e m i g r a c j i , w i e l k o ś ć p r z e j ę t e g o m a j ą t k u , e t a p y i r o z m i a r y e k s t e r m i n a c j i . F r a g m e n t a r y c z n e b a d a n i a h i s t o r y k ó w p o l s k i c h n a d a k t y w n o ś c i ą k l a s y r o b o t n i c z e j o r a z r u c h e m r o b o t n i c z y m n i e w y s z ł y p o z a 1 9 3 2 r . t o t e ż k o m ­ p l e k s z a g a d n i e ń z w i ą z a n y c h z l i k w i d a c j ą p a r t i i r o b o t n i c z y c h i r u c h u z w i ą z k o w e g o o r a z e k s t e r m i n a c j ą i c h d z i a ł a c z y p o z o s t a j e n a d a l n i e r o z ­ p o z n a n y , m i m o i ż z a s ó b A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o w O l s z t y n i e u m o ż l i w i a p o d j ę c i e b a d a ń . D o k r ę g u z a g a d n i e ń s ł a b o r o z p o z n a n y c h n a l e ż y s p r a w a e u t a n a z j i . W p r a w d z i e ż a d e n s p o ś r ó d 21 z a k ł a d ó w w y t y p o w a n y c h d o u ś m i e r c a n i a d z i e c i d z i e d z i c z n i e o b c i ą ż o n y c h n i e b y ł z l o k a l i z o w a n y w P r u s a c h W s c h o d ­ n i c h , n i e d o w o d z i t o j e d n a k — a t a k t w i e r d z ą n i e k t ó r z y b a d a c z e z a c h o d - n i o n i e m i e c c y — że n i e p r o w a d z o n o t e j a k c j i n a t y m o b s z a r z e . D a l s z y c h b a d a ń w y m a g a , p o d e j m o w a n y j u ż w l i t e r a t u r z e , l o s l u d z i d o t k n i ę t y c h n a j c i ę ż s z y m i p r z y p a d k a m i c h o r ó b p s y c h i c z n y c h , s k a z a n y c h t a j n y m d e k r e ­ t e m H i t l e r a z 1 w r z e ś n i a 1 9 3 9 r . n a w y t ę p i e n i e , k t ó r e p r o w a d z o n o w r a m a c h a k c j i „ T 4 ” , ,,14 f 1 3 ” , „ A k c j a R e i n h o l d ” . W s c h o d n i o p r u s k a s ł u ż b a z d r o w i a d o s p r a w a k c j i „ T 4 ” n a P r u s y W s c h o d n i e , k i e r o w a n a p r z e z r e z y ­ d u j ą c e g o w K r ó l e w c u d r . F r i e d r i c h a M a u z a ( n . b . p ó ź n i e j s z e g o p r o ­ f e s o r a k l i n i k i n e u r o l o g i c z n e j w M ü n s t e r w R F N ) k a r n i e u c z e s t n i c z y ł a w p r o g r a m i e p r z y m u s o w e j e u t a n a z j i .

(4)

K r o n i k a n a u k o w a 6 0 5 M a l o p o z n a n e są f i l i e o b o z u k o n c e n t r a c y j n e g o S t u t h o f f , k t ó r e b y ł y r o z m i e s z c z o n e n a o b s z a r z e P r u s . W y k s z t a ł c e n i e s ię p o l i c j i b e z p i e c z e ń s t w a w w a ż n e o g n i w o „ p a ń s t w a S S ” u w i d o c z n i ł o s i ę t a k ż e w k o l e j n y c h e t a p a c h a g r e s j i h i t l e r o w s k i e j w E u r o p i e . R ó ż n e p l a c ó w k i g e s t a p o P r u s W s c h o d n i c h m i a ł y s z c z e g ó l n y u d z i a ł w a g r e s j i p r z e c i w P o l s c e , o d k o m e n d e r o w u j ą c d o g r u p o p e r a c y j ­ n y c h i p ó ź n i e j s z y c h s t a c j o n a r n y c h p l a c ó w e k g e s t a p o c z y k o m e n d p o l i c j i b e z p i e c z e ń s t w a w i e l u s w o i c h p r a c o w n i k ó w a d m i n i s t r a c y j n y c h i f u n k c j o ­ n a r i u s z y k r y m i n a l n y c h . J e s z c z e p o d k o n i e c s i e r p n i a 1 9 3 9 r . z o r g a n i z o ­ w a n o w O l s z t y n i e „ E i n z a t z g r u p p e A l l e n s t e i n ” p o d d o w ó d z t w e m E r n s t a D a m z o g a , p r z e m i a n o w a n ą w p i e r w s z y c h d n i a c h a g r e s j i n a „ E i n s a t z ­ g r u p p e V ” . O w ą g r u p ę o p e r a c y j n ą p o d z i e l o n o z r a z u n a d w a o d d z i a ł y : E i n s a t z k o m m a n d o 1 / V n a c z e l e z s z e f e m g e s t a p o T y l ż y I - I e i n z e m G r ä f e , E i n s a t z k o m m a n d o 2 / V n a c z e l e z s z e f e m g e s t a p o O l s z t y n a , R o b e r t e m S c h e f e , a 12 w r z e ś n i a u t w o r z o n o w O l s z t y n i e j e s z c z e E i n s a t z k o m m a n d o 3 / V k i e r o w a n e p r z e z s z e f a g e s t a p o E l b l ą g a W a l t e r a A l b a t h . W k r o c z y ł y o n e u b o k u W e h r m a c h t u n a p r z y g r a n i c z n e z i e m i e p o l s k i e z a b e z p i e c z a j ą c b u d y n k i i a k t a p o l s k i c h w ł a d z i i n s t y t u c j i , r e j e s t r u j ą c i u s u w a j ą c l u d ­ n o ś ć ż y d o w s k ą , a p r z e d e w s z y s t k i m d o k o n u j ą c m a s o w y c h a r e s z t o w a ń i i n t e r n o w a ń ( 2 0 3 3 o s o b y ) . N a p o c z ą t k u p a ź d z i e r n i k a 1 9 3 9 r . g r u p y i o d ­ d z i a ł y o p e r a c y j n e p r z e k s z t a ł c i ł y s i ę w s t a c j o n a r n e p l a c ó w k i p o l i c j i b e z ­ p i e c z e ń s t w a n a a k t u a l n i e z a j m o w a n y c h o b s z a r a c h , a n a m o c y z a r z ą d z e ­ n i a H e y d r i c h a z 2 0 l i s t o p a d a 1 9 3 9 r . n i e k t ó r z y c z ł o n k o w i e g r u p i o d d z i a ­ ł ó w z P r u s o t r z y m a l i p r z y d z i a ł y d o p l a c ó w e k g e s t a p o u t w o r z o n y c h n a z i e m i a c h p o l s k i c h w ł ą c z o n y c h d o R z e s z y o r a z d o k o m e n d p o l i c j i b e z p i e ­ c z e ń s t w a w G e n e r a l n y m G u b e r n a t o r s t w i e ( m . i n . I n o w r o c ł a w i Ł ó d ź ) . W y e k s p o n o w a n y f r a g m e n t z b r o d n i c z e j d z i a ł a l n o ś c i g e s t a p o w s k a z u j e n a p o t r z e b ę p o d j ę c i a k o m p l e k s o w y c h b a d a ń n a d k s z t a ł t o w a n i e m s i ę i d z i a ­ ł a l n o ś c i ą h i t l e r o w s k i e g o a p a r a t u p r z y m u s u i p r z e m o c y w P r u s a c h W s c h o d n i c h . Z a g a d n i e n i e m w y m a g a j ą c y m b a d a ń , a l e t a k ż e i n o w e g o s p o j r z e n i a j e s t p r z y m u s o w a e w a k u a c j a P r u s W s c h o d n i c h w s t y c z n i u 1 9 4 5 r . G e n e z a t e j e w a k u a c j i , j e j p r z e b i e g i z w i ą z a n a z t y m k w e s t i a s t r a t l u d n o ś c i o w y c h , w t y m t a k ż e p o l s k i e j l u d n o ś c i r o d z i m e j , j e ń c ó w i r o b o t n i k ó w p r z y m u s o w y c h , w i n n y b y ć t a k ż e r o z p a t r y w a n e w k o n t e k ś c i e z b r o d n i h i t l e r o w s k i c h w P r u s a c h W s c h o d n i c h . — D r B o h d a n K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , R o z w ó j -partii h i t le r o w s k ie j w P rusach W s c h o d n ic h w la ta c h 19211939. W P r u s a c h W s c h o d n i c h n i e l i c z n i c z ł o n k o w i e N S D A P n a l e ż e l i n a p o ­ c z ą t k u l a t d w u d z i e s t y c h d o O r t s g r u p p e w M o n a c h i u m . P r ó b ę r o z b u d o w y i z o r g a n i z o w a n i a m i e j s c o w e j O r t s g r u p p e w W y s t r u c i u n i e m o ż l i w i ł o

(5)

6 0 6 15 l i s t o p a d a 1 9 2 2 r . z a r z ą d z e n i e p r u s k i e g o m i n i s t e r s t w a s p r a w w e w n ę t r z ­ n y c h , z a k a z u j ą c e d z i a ł a l n o ś c i p a r t i i h i t l e r o w s k i e j n a t y m o b s z a r z e . D a l s z e o g r a n i c z e n i a w p r o w a d z o n e w k o n s e k w e n c j i n i e u d a n e g o p u c z u m o n a c h i j ­ s k i e g o p o w a ż n i e o s ł a b i ł y d z i a ł a l n o ś ć N S D A P , a l e n a w e t w ó w c z a s m o ż n a b y ł o z a o b s e r w o w a ć o b e c n o ś ć z w o l e n n i k ó w H i t l e r a , k t ó r z y w w y b o r a c h z 5 m a j a 1 9 2 4 r . u z y s k a l i 8 ,6 % o g ó ł u w a ż n y c h g ł o s ó w . P o z n i e s i e n i u 12 g r u d n i a 1 9 2 4 r . z a k a z u d z i a ł a l n o ś c i N S D A P w P r u s a c h o r a z o g ł o s z e ­ n i u 2 6 l u t e g o 1 9 2 5 r . p r z e z H i t l e r a w y t y c z n y c h w s p r a w a c h o r g a n i z a c j i , c z ł o n k o s t w a , t w o r z e n i a i z a d a ń o d d z i a ł ó w s z t u r m o w y c h , d z i a ł a l n o ś ć w s c h o d n i o p r u s k i c h c z ł o n k ó w p a r t i i n a b r a ł a n o w y c h r o z m i a r ó w . Z i n i c j a ­ t y w y W a l d e m a r a M a g u n i , k t ó r y w p i e r w s z y m o k r e s i e f i n a n s o w a ł w i ę k ­ s z o ś ć p o c z y n a ń w K r ó l e w c u , o r a z W i l h e l m a S t i c h a , 1 m a r c a 1 9 2 5 r . p o ­ w s t a ł a o f i c j a l n a k o m ó r k a p a r t i i h i t l e r o w s k i e j w K r ó l e w c u , a n a s t ę p n i e n a z e b r a n i u 5 k w i e t n i a 1 9 2 6 r . w W y s t r u c i , n a j s i l n i e j s z y m w ó w c z a s o ś r o d k u p a r t i i , u t w o r z o n o o k r ę g p a r t y j n y P r u s y W s c h o d n i e ( G a u O s t - p r e u s s e n d e r N S D A P ) , o d p o w i a d a j ą c y w s w y c h g r a n i c a c h o k r ę g o w i w y ­ b o r c z e m u d o p a r l a m e n t u R z e s z y . W e f e k c i e o ż y w i o n e j d z i a ł a l n o ś c i p r o ­ p a g a n d o w e j d o s z ł o 30 k w i e t n i a 1 9 2 5 r . d o p i e r w s z e g o p u b l i c z n e g o z e b r a ­ n i a N S D A P w K r ó l e w c u . P r ó b a t w o r z e n i a w t y m o k r e s i e w ł a s n e j p r a s y z a k o ń c z y ł a s i ę n i e p o w o d z e n i e m . W y d a w a n y w n a k ł a d z i e 10 t y s . e g z . i r o z d a w a n y b e z p ł a t n i e , p r z e d E r i c h a G e o r g a S t a t t i n s k i e g o n a z i s t o w s k i m i e s i ę c z n i k „ D i e D e u t s c h e A r b e i t e r z e i t u n g ” z o s t a ł p o c z w a r t y m n u m e r z e , z u w a g i n a a g r e s y w n y i p o d b u r z a j ą c y t o n , z a m k n i ę t y , g d y w y d a w c a b y ł j u ż i t a k n a s k r a j u b a n k r u c t w a . Z b r a k u f u n d u s z ó w p r z e s t a ł p o k i l k u n u m e r a c h u k a z y w a ć s i ę m i e s i ę c z n i k „ S a m m e l n ” , w y d a w a n y j a k o d o d a t e k d o „ T i l s i t e r Z e i t u n g ” . W P r u s a c h N S D A P b y ł a j e d n a k s ł a b a i t a k d a l e c e n i e l i c z n a , ż e n a d r u g i m R e i c h s p a r t e i t a g u w W e i m a r z e , 3— 4 l i p c a 1 9 2 6 r . , r e p r e z e n t o w a ł o j ą z a l e d w i e d z i e w i ę c i u c z ł o n k ó w , a n i e w i e l u w i ę c e j n a t r z e c i m , 21 s i e r p n i a 1 9 2 7 г . , b o z a l e d w i e 15. P r ó b a u p o r z ą d k o w a n i a i o ż y w i e n i a d z i a ł a l n o ś c i p o d j ę t a p r z e z G a u f ü h r e r a S c h e r w i t z a n i e p r z y ­ n i o s ł a r e z u l t a t u , a o n s a m n a p o t k a ł s i l n ą o p o z y c j ę z e s t r o n y s t a r y c h d z i a ł a c z y . S p a d e k z n a c z e n i a u w i d o c z n i ł s i ę w w y b o r a c h d o R e i c h s t a g u z 20 m a j a 1 9 2 8 г . , w k t ó r y c h n a l i s t ę N S D A P o d d a n o t y l k o 8 0 9 7 g ł o s ó w , t j . 0 ,8 % . D . H e r t z - E i c h e n r o d e , p o d a j e że i s t n i a ł t u n i e w y z y s k a n y p r z e z n a z i s t ó w p o t e n c j a ł s i ł (4 ,6 % ) w p o s t a c i V ö l k i s c h - n a t i o n a l e B l o k . P r u s y W s c h o d n i e b y ł y z a t e m j e d y n y m o k r ę g i e m w y b o r c z y m , w k t ó r y m o d s e t e k u z y s k a n y c h p r z e z N S D A P g ł o s ó w b y ł m n i e j s z y n i ż 1 ,0 % . Z a s a d n i c z e z m i a n y n a s t ą p i ł y z c h w i l ą z a t w i e r d z e n i a , 3 w r z e ś n i a 1 9 2 8 r . , E . K o c h a n a s t a n o w i s k u G a u l e i t e r a . J u ż 16 t e g o m i e s i ą c a o d b y ł s i ę p i e r w s z y G a u - p a r t e i t a g , p o ł ą c z o n y z a p e l e m w s c h o d n i o p r u s k i e j S A . Z a p o c z ą t k o w a ł y

(6)

K r o n i k a n a u k o w a 6 0 7 o n e s e r i ę p u b l i c z n y c h z e b r a ń o b s ł u g i w a n y c h p r z e z K o c h a o r a z i n t e n ­ s y w n e p r a c e o r g a n i z a c y j n e , k t ó r y c h w y n i k i e m b y ł o p o w o ł a n i e 1 g r u d ­ n i a — G a u f f r a u e n s c h a f t , a 16 g r u d n i a — H i t l e r j u g e n d . S p e k t a k u l a r n y m p o s u n i ę c i e m b y ł o o b j ę c i e ( 3 I V 1 9 2 9 ) p r z e z I I . G ö r i n g a p a t r o n a t u n a d w s c h o d n i o p r u s k i m o k r ę g i e m . W n a s t ę p s t w i e g w a ł t o w n e g o r o z w o j u l i c z e b n e g o , b e z p o ś r e d n i e k i e r o ­ w a n i e p o s z c z e g ó l n y m i k o m ó r k a m i t e r e n o w y m i n i e w y s t a r c z a ł o , t o t e ż w s t y c z n i u ( 2 4 1 1 9 2 9 ) K o c h p o d z i e l i ł w s c h o d n i o p r u s k i o k r ę g p a r t y j n y n a 14 o b w o d ó w ( B e z i r k ) c z y n i ą c k i e r o w n i k a o b w o d u o d p o w i e d z i a l n y m za r o z w ó j p a r t i i n a j e g o t e r e n i e . N a t o m i a s t w w y t y c z n y c h z m a j a (3 0 V 1 9 2 9 ) K o c h s i l n i e j z w i ą z a ł S A z p a r t i ą , p o d p o r z ą d k o w u j ą c — n i e b e z o p o r ó w d o w ó d c ó w g r u p — S A k i e r o w n i k o m m i e j s c o w y c h k o m ó r e k p a r t y j n y c h . D o p r o w a d z i ! t a k ż e K o c h d o w y d a w a n i a ( o d 1 I X 1 9 2 9 ) w ł a s n e g o o r g a n u p a r t y j n e g o „ O s t d e u t s c h e r B e o b a c h t e r ” . R o z w ó j l i c z e b n y o r a z o d d z i a ł y ­ w a n i e p r o p a g a n d o w e p a r t i i u w i d o c z n i ł y s ię , c h o ć j e s z c z e b e z w p ł y w u n a z m i a n ę u k ł a d u s i ł , w w y b o r a c h (1 7 X I 1 9 2 9 ) d o w s c h o d n i o p r u s k i e g o s e j ­ m i k u p r o w i n c j o n a l n e g o , w k t ó r y c h n a z i ś c i u z y s k a l i 39 7 1 6 , t j . 4 ,3 % g ł o ­ s ó w . D o k o n a n y n a p o c z ą t k u 1 9 2 9 r . p o d z i a ł w s c h o d n i o p r u s k i e g o o k r ę g u n a o b w o d y p o d l e g a ł w n a s t ę p n y m o k r e s i e r ó ż n y m z a m i a n o m . I s t o t n y c h k o r e k t d o k o n a n o w z w i ą z k u z p o w s t a n i e m n i e m a l w k a ż d e j w s i N a r o - d o w o s o c j a l i s t y c z n e g o Z w i ą z k u C h ł o p ó w i O s a d n i k ó w ( N a t i o n a l s o z i a l i s t i ­ s c h e r B a u e r n u n d S i e d l e r b u n d ) . D u ż e o b s z a r o w o o b w o d y z a s t ą p i o n o d w u d z i e s t o m a k o m i s a r i a t a m i o k r ę g u ( G a u k o m i s a r i e t e ) . Z u w a g i n a w y ­ b o r y d o r a d g m i n n y c h n i e m o g ł y o n e d z i e l i ć p o w i a t ó w . W s i e r p n i u 1 9 3 2 r . z n i e s i o n o k o m i s a r i a t y o k r ę g u i u t w o r z o n o k i e r o w n i c t w a p o w i a ­ t o w e ( K r e i s l e i t u n g ) , k t ó r y c h o b s z a r p o k r y w a ł s i ę ś c i ś l e z p o w i a t a m i . Z m i a n o m t y m t o w a r z y s z y ł o u p o r z ą d k o w a n i e w e w n ę t r z n e j p o d l e g ł o ś c i i w o s t a t e c z n o ś ć w s z y s t k i e B l o c k , Z e l l e i O r t s g r u p p e n a o b s z a r z e p o w i a t u t w o r z y ł y K r e i s , n a c z e l e k t ó r e g o s t a ł k r e i s l e i t e r — ze s w o i m s z t a b e m , p o d l e g ł y b e z p o ś r e d n i o w ł a d z o m o k r ę g u p a r t y j n e g o — G a u . W z r a s t a j ą c e z n a c z e n i e p a r t i i h i t l e r o w s k i e j w P r u s a c h W s c h o d n i c h o d z w i e r c i e d l i ł o s ię w w y b o r a c h d o R e i c h s t a g u : w 1 9 3 0 r . (1 4 I X ) — 2 2 ,8 % g ł o s ó w , w 1 93 2 (31 V I I ) 4 6 ,8 % g ł o s ó w , c o n a s t ą p i ł o w w y n i k u w z r o s t u l i c z b o w e g o O r t s ­ g r u p p e n ( w 1 9 2 8 r . b y ł o i c h — ■ 31, w 1 9 3 0 — 163 , w 1 9 3 2 — 4 3 9 , w 1 935 — 5 9 6 ). W e d ł u g t a j n e j w e w n ę t r z n e j s t a t y s t y k i p a r t y j n e j , 1 s t y c z n i a 1 9 3 5 r . N S D A P w P r u s a c h W s c h o d n i c h l i c z y ł a 8 6 2 8 1 c z ł o n k ó w , z k t ó ­ r y c h d o p a r t i i w s t ą p i ł o p r z e d 14 w r z e ś n i a 1 9 3 0 r . 2 7 9 9 (3 ,2 % ), 2 4 7 2 7 (2 8 , 6 % ) m i ę d z y 14 w r z e ś n i a 1 9 3 0 a 30 s t y c z n i a 1 93 3 г . , a 5 8 7 5 5 (6 8 , 2 % ) p o 30 s t y c z n i a 1 9 3 3 r . T o , że w P r u s a c h W s c h o d n i c h d o N S D A P n a l e ż a ł o j e d y n i e 3 ,7 % o g ó l n e j l i c z b y m i e s z k a ń c ó w o c e n i a n o ( R e i c h s l e i t u n g ) j a k o

(7)

6 0 8 n i e z a d o w a l a j ą c e i z m i e r z a n o d o r o z b u d o w y s z e r e g ó w d o 1 15 t y s . , p r o ­ w a d z ą c n a b ó r w ś r ó d c z ł o n k ó w r ó ż n y c h o r g a n i z a c j i a f i l i o w a n y c h . C h a ­ r a k t e r y s t y c z n e , że s k ł a d s o c j a l n y N S D A P w P r u s a c h W s c h o d n i c h p r z e d i p o o b j ę c i u w ł a d z y w y k a z y w a ł s t a b i l n o ś ć , a 6 7 ,8 % o g ó ł u c z ł o n k ó w p a r t i i l i c z y ł o m n i e j n i ż 4 0 l a t . — D r B o h d a n Ł u k a s z e w i c z , C h a r a k t e r y s t y k a s ta n u badań nad p r o ­ b le m a ty k ą je n ie c k ą i p ra c y p rz y m u s o w e j w P ru s a c h W s c h o d n ic h w la ta c h I I w o j n y ś w ia to w e j. W l a t a c h 1 9 4 6 — 1 9 4 9 z a g a d n i e n i a d e p o r t a c j i , p r a c y p r z y m u s o w e j i p o ­ ł o ż e n i a r o b o t n i k ó w P o l a k ó w p o d j ę t o w p i o n i e r s k i c h p r a c a c h W . J a s t r z ę b ­ s k i e g o , K . M . P o s p i e s z a l s k i e g o i W . R u s i ń s k i e g o . Z w r ó c i ł y o n e u w a g ę m . i n . n a k o n i e c z n o ś ć b a d a ń z n a c z ą c e j r o l i P r u s W s c h o d n i c h w s y s t e m i e n i e m i e c k i e j e k s p l o a t a c j i i e k s t e r m i n a c j i P o l a k ó w i i n n y c h n a r o d ó w n i e ­ m a l z c a ł e j E u r o p y . P o 1 9 4 9 r . p r o b l e m a t y c e t e j n i e p o ś w i ę c a n o n a l e ż y t e j u w a g i i w z a s a d z i e d o 1 9 6 5 r . p o z a p r z y c z y n k a m i p u b l i c y s t y c z n y m i , o d n o ­ t o w a n y m i p r z e z M . T a r n o w s k ą w B i b l io g r a f i i m a r t y r o l o g ii W a r m ii, M a ­ z u r i P o w i ś l a , b r a k o w a ł o s y s t e m a t y c z n y c h b a d a ń . Z m i e n i ł o s i ę t o p o r e a k t y w o w a n i u w 1 9 6 5 r . O k r ę g o w e j K o m i s j i . Z a r e j e s t r o w a ł a o n a 123 ś l e d z t w a w ł a s n e , p r z e s ł u c h a ł a p o n a d 5 t y s . ś w i a d k ó w , a d o G ł ó w n e j K o ­ m i s j i p r z e k a z a ł a 3 2 0 0 d o k u m e n t ó w , z k t ó r y c h o k o ł o t y s i ą c a w e s z ł o d o o b i e g u m i ę d z y n a r o d o w e g o . Z a i n i c j o w a ł a o n a r ó w n i e ż b a d a n i a m . i n . n a d S t a l a g i e m I B H o h e n s t e i n o r a z i n w e n t a r y z a c j ę i g e o d e z y j n e o p r a c o w a n i e m i e j s c u ś w i ę c o n y c h w a l k ą i m ę c z e ń s t w e m w p o w i a t a c h i ł a w s k i m , m ł a w ­ s k i m , o s t r ó d z k i m , k ę t r z y ń s k i m , p i s k i m , d z i a ł d o w s k i m i s z c z y c i e ń s k i m . Z n a c z ą c y m r e z u l t a t e m j e d n e j z w i e l u s e s j i , o d b y t y c h p r z y w s p ó ł u d z i a l e K o m i s j i , b y ł o w y d a n i e p r z e z O B N k s i ą ż k i Pra ca p rz y m u s o w a w T rz e c ie j Rzeszy w la ta c h I I w o j n y ś w ia to w e j. W y d a n e n a p o c z ą t k u l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h p r a c e H e r b e r t a S z u r g a c z a

P rz y m u s o w e z a tru d n ia n ie P o la k ó w p rze z h itle ro w s k ie g o o k u p a n ta , C z e ­ s ł a w a Ł u c z a k a P o ls c y r o b o t n ic y p r z y m u s o w i w T rz e c ie j Rzeszy podczas I I w o j n y ś w ia to w e j o raz S z y m o n a D a t n e r a Z b r o d n ie W e h rm a c h tu n a je ń ­ cach w o je n n y c h a r m ii r e g u la r n y c h w I I w o jn ie ś w ia to w e j, w n o s z ą c w i e l e z a s a d n i c z y c h u s t a l e ń w s k a z a ł y j e d n o c z e ś n i e n a k o n i e c z n o ś ć o b j ę c i a s z c z e ­ g ó ł o w y m i b a d a n i a m i P r u s W s c h o d n i c h . P r a c e k o n c e n t r o w a ł y s ię w O B N . Z w y r a ź n y m r e z o n a n s e m s p o ł e c z n y m s p o t k a ł y s i ę w y d a n e p r z e z O ś r o d e k 3 t o m y w s p o m n i e ń i r e l a c j i b y ł y c h r o b o t n i k ó w p r z y m u s o w y c h , P o l a k ó w , w P r u s a c h W s c h o d n i c h . N a j i s t o t n i e j s z ą d l a p o s t ę p u b a d a ń b y ł a ( o p u b l i ­ k o w a n a w 1 9 7 4 r . ) d y s e r t a c j a d o k t o r s k a B o h d a n a K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i e g o Z a g r a n ic z n i r o b o t n ic y p r z y m u s o w i w P ru s a c h W s c h o d n ic h w la ta c h I I w o jn y ś w ia to w e j. J e s t t o p i e r w s z a p o l s k a m o n o g r a f i a m e t o d r e k r u t a c j i

(8)

Kronika naukow a 6 0 9 i d e p o r t a c j i r o b o t n i k ó w p r z y m u s o w y c h , z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m r o l i p o l s k i c h z i e m w c i e l o n y c h d o P r u s , r o z m i a r ó w z a t r u d n i e n i a , w a r u n ­ k ó w ż y c i a i p r a c y o r a z s y t u a c j i p r a w n e j t e j e k s p l o a t a c j i . W i e l e k w e s t i i s z c z e g ó ł o w y c h j e s t w d a l s z y m c i ą g u p r z e d m i o t e m b a d a ń . K w e s t i e l i c z b y j e ń c ó w w o j e n n y c h , o r g a n i z a c j i i f u n k c j o n o w a n i a o b o z ó w , p a n u j ą c y c h t a m w a r u n k ó w s o c j a l n o - b y t o w y c h o r a z p r z y m u s o w e g o z a t r u d n i a n i a j e ń ­ c ó w w o j e n n y c h p o d j ą ł Z y g m u n t L i e t z w p r a c y O b o z y je n ie c k ie w P r u ­ sach W s c h o d n ic h 19391945. W y w o ł a ł a o n a ż y w ą p o l e m i k ę n a u k o w ą , d o w o d z ą c ą k o n i e c z n o ś c i d a l s z y c h s y s t e m a t y c z n y c h b a d a ń . N a l e ż y t a k ż e o d n o t o w a ć w y d a n i e s a m o r o d n e j t w ó r c z o ś c i q u a s i l i t e r a c k i e j p r z e z I r e n ę S i k o r s k ą W ie rsze i p ie ś n i p o ls k ic h r o b o t n ik ó w p rz y m u s o w y c h w T rz e c ie j Rzeszy w la ta c h 1939— 1945 o r a z p r z e w o d n i k a p o m i e j s c a c h p a m i ę c i W a r m i i i M a z u r o p r a c o w a n e g o p r z e z Z o f i ę D u d z i ń s k ą , a t a k ż e p r a c e d o k u m e n t a c y j n e i e k s p o z y c y j n e d z i a ł u h i s t o r i i M u z e u m W a r m i i i M a z u r w O l s z t y n i e d o t y c z ą c e g ł ó w n i e o b o z u w O l s z t y n k u , a k i e r o w a n e p r z e z m g r Z o f i ę J a n u s z k i e w i c z . — ■ E w a K o r c , S y tu a c ja lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j w P ru s a c h W sc h o d n ic h w la ta c h 19331945. W 1 9 3 3 r . b y ł o w P r u s a c h W s c h o d n i c h 8 8 4 8 Ż y d ó w i s t a n o w i l i o n i 0 ,3 8 % o g ó ł u l u d n o ś c i p r o w i n c j i . Z r z e s z e n i w C e n t r a l n y m Z w i ą z k u O b y ­ w a t e l i N i e m i e c k i c h W y z n a n i a Ż y d o w s k i e g o ( Z e n t r a l v e r e i n d e u t s c h e r S t a a t s b ü r g e r j ü d i s c h e n G l a u b e n s ) s t a r a l i s i ę p o d d a ć w w ą t p l i w o ś ć i o d ­ s u n ą ć z a g r o ż e n i a p ł y n ą c e z r e a l i z a c j i h i t l e r o w s k i e j p o l i t y k i r a s i s t o w s k i e j . S t ą d p r z y o ś w i a d c z e n i u g r u p y Ż y d ó w k r ó l e w i e c k i c h — n a c z e l e z p r z e ­ w o d n i c z ą c y m g m i n y p r o f . H u g o n e m F a l k e n h e i m e m o r a z L e o P o l l n o w e m i A r t u r e m E h r l i c h e m — o p o w i a d a j ą c y m s i ę z a H i t l e r e m , o k r e ś l a n o w s z y ­ s t k i e a t a k i p r z e c i w Ż y d o m j a k o s a m o w o l n e n a d u ż y w a n i e k o m p e t e n c j i p r z e z d o l n e o g n i w a N S D A P . N a s i l e n i e p o l i t y k i r a s i s t o w s k i e j b y ł o z w i ą ­ z a n e z l a w i n ą a t a k ó w n o r m a t y w n y c h , k t ó r e p o c z ą w s z y o d u s t a w y o o d n o ­ w i e n i u k a d r y u r z ę d n i c z e j z m i e r z a ł y d o e l i m i n a c j i Ż y d ó w z ż y c i a p u b l i c z ­ n e g o . R ó w n i e ż w P r u s a c h r o z p o c z ę t o z w a l n i a n i e u r z ę d n i k ó w , p r z y c z y m w 1 9 3 4 r . g e s t a p o w O l s z t y n i e w z m o g ł o n a d z ó r n a d w y d a w a n i e m , p r z e z s u p e r i n t e n d e n t u r y k o ś c i o ł ó w e w a n g e l i c k i c h , d o w o d ó w k o ś c i e l n y c h w y k a ­ z u j ą c y c h p o c h o d z e n i e a r y j s k i e . G e s t a p o w O l s z t y n i e w p r o w a d z i ł o r ó w n i e ż l i s t ę a d w o k a t ó w , k t ó r y m z e w z g l ę d u „ n a p a r a g r a f a r y j s k i " o d e b r a n o p r a w o w y k o n y w a n i a z a w o d u . K a ż d y p r z y p a d e k r e p r e z e n t o w a n i a i n t e r e ­ s ó w Ż y d ó w p r z e z p r a w n i k a — c z ł o n k a N S D A P p o d l e g a ł z g ł o s z e n i u c e n ­ t r a l i b e r l i ń s k i e j . W 1 9 3 5 r . g e s t a p o w K r ó l e w c u o p u b l i k o w a ł o r e j e s t r o b e j m u j ą c y 2 0 0 w ł a ś c i c i e l i f i r m , 38 l e k a r z y i 2 2 a d w o k a t ó w Ż y d ó w . N a s i l e n i e n a c i s k u s o c j a l n e g o i e k o n o m i c z n e g o z w i ą z a n e b y ł o z a k c j ą

(9)

6 1 0 b o j k o t u , r o z p o c z ę t ą w s k a l i c a ł e j R z e s z y 1 k w i e t n i a 1 9 3 3 r . W P r u s a c h g r u p y s z t u r m o w e S A i S S d o k o n a ł y o p l a k a t o w a n i a , z a m a z y w a ł y i n i s z ­ c z y ł y w i t r y n y o r a z s z y l d y , p i k i e t o w a ł y s k l e p y , p r z e p r o w a d z a ł y r e w i z j e o r a z a k c j ę f o t o g r a f o w a n i a w e w s z y s t k i c h m i a s t a c h . P o n i e w a ż s y t u a c j a g o s p o d a r c z a b y ł a t r u d n a , w ł a d z e a d m i n i s t r a c y j n e p r o w i n c j i u s i ł o w a ł y o g r a n i c z y ć b o j k o t , j e d n a k ż e z m i a n i e u l e g ł y t y l k o j e g o m e t o d y . G a u p r o - p a g a n d a l e i t u n g N S D A P w K r ó l e w c u f o r m a l n i e z a w i e s i ł b o j k o t w 1 93 5 r . a l e n a d a l d z i a ł a ł y t z w . „ s z t ü r m e r o w s k i e s k r z y n k i ” , p r o w a d z o n o a k c j ę f o t o g r a f o w a n i a i p i k i e t o w a n i a . R ó ż n e f o r m y p r o p a g a n d y t w o r z y ł y a t m o ­ s f e r ę s p r z y j a j ą c ą n i e k o n t r o l o w a n y m b r u t a l n y m w y s t ą p i e n i o m . P o w y ż s z a s y t u a c j a , w o c e n i e w ł a d z p o l i c y j n y c h w P i s z u , p r o w a d z i ł a d o u z u r p o w a ­ n i a s o b i e p r z e z p o s z c z e g ó l n e o g n i w a N S D A P u p r a w n i e ń p o l i c y j n y c h w s p r a w a c h g o s p o d a r c z y c h , a c z ę s t o w y k l u c z a j ą c e s i ę d z i a ł a n i a w ł a d z a d m i ­ n i s t r a c y j n y c h i p a r t y j n y c h „ n i e m o g ł y s p e ł n i ć r o l i p o ż y t e c z n e j w s p ó ł ­ p r a c y ” p r z y r o z w i ą z y w a n i u k w e s t i i ż y d o w s k i e j . U s t a w y n o r y m b e r s k i e k o n s t y t u o w a ł y n i e r ó w n o ś ć w o p a r c i u n a k r y t e r i a c h c z y s t o ś c i „ k r w i i r a s y ” i w r a z z r o z p o r z ą d z e n i a m i w y k o n a w c z y m i p r o w a d z i ł y d o c a ł k o ­ w i t e j e l i m i n a c j i Ż y d ó w . D o t y c h c z a s o w e d z i a ł a n i a r o z b u d o w a n o , a p r o p a ­ g a n d a s u g e r o w a ł a p o d j ę c i e w P r u s a c h W s c h o d n i c h z d e c y d o w a n y c h i d r a ­ s t y c z n y c h r o z w i ą z a ń . C h o ć j e s z c z e w s t y c z n i u 1 9 3 4 r . g e s t a p o w O l s z t y ­ n i e o s t r z e g a ł o l a n d r a t ó w p r z e d w z m o ż o n ą p r a c ą l i c z n e g o i r o z g a ł ę z i o n e g o Ż y d o w s k i e g o Z w i ą z k u B o j o w n i k ó w F r o n t o w y c h , t o p o d d a n i e d z i a ł a l n o ś c i w s z y s t k i c h o r g a n i z a c j i ż y d o w s k i c h n a d z o r o w i p o l i c y j n e m u o r a z i n n e ś r o d k i d o p r o w a d z i ł y d o s t o p n i o w e g o i c h z a m i e r a n i a , a n a s t ę p n i e p r z e j ę c i a m i e n i a . S p e c j a l n y n a c i s k p o ł o ż o n o n a d z i a ł a l n o ś ć Ż y d ó w w p a r t i a c h r o b o t ­ n i c z y c h , k t ó r ą o d 1 9 3 5 r . o d n o t o w y w a n o n a w y k a z a c h p r z e s y ł a n y c h s p e c j a l n e j p l a c ó w c e w y w i a d o w c z e j g e s t a p o w B e r l i n i e . P r o c e s e l i m i n o ­ w a n i a Ż y d ó w z ż y c i a p u b l i c z n e g o c o r a z w y r a ź n i e j d o t y k a ł w s z e l k i c h j e g o p r z e j a w ó w . W y r a ź n y n a c i s k p o ł o ż o n o n a n a d z ó r s t a t u o w e j d z i a ł a l n o ś c i g m i n w y z n a n i o w y c h , c o d o p r o w a d z i ł o d o r e z y g n a c j i w i e l u o s ó b z f u n k c j i , z a m i e r a n i a d z i a ł a l n o ś c i g m i n i w n a s t ę p s t w i e p r z e j ę c i a i c h m a j ą t k u . N a j ­ m n i e j p o z n a n e są s p r a w y t y c z ą c e d u c h o w n y c h k a t o l i c k i c h i e w a n g e l i c ­ k i c h , k t ó r y c h p o d d a n o i n w i g i l a c j i z e w z g l ę d u n a n i e a r y j s k i e p o c h o d z e n i e . O d 1 9 3 7 r . w P r u s a c h , p o d o b n i e j a k i n a i n n y c h t e r e n a c h , n a s i l i ł y s ię r e p r e s j e w s f e r z e g o s p o d a r c z e j : o d z a k a z u s p r z e d a ż y n i e m i e c k i c h s y m ­ b o l i p r z e z z m u s z a n i e d o d o b r o w o l n e g o o z n a k o w a n i a , d o p r z y m u s o w e j , p o c z ą w s z y o d 1 s t y c z n i a 1 93 9 r . , l i k w i d a c j i w s z y s t k i c h s k l e p ó w , z a k ł a ­ d ó w r z e m i e ś l n i c z y c h i p r z e d s i ę b i o r s t w . N i e z a c h o w a ł a s ię p e ł n a d o k u ­ m e n t a c j a w y d a r z e ń 9 i 10 l i s t o p a d a 1 9 3 8 г . , j e d n a k ż e c h a r a k t e r y s t y c z n a j e s t i c h o c e n a w r a p o r c i e p o l i c y j n y m z R e s z l a , w k t ó r y m d o n o s z o n o , że

(10)

K r o n i k a n a u k o w a 6 1 1 w m i e ś c i e „ p a n u j e s p o k ó j . W p o w i e c i e n i e m a j u ż ż a d n y c h s y n a g o g . P o ­ m i e s z c z e n i a p o c z ę ś c i o w e j p r z e b u d o w i e w y k o r z y s t a n e są w i n n y c h c e l a c h . Ż y d o w s k i e s k l e p y z n a j d u j ą s ię w r ę k a c h n i e m i e c k i c h . M i e j s c o w e w ł a d z e p o l i c y j n e w s p ó ł p r a c u j ą z p a r t i ą i a r e s z t o w a ł y 8 0 z d o l n y c h d o p r a c y Ż y d ó w , i n n y c h w y w i e z i o n o d o o b o z u ” . W P r u s a c h p o „ n o c y k r y s z ­ t a ł o w e j ” n i e w y d a w a n o Ż y d o m z e z w o l e ń n a s p r z e d a ż m a j ą t k u , z m u s z a j ą c i c h j e d n o c z e ś n i e d o o d d a n i a b i ż u t e r i i , p e r e ł i m e t a l i s z l a c h e t n y c h . G r a ­ b i e ż m a j ą t k u i p o z b a w i e n i e p r a c y s k a z y w a ł y Ż y d ó w n a k o r z y s t a n i e z s z y b k o w y c z e r p u j ą c y c h s ię ś r o d k ó w g m i n w y z n a n i o w y c h , a z d r u g i e j s t r o n y z m u s z a ł y d o e m i g r a c j i , k t ó r e j r o z m i a r y w z a s a d n i c z y s p o s ó b o b o k e k s t e r m i n a c j i o g r a n i c z a ł p r z y m u s p o z o r o w a n e j w y m i a n y k a p i t a ł u . J u ż w 1 9 3 5 r . c e l e m z a p o b i e ż e n i a p r z e m y t u m a j ą t k u Ż y d ó w p o w s t a ł p r z y c e n t r a l n y c h w ł a d z a c h f i n a n s o w y c h w B e r l i n i e s p e c j a l n y o ś r o d e k i n f o r ­ m a c y j n y . O r g a n i z a c j ą e m i g r a c j i z a j m o w a ł o s i ę m . i n . p r z y m u s o w e Z r z e ­ s z e n i e Ż y d ó w w N i e m c z e c h , k t ó r e p o z o s t a w a ł o p o d n a d z o r e m g e s t a p o . W K r ó l e w c u p o r a d w z a k r e s i e e m i g r a c j i ■ u d z i e l a ł a p l a c ó w k a A u s w a n ­ d e r e r - B e r a t u n g s s t e l l e O s t p r e u s s e n . S z c z e g ó l n ą r o l ę w d e p o r t a c j i Ż y d ó w z P r u s o d e g r a ł a a k c j a „ I l e y d r i c h ” . D a l s z y c h b a d a ń w y m a g a p r o b l e m r o z ­ m i a r ó w i k i e r u n k ó w e m i g r a c j i , t y m b a r d z i e j że w c z ę ś c i, k t ó r e j w i e l k o ś ć t r u d n o j e s t o k r e ś l i ć , p o z o s t a w a ł a o n a w z w i ą z k u z p l a n o w ą i s y s t e m a ­ t y c z n ą e k s t e r m i n a c j ą Ż y d ó w p r z e p r o w a d z a n ą p o z a o b s z a r e m P r u s W s c h o d n i c h . A k t a z o k r e s u w o j n y z a c h o w a ł y s ię w z n i k o m e j l i c z b i e i w z w i ą z k u z t y m d y s p o n u j e m y n i e l i c z n y m i d o k u m e n t a m i , s p o ś r ó d k t ó r y c h n a u w a g ę z a s ł u g u j ą : o d m o w a w p i s a n i a w 1 9 4 0 r . S t o w a r z y s z e n i a K u l t u Ż y d o w ­ s k i e g o d o r e j e s t r u w R e s z l u , p o d c z a s g d y z a m i e s z k i w a ł y w n i m j u ż t y l k o 4 s t a r e Ż y d ó w k i ; p r z e w o d n i c z ą c y g m i n y w K r ó l e w c u p r o f . H . F a l k e n - h e i m e m i g r o w a ł d o p i e r o w 1941 r . W l u t y m 1 9 4 2 r . p r a w d o p o d o b n i e o s t a t n i m i o s o b a m i t e j n a r o d o w o ś c i w P r u s a c h W s c h o d n i c h b y ł y w s p o m ­ n i a n e 4 s t a r e k o b i e t y , k t ó r e p r z e n i e s i o n o z R e s z l a d o d o m u s t a r c ó w w O l s z t y n i e . — ■ D r A n t o n i S o ł o m a , B a d a n ia z a c h o d n io n ie m ie c k ie n a d p ro b le m a ­ t y k ą p ra c y p r z y m u s o w e j w T rz e c ie j Rzeszy. W l a t a c h 1 9 3 9 — 1 9 4 4 h i t l e r o w s k a h i s t o r i o g r a f i a o i l e p o d e j m o w a ł a p r o b l e m a t y k ę z a t r u d n i a n i a r o b o t n i k ó w z a g r a n i c z n y c h t o c z y n i ł a t o c e l e m u z a s a d n i e n i a g o s p o d a r c z y c h p o t r z e b o d w o ł u j ą c s i ę p r z y t y m d o p o l i t y k i t r a d y c y j n e g o i m p o r t u s i ł y r o b o c z e j s p r z e d 1 9 3 3 r . S t ą d t e ż c e c h ą c h a r a ­ k t e r y s t y c z n ą b a d a ń z a c h o d n i o n i e m i e c k i c h b y ł o u n i k a n i e o k r e ś l e n i a „ Z w a n g s a r b e i t e r ” ( r o b o t n i c y p r z y m u s o w i ) , k t ó r e z e s w e j i s t o t y w s k a z y ­ w a ł o b y n a o k o l i c z n o ś c i r e k r u t a c j i , c h a r a k t e r p r a c y o r a z w a r u n k i ż y c i a .

(11)

6 1 2 N e s t o r z y n a u k i o p r a w i e p r a c y w R F N A l f r e d H u e c k , H a n s C . N i p p e r - d e y — t e n o s t a t n i z o s t a ł p i e r w s z y m p r e z y d e n t e m F e d e r a l n e g o S ą d u P r a ­ c y , o r a z R o l f D i e t z r o z p o c z y n a l i s w ą k a r i e r ę n a u k o w ą o d u z a s a d n i e n i a „ n o r m a l n o ś c i ” w y k o r z y s t y w a n i a w g o s p o d a r c e T r z e c i e j R z e s z y z a g r a ­ n i c z n e j s i ł y r o b o c z e j (K o m m e n ta re z u m Gezet z u r O r d n u n g d e r n a tio ­ n a le n A r b e it , M ü n c h e n 1 9 4 3 ). T y p o w y m p r z y k ł a d e m p r ó b y o d p a r c i a n o r y m b e r s k i e g o o b w i n i e n i a c z o ł o w y c h p r z e d s t a w i c i e l i n i e m i e c k i e g o p r z e m y s ł u j e s t p r a c a H a n s a E . K a n n a p i n a , W ir t s c h a f t u n d Z w a n g . A n m e r k u n g e n u n d A n a ly s e n z u r re c h tlic h e n u n d p o litis c h e n V e r a n tw o r t u n g d e r d e u tsch e n W ir t s c h a f t u n t e r d e r H e rs c h a ft des N a tio n a lis m u s besonders i m H i n b l ic k a u f den E in s a tz u n d d ie B e h a n d lu n g v o n a u s lä nd is c h e n A r b e it s k r ä f t e n u n d k o n - c e n tra tio n s la g e r h ä ftlin g e n in d e u tsch e n In d u s t r ie u n d R ü s tu n g s b e trie b e n ,

K ö l n 1 9 6 6 . W o l b r z y m i e j m a s i e p u b l i k a c j i d o t y c z ą c y c h n a z i z m u o m a ­ w i a n a p r o b l e m a t y k a n i e b y ł a p r z e d m i o t e m s z c z e g ó l n e g o z a i n t e r e s o w a n i a , s t ą d t e ż n i k ł a j e j o b e c n o ś ć w w i e l u r e n o m o w a n y c h p r a c a c h . P o w y ż s z a s y t u a c j a u l e g ł a z m i a n i e w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h . M a r t i n B r o s z a t p o d j ą ł p r o b l e m p r z y m u s o w e j d e p o r t a c j i p o l s k i e j s i ł y r o b o c z e j z G e n e r a l n e g o G u b e r n a t o r s t w a d o T r z e c i e j R z e s z y — N a zio n alsozia listisch e P o le n p o lit ik 19391945, S t u t t g a r t 1 96 1 . P i e r w s z ą j e d n a k z n a c z ą c ą w h i s t o r i o g r a f i i z a c h o d n i o n i e m i e c k i e j p r ó b ą s y n t e z y p r o b l e m a t y k i z a t r u d n i a n i a r o b o t n i ­ k ó w z a g r a n i c z n y c h i j e ń c ó w w o j e n n y c h b y ł a p r a c a H a n s a P f a h l m a n n a , F r e m d a r b e it e r u n d K rie g s g e fa n g e n e in d e r d e u tsch e n K r ie g s w ir ts c h a f t 19391945, D a r m s t a d t 1 9 6 8 . A u t o r z w r a c a u w a g ę n a m e t o d y r e k r u t a c j i , i c h z r ó ż n i c o w a n i e , s t o s o w a n e w p o s z c z e g ó l n y c h k r a j a c h o k u p o w a n y c h p r z e z R z e s z ę . P r o w a d z i ł y o n e d o s z c z e g ó l n e j e k s p l o a t a c j i , a w a r u n k i ż y c i a i p r a c y n i e p o z o s t a w a ł y b e z w p ł y w u n a o g ó l n y w y n i k e f e k t ó w g o s p o d a r ­ c z y c h T r z e c i e j R z e s z y . M i m o l i c z n y c h m a n k a m e n t ó w p o l e g a j ą c y c h m . i n . n a b e z k r y t y c z n y m s t o s u n k u d o u s t a w o d a w s t w a s o c j a l n e g o , s y n t e z a j e s t s z c z e g ó l n i e c e n n a w ł a ś n i e o d n o ś n i e d o e k o n o m i c z n y c h a s p e k t ó w p r a c y p r z y m u s o w e j . P r a c e A l e k s a n d r a D a l l i n a D eutsche H e r rs c h a ft in R u sla n d , D ü s s e l d o r f 1 9 5 8 i C h r i s t i a n a S t r e i t a K e in e k a m e ra d en . D ie W e h rm a c h t u n d d ie S o w ie tis c h e n K rie g s g e fa n g e n e n 19411945, S t u t t g a r t 1 9 7 8 w s k a ­ z a ł y n a ś c i s ł y z w i ą z e k p r a c y p r z y m u s o w e j j e ń c ó w w o j e n n y c h z i c h e k s t e r m i n a c j ą w T r z e c i e j R z e s z y . W l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h n a s t ą p i ł o w R F N o ż y w i e n i e b a d a ń , w k t ó r y c h o m a w i a n ą p r o b l e m a t y k ę r o z p a t r y ­ w a n o t a k ż e w k o n t e k ś c i e p o s t a w s p o ł e c z e ń s t w a n i e m i e c k i e g o , a w s z c z e ­ g ó l n o ś c i k l a s y r o b o t n i c z e j ( D . P e t z i n a , W . F . W e r n e r , T . W . M a s o n , K . J . B o d e , К . D o h s e ) . W t y m k r ę g u b a d a ń z w r ó c o n o u w a g ę , że o p o z y ­

(12)

K r o n i k a n a u k o w a 6 1 3 c y j n a p o s t a w a n i e m i e c k i e j k l a s y r o b o t n i c z e j u l e g a ł a d a l e k o i d ą c e j e r o z j i , s p o w o d o w a n e j z a r ó w n o h i t l e r o w s k i m t e r r o r e m , j a k i p o p r a w ą ś w i a d c z e ń s o c j a l n y c h , j a k o ś c i ą z a o p a t r z e n i a r y n k u , p e ł n y m z a t r u d n i e n i e m , a w k o n ­ s e k w e n c j i u p r z y w i l e j o w a n ą s t a b i l i z a c j ą s o c j a l n e g o p o ł o ż e n i a , o s i ą g n i ę t ą t a k ż e k o s z t e m r o b o t n i k ó w p r z y m u s o w y c h . S z c z e g ó l n e z n a c z e n i e m a j ą p r a c e C h r i s t o p h u s a S c h m i n c k - G u s t a v u s a — H u n g e r n f ü r H i t le r . E r in n n e - ru n g e n p o ln is c h e r Z w a n g s a r b e ite r i m D e u ts c h en R eich 19401945, R e i n ­ b e k 1 9 8 4 ; Das H e im w e h des W a le r ia n W ró b e l. E in S o n d e rg e ric h ts v e r­ f a h r e n 1941 1942, B e r l i n 1 9 8 6 , k t ó r y c h s p o ł e c z n a n o ś n o ś ć p o l e g a n a p r z y ­ b l i ż e n i u n i e m i e c k i e j o p i n i i p u b l i c z n e j o b r a z u p o w s z e c h n e g o d n i a p o l s k i c h r o b o t n i k ó w p r z y m u s o w y c h o r a z d o k u m e n t o w a n i u p r z e z j e d n o s t k o w y p r z e k a z l o s ó w i c h t r a g e d i i , k t ó r a n i e p r o w a d z i ł a d o p o r u s z e n i a c z y o b u ­ r z e n i a w ś r ó d l u d n o ś c i n i e m i e c k i e j . R ó w n i e z n a c z ą c e są b a d a n i a U r l i c h a H e r b e r t a . W p r a c y F re m a d a r b e ite r P o l i t i k u n d P r a x is des A u s la n d e re in ­ satzes in d e r K r ie g s w ir ts c h a f t des D r it t e n Reichs, B e r l i n 1 9 8 5 , z w r a c a o n u w a g ę , i ż m i m o p r z e c i w s t a w n o ś c i w i e l u z a ł o ż e ń h i t l e r o w s k i e j p o l i t y k i n a r o d o w o ś c i o w e j i c e l ó w g o s p o d a r k i w o j e n n e j w s i e r p n i u 1 9 4 4 r . n a o b s z a r z e w i e l k o n i e m i e c k i e j R z e s z y z a t r u d n i o n y c h b y ł o 7,6 m i n c u d z o ­ z i e m c ó w w t y m 1,9 m i n j e ń c ó w w o j e n n y c h . W i ę c e j n i ż p o ł o w a o g ó l n e j l i c z b y p o c h o d z i ł a z P o l s k i i Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o . A u t o r z b o l e s n ą d o ­ k ł a d n o ś c i ą o p i s u j e t r a g e d i ę p r a c y p r z y m u s o w e j , w y k o r z y s t u j ą c p r z y t y m s z c z e g ó l n i e c e n n e l i s t y p r z e j ę t e p r z e z c e n z u r ę n i e m i e c k ą o r a z m a t e r i a ł y n i e d o s z ł e g o d o s k u t k u p r o c e s u p r a c o w n i k ó w r e f e r a t u d o s p r a w o b c o k r a ­ j o w c ó w w G ł ó w n y m U r z ę d z i e B e z p i e c z e ń s t w a R z e s z y . W k o l e j n e j p r a c y — G e sch ich te d e r A u s lä n d e r b e s c h iftig u n g i n D e u ts c h la n d 18801980. S a is o n a rb e ite r, Z w a n g s a rb e ite r, G a s ta rb e ite r, B e r l i n 1 9 8 6 , r ó w n i e ż o m a ­ w i a s y s t e m p r a c y p r z y m u s o w e j , w k t ó r e j t r a k t o w a n o j ą j a k o ł u p w o ­ j e n n y ( A r b e i t a l s B e n t e ) . Z a t e m w i e l e z n a c z ą c y c h b a d a ń p r o w a d z o n y c h p r z e z h i s t o r y k ó w z a c h o d n i o n i e m i e c k i c h , k t ó r y c h r e z u l t a t y k o r e s p o n d u j ą z d o r o b k i e m h i s t o r i o g r a f i i p o l s k i e j j e s t w y n i k i e m n i e t y l e r e a l i s t y c z n e g o z w r o t u , c o s p e ł n i e n i e m p o s t u l a t u t r o s k i o p r a w d ę h i s t o r y c z n ą o p r a c y p r z y m u s o w e j w T r z e c i e j R z e s z y . W t r a k c i e d w u d n i o w e j d y s k u s j i g ł o s z a b r a ł o s i e d m i u u c z e s t n i k ó w s e s j i . M g r Z o f i a J a n u s z k i e w i c z ( M u z e u m W a r m i i i M a z u r w O l s z t y n i e ) , w s k a z a ł a , i ż e k s p o z y c j a m u z e a l n a p r o b l e m a t y k i o b o z ó w , j e ń c ó w i p r a c y p r z y m u s o w e j z a l e ż y n i e t y l k o o d s t a n u b a d a ń , a l e t a k ż e s t a n u z a c h o w a ­ n i a d o k u m e n t ó w o c h a r a k t e r z e m a t e r i a l n y m , k t ó r y d l a o b s z a r u P r u s W s c h o d n i c h j e s t s z c z e g ó l n i e z ł y . U d a ł o s ię z g r o m a d z i ć k i l k a t y s i ę c y p a ­ m i ą t e k r z e c z o w y c h i o k o ł o 100 d o k u m e n t ó w i k o n o g r a f i c z n y c h z w i ą z a ­ n y c h g ł ó w n i e z o b o z e m w O l s z t y n k u . N a l e ż y d ą ż y ć , m i m o s k ą p e j w i e d z y 39 — K o m u n i k a t y . . ,

(13)

6 1 4 0 o b o z a c h p r a c y i i c h f i l i a c h , d o o p r a c o w a n i a m o n o g r a f i i p o s z c z e g ó l n y c h o b o z ó w . M g r I r e n e u s z O l s z t a p o d k r e ś l i ł w a ż k o ś ć p r a c D z i a ł u H i s t o r i i m u z e u m w O l s z t y n i e o r a z i c h s z e r o k i o d b i ó r s p o ł e c z n y . D o c . d r Z y g m u n t L i e t z ( O B N ) r o z w i n ą ł s z e r e g w ą t k ó w p o d e j m o w a ­ n y c h w r e f e r a t a c h . C h a r a k t e r y s t y c z n e d l a P r u s W s c h o d n i c h s p l e c e n i e k a d r o w e i k o m p e t e n c y j n e a d m i n i s t r a c j i i a p a r a t u p a r t y j n e g o n i e m o g ł o p o z o s t a ć b e z w p ł y w u n a s p o s ó b s p r a w o w a n i a w ł a d z y p a ń s t w o w e j i d o l e ­ g l i w o ś ć ś r o d k ó w ' r e p r e s j i . W o k r e s i e w o j n y r o l a w s c h o d n i o p r u s k i e j k a d r y p a ń s t w o w e j b y ł a s z c z e g ó l n i e z ł o w r o g a n a p o l s k i c h z i e m i a c h w c i e l o n y c h d o P r u s . Z e s t r u k t u r ą w ł a d z y w i ą ż e s ię , d o t ą d n i e p o d e j m o w a n a p r o b l e ­ m a t y k a w s c h o d n i o p r u s k i e g o s ą d o w n i c t w a , j e g o r o l i w e k s t e r m i n a c j i , a t a k ż e w k u l t y w o w a n i u m i t u w s c h o d n i o p r u s k i e j p r a w o r z ą d n o ś c i . - A p a r a t s ą d o w n i c z y w w y n i k u p o b o r ó w d o w o j s k a z m i e n i a ł s ię , a c o r a z g o r s z e k a d r y p r z e r z u c a n o n a z i e m i e w c i e l o n e , l e c z n i e z m n i e j s z a ł s i ę s t o p i e ń 1 z a k r e s s t o s o w a n y c h r e p r e s j i . N i e z n a m y d o k ł a d n y c h r o z m i a r ó w m a s o ­ w o s t o s o w a n y c h a r e s z t ó w ś l e d c z y c h , c i ę ż k i c h w i ę z i e ń i o b o z ó w w o k r e s i e p i e r w s z y c h m i e s i ę c y a g r e s j i p r z e c i w P o l s c e . W P r u s a c h t w o r z e n i e o b o ­ z ó w z a c z ę ł o s i ę w 1 9 3 3 r . W p i e r w s z y m o k r e s i e p o d l e g a ł y o n e 3 A r m i i W s c h o d n i o p r u s k i e j . W l i t e r a t u r z e b r a k z g o d n o ś c i s ą d ó w , c o d o i c h l i c z b y , r o z m i e s z c z e n i a , a z a t e m i s k a l i r e p r e s j i . T r u d n o t e ż o k r e ś l i ć , w j a k i m s t o p n i u s t a ł y s i ę o n e z a p l e c z e m c a ł e g o s y s t e m u r e p r e s j i , w k t ó r y m P r u ­ s o m p r z y p a d ł o s z c z e g ó l n e m i e j s c e . W i a d o m o , że n a g m i n n i e s t o s o w a n o k o m a n d a p r a c y p r z y o b o z a c h , k t ó r e w e d ł u g r e l a c j i j e ń c ó w f r a n c u s k i c h l i c z y ł y d o 5 0 o s ó b i k a ż d y z o b o z ó w t w o r z y ł i c h n a j m n i e j k i l k a n a ś c i e . Z n a m i e n n e j e s t w y k o r z y s t y w a n i e w P r u s a c h f o r m o w a n y c h j e d n o s t e k f r o n t o w y c h d o n a d z o r u p r a c y j e ń c ó w w o j e n n y c h . K a ż e t o s p o j r z e ć i n a ­ c z e j n a d e k l a r o w a n ą p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o n i e m i e c k i e p o w o j n i e ś w i a d o ­ m o ś ć i w i e d z ę o z b r o d n i a c h h i t l e r o w s k i c h . W n a s t ę p s t w i e d u ż e g o z n i s z ­ c z e n i a a k t , j e d n y m ze s p o s o b ó w — w u p o w s z e c h n i a n i u k t ó r e g o w i n i e n w z i ą ć u d z i a ł Z B o W i D — w z b o g a c e n i a w i e d z y o o b o z o w y c h d n i u c o d z i e n ­ n y m , u c i e c z k a c h z o b o z ó w i p r a c y p r z y m u s o w e j , w s p ó ł p r a c y - z r u c h e m o p o r u , w i n n a b y ć a k c j a s t a ł e g o p o z y s k i w a n i a r e l a c j i i p a m i ą t e k o s o b i ­ s t y c h z o b s z a r u P r u s W s c h o d n i c h . D y s p o n u j e m y z b y t s t e r e o t y p o w y m o b r a z e m r o l i K o ś c i o ł ó w w P r u s a c h , k t ó r y u k s z t a ł t o w a n y z o s t a ł w n a s t ę p ­ s t w i e o d d z i a ł y w a n i a c z o ł o w y c h i c h p r z e d s t a w i c i e l i ( n p . K a l l e r , R a r k o w - . s k i ) . S t ą d t e ż b a d a ń w y m a g a k w e s t i a o p o z y c j i , o p o z y c j i • w e w n ę t r z n e j w K o ś c i o ł a c h k a t o l i c k i m i e w a n g e l i c k i c h ; c h o ć j a k w y n i k a z d o t y c h ­ c z a s o w y c h b a d a ń n i e m i a ł a o n a i s t o t n e g o z n a c z e n i a , a t e r r o r z a s t o s o w a n o w o b e c n i e l i c z n e j g r u p y k s i ę ż y .

(14)

K r o n i k a n a u k o w a 61 5 S t a n i s ł a w Z a b ł o c k i , w i m i e n i u R a d y M i e j s k i e j P R O N w O l s z t y n i e , z a d e k l a r o w a ł p o m o c w p o p u l a r y z a c j i m a r t y r o l o g i i P o l a k ó w w P r u s a c h W s c h o d n i c h w c z a s i e I I w o j n y ś w i a t o w e j . M g r T a d e u s z K o c h a n o w s k i ( Z B o W i D ) d r o b i a z g o w o w y m i e n i ł d z i a ł a n i a p o p u l a r y z u j ą c e t ę t e m a t y k ę . M g r S t a n i s ł a w A n d r u s z k i e w i c z ( K W P Z P R w O l s z t y n i e ) d a ł w y r a z p r z e ś w i a d c z e n i u o z w i ą z k u t r a d y c j i p r u s k i c h w t ę p i e n i u p o l s k o ś c i ze z b r o d n i a m i h i t l e r o w s k i m i w P r u s a c h W s c h o d n i c h . N a z a k o ń c z e n i e s e s j i g ł o s z a b r a ł d o c . d r E d m u n d W o j n o w s k i ( O B N ) . W s k a z a ł o n , że n a l e ż y p o g ł ę b i a ć w i e d z ę o z b r o d n i a c h h i t l e r o w s k i c h n i e t y l k o w o b e c n a r o d u p o l s k i e g o , a l e i p o p e ł n i o n y c h n a N i e m c a c h . T r z e b a t o c z y n i ć w t r o s c e o ś c i g a n i e s p r a w c ó w z b r o d n i , a p r z e d e w s z y s t k i m o p a m i ę ć o t y c h , c z ę s t o b e z i m i e n n y c h , k t ó r z y b e z w z g l ę d u n a n a r o d o ­ w o ś ć s t a l i s i ę j e j o f i a r a m i .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Using the tool, the designers followed a process that consists of both the creation of an individual design and a contribution to an iterative design: They had to provide their

Raport z wyników badań statutowych Zakładu Transportu Międzyna- rodowego Kolegium Gospodarki Światowej na temat „Transformacja rynkowa w Polsce i Europie Środkowej i Wschodniej

okolicznym chłopom. Mieszkańcy Grabowa zajmowali się hurtowym handlem zwierzętami rzeźnymi, znajdowały one zbyt w Łodzi, dokąd były pędzone lub przewożone

Pracuje nad problemem na­ ukowym promocji czytelnictwa w szkołach średnich poprzez narzędzia i technologie internetowe w kon­ tekście nowej podstawy programowej.. Scientist

w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie odbył się coroczny zjazd oraz walne zgromadzenie organizacji EDAMBA (European Doctoral Pro- grammes Association in Management and

Poniżej dokonam prezentacji testu literowego Bourdona, który może okazać się pomocnym narzędziem w diagnozie zjawiska tej dysfunkcji leżącego (głów- nie) w płaszczyźnie

H4: Entrepreneurship will occur more often in regional districts with a relatively high share of people with higher and/or vocational education than in regions with.. a relatively

– je!li przy tym oszacowany parametr jest dodatni, to wzrost konsumpcji wzrost M/F (spadek konsumpcji spadek M/F) i jest to „poprawna” weryfika- cja hipotezy wp ywu stresu