„TURYZM" 1991, z. 1
R o b e rt W il u ś
W YJAZDY NA GRZYBOBRANIA
JA K O FORM A W YPOCZYNKU M IESZKAŃCÓW M IAST PRZYKŁAD ŁODZI
LES DÉPARTS PO UR LA RÉCOLTE DES CHAM PIGNONS — UNE DES FORMES DU REPOS DES HABITANTS DE LA VILLE
L’EXEM PLE DE LODZ
M USH RO OM -PICKING EXCURSIONS AS A FORM OF RECREATION FOR TOWN DWELLERS, CAUSE STUDY OF LODZ
W o statn ich latach ob serw u je się dynam iczny i sta ły w zrost liczby ludności, szczególnie z ośrodków zurbanizow anych, k tó ra odw iedza la sy i w ypoczyw a w nich. Przyczyny tego zjaw iska są w ielorakie. N a j w ażniejsze z nich to w zrost zanieczyszczeń m iejskich, hałas i up rze m ysłow ienie, k tó re źle w pływ ają na zdrow ie człowieka. Przeciw w agą zaś dla ty ch w pływ ów jest w n a tu ra ln y sposób przyroda, a przede w szystkim las. W alory lasu są pow szechnie znane. Zalicza się do nich w zględnie czyste pow ietrze, w iększy udział korzystnych dla organizm u jonów ujem nych, oddziaływ anie n a psychikę poprzez zieleń, itp. Do datkow ym w alorem p rzestrzen i zalesionych jest także run o leśne do starczające zbieraczom grzybów , owoców, a także ziół ( K i e ł c z e w - s k i 1985).
P olska w porów n aniu z in ny m i k raja m i Europy, zwłaszcza zachod nimi, ja k W ielka B rytania, Belgia, Dania, F ran cja, G recja, H iszpania, H olandia, NRD, RFN, W ęgry, W łochy m a dość dużą lesistość i sto su n kowo wysoki w spółczynnik pow ierzchni leśnej p rzy p adający na jed n e go m ieszkańca (tab. I). P onadto lasy polskie w p orów naniu do lasów w ym ienionych k rajó w są bardziej a tra k cy jn e i dostępne. Z tego też po w odu k ry ją one w sobie ogrom ne poten cjalne m ożliwości rozw oju r u chu turysty czn eg o ( B a r t m a n 1973).
Je d n ą z form aktyw nego w ypoczynku w lesie jest zbiór ru n a leś nego. J e s t on w Polsce bardzo po p u larn y i coraz bardziej rozpow szęch-;
T a b e l a I L e sisto ść oraz w ie lk o ś ć p o w ierzch n i le ś n e j
p rzy p a d a ją ca na je d n e g o m ieszk a ń ca w n ie k tó r y ch krajach Europy
La q u a lité et la grand eu r d e la su p e r fic ie fo r estie re éch o u a n t à tout h ab itan t d e certa in s p a y s d'Europo
P o w ierzch n ia la s ó w P a ń stw a L e sisto ść M j m ieszk a ń ca ('/•) P olsk a 27,70 0,40 B elg ia 22,90 0,07 D ania 11,20 0,09 F rancja 26,70 0,30 G recja 21,90 0,30 H iszp an ia 30,10 0,40 H olan dia 7,10 0,02 NRD 27,20 0,30 RFN 24,00 0,10 W ę g ry 15,90 0,20 W io c h y 21,00 0,10 W ie lk a Brytania 8,00 0,03 2 r i d 1 o: Ro cznik i l a t y i l y c m y G US, 1988 r.
n ia się. J e st to także a tra k c y jn a form a spędzania czasu wolnego, k tó ra pojaw iła się ostatn io rów nież i w innych k raja ch Europy, np. w e F rancji.
A rty k u ł jest p ró bą geograficznej analizy zjaw iska w yjazdów do la su n a grzy bob rania m ieszkańców jednej z w iększych i najm łodszych aglom eracji m iejskich w Polsce jak ą jest aglom eracja łódzka.
B adania dotyczące przestrzennego aspektu grzybobrań w Polsce są bardzo słabo rozw inięte ( K o r o w i c k i 1986). Spow odow ane jest to brakiem m ateriałów staty sty czn y ch o raz koniecznością prow adzenia w łasnych, zw ykle ankietow ych, b adań w tym zakresie.
Celem prow adzonych przez a u to ra badań było przedstaw ien ie głów nych k ierunków w yjazdów n a grzy b o b rania m ieszkańców Łodzi oraz w skazanie przyczyn ich w yboru. P onadto zebrany m ate ria ł um ożliw ił au toro w i uzyskanie odpow iedzi n a p y tan ia: jak ie są koszty i form y or ganizacy jne w yjazdów n a g rzyb o b ran ia o raz w jak im czasie się one od byw ały.
Z akres o pracow ania o b ejm u je łodzian, k tórzy uczestniczyli w grzy bobraniach zorganizow anych przez działy socjalno-bytow e zakładów pracy w 1986 r.
Ogółem do badań w yb rano 201 łódzkich zakładów pracy. Jedy ny m k ry te riu m w yb oru zakładu pracy było posiadanie w łasnego auto k aru turystycznego. Do zakładów takich rozesłano ankietę, w której pytano o liczbę, wielkość, m iejsce, czas oraz koszty organizacji w yjazdów na grzybobrania. P onadto w ankiecie znalazły się p y ta n ia dotyczące licz by zatru dn ion ych pracow ników i wysokość fu nduszu socjalnego w b a d anych zakładach w 1986 r. Odpowiedź w postaci w ypełnionej ank iety nadesłało 68 zakładów, tzn. 33,8% ogółu ankietow anych. Z tej liczby tylko 3 zakłady nie zorganizow ały dla swoich pracow ników w yjazdów n a grzybobrania. Były to 2 in sty tu cje o c h arak terze k u ltu raln y m , ta kie jak T e a tr „P inokio” i O środek T elew izyjny w Łodzi oraz Biuro Okręgowego Zarządu Lasów P aństw ow ych. Jak o przyczynę nieorga- nizow ania tego ty p u w yjazdów podaw ano b rak środków finansow ych, b rak zain tereso w ania pracow ników oraz w y k o rzy stan ie au tokarów do innych celów, np. do przew ozu pracow ników . W grupie pozostałych 65 zakładów pracy znalazło się:
— 27 zakładów w łókienniczych — 41,5%, — 7 zakładów usługow ych — 10,7%, — 6 przedsiębiorstw budow lanych — 9,2%, — 3 przedsiębiorstw a tran sp o rto w e — 4,6%, — 3 in sty tu cje nau k o w o -k u ltu raln e — 4,6%
oraz po 2 zakłady z dziedziny przem ysłu elektronicznego, poligraficz nego, samochodowego, chemicznego, obuwniczego, gumowego, m aszyn w łókienniczych itp.
G eneralnie należy stw ierdzić, że bad ane zakłady pracy są zróżnico w an e branżow o. Zróżnicow anie to w dużym stopniu jest pro po rcjo nal ne do ogólnej s tru k tu ry branżow ej przem ysłu Łodzi, przy czym n a j bardziej uw idocznia się dom inacja zakładów w łókienniczych.
Pod koniec ro k u 1986 w zakładach pracy, k tó re nadesłały ankiety, pracow ało 86 651 osób, co stanow iło 20,6% ogółu zatru d n io n y ch w a- glom eracji łódzkiej.
Dla tej g ru p y pracow ników w 1986 r. zorganizow ano łącznie 528 w yjazdów n a grzybobrania, w któ ry ch wzięło udział 19 617 osób. N aj bardziej pop u larn ą form ą w yjazdu n a grzyby były w ycieczki jed n o dniowe, których w badanym okresie było 465, tj. 88,1% w szystkich w yjazdów na grzybobrania. K olejną form ą, już m niej popularną, były w y jazd y dw udniow e, któ re w p rzy pad k u dalszych odległości łączono z noclegiem na trasie, bądź rozpoczynano je w późnych godzinach noc nych d nia poprzedzającego zb ieranie grzybów (tzw. w yjazdy na noc). P onadto o dużej atrakcy jn o ści grzy b o brań jako form y spędzania cza su wolnego przez łodzian może św iadczyć fa k t zorganizow ania 14 w y jazdów siedm iodniow ych, o k reślan y ch w ankietach jako „w czasy grzy
bow e”. Zorganizowano je w e w łasnych zakładow ych ośrodkach w ypo czynkow ych, położonych w odległych m iejscach, bogatych w lasy, o d u żych w alorach turystyczn y ch . W czasy grzybow e zorganizow ały:
— K om binat M aszyn W łókienniczych „W IFA M A”, posiadający ośro dek w ypoczynkow y w Wąsoszu (woj. koszalińskie),
— P rzędzalnia B aw ełny im. Gen. W altera, m ająca w łasny ośrodek w czasow y we W dzydzach K iszew skich (woj. gdańskie),
— Z akłady P rzem ysłu W ełnianego im. A ndrzeja S truga, k tóre m ają ośrodek w ypoczynkow y w S ta re j K orytnicy (woj. koszalińskie),
T a b e l a II Struktura p r z estr z en n o -c za so w a w y ja z d ó w na g rzyb ob ran ia
p r a c o w n ik ó w łó d z k ich za k ła d ó w p racy w 1986 r. La stru ctu re s p a tia le et te m p o re lle
d es dép arts pour la r é c o lte d e s ch a m p ig n o n s e ffe c tu é s par le s tr a v a illeu rs d e s en trep rises de Łódź en 1986
W o jq w ó d z tw a
O so b y ,
k tó re w y je c h a ły na grzyb ob ran ia Razem sierp ień w r ze sie ń p aźd ziern ik L °/o
P io tr k o w sk ie 3 398 1 470 4 868 24,8 S iera d zk ie 88 3 381 1 097 4 566 23,3 P o zn a ń sk ie — 807 1 241 2 048 10,4 G o rzo w sk ie — 935 830 1 765 9,0 P ilsk ie —. 732 778 1 510 7,7 K ie le c k ie 37 943 257 1 237 6,3 K o sz a liń sk ie — 420 425 845 4,3 Z ielo n o g ó r sk ie — 399 264 663 3,4 W ło c ła w s k ie 29 322 106 457 2,3 P ło c k ie — 190 193 383 1,9 B y d g o s k ie — 192 174 366 1,9 K on iń sk ie — 216 — 216 1,1 K a lisk ie — 138 77 215 1,1 G d a ń sk ie 50 — 100 150 0,8 S z c ze ciń s k ie — 119 — 119 0,6 O p o lsk ie — 50 45 95 0,5 B ia ło s to ck ie — 61 — 61 0,3 R ad om sk ie — 35 — 35 0,2 S łu p sk ie — 18 — 18 0,1 O g ó łem 204 12 356 7 057 19617 100,0
— P rzędzalnia C zesankow o-Zgrzebna ,,V igoprim ”, posiadająca o śro dek w ypoczynkow y w Sw ornigaciach (woj. bydgoskie).
Ogółem, z tej form y wczasów skorzystało w 1986 r. 455 osób, czyli 2,3% ogółu osób, któ re w y jech ały n a grzyby w badanym okresie.
Szczegółowa analiza m ate ria łu źródłow ego' w ykazała, iż w 1986 r. łodzianie w yjeżdżali na grzyby głów nie w e w rześniu — 12 356 osób, tzn. 63,0%) ogółu badanych (tab. II). N a drugim m iejscu znalazły się w yjazdy październikow e — 7057 osób, tzn. 36,0%. N ajm niej osób w y jeżdżało n a grzy b o b ran ia w sierp n iu — 204 osoby, tzn. 1,0%.
Miesiące te są okresem najw iększego w ysypu grzybów w lasach le żących w stre fie klim atu um iarkow anego przejściowego, do której n a leży Polska. P onadto z badań ankietow ych w ynika, iż 398 wycieczek (75,4% ogółu w yjazdów na grzybobrania) zorganizow ano w okresie w eekendów w rześniow ych i październikow ych. Jedno- i dw udniow y c h a ra k te r w yjazdów n a g rzyb o b ran ia spraw ia, iż m ieszkańcy Łodzi n a j częściej w ypoczyw ają w lesie na grzyb o bran iach w dni w olne od p ra cy (sobota i niedziela).
W iele in teresu jących faktów dostarcza an aliza przestrzennego roz m ieszczenia obszarów leśnych, któ re cieszyły się n ajw iększą p o p u lar nością w śród badanej g ru p y łodzian. W 1986 r. ankietow an e zakłady pracy zorganizow ały grzybobrania w lasach 19 w ojew ództw w Polsce (rys. 1). W spółczynnik k o n centracji p rzestrzen nej w yjazdów n a g rzy bo b ran ia w yliczony dla ro k u 1986 w yniósł 0,84 i w skazuje n a duże sk u pienie obszarów leśnych, k tó re były m iejscam i zbierania grzybów . N a j częściej w om aw ianym o kresie łodzianie w yjeżdżali do lasów w oj. p io tr kowskiego — 4868 osób, tzn. 24,8% w szystkich badanych, o raz woj.
sieradzkiego — 4566 osób, tzn. 23,3% (tab. II). Oba w ojew ództw a są
położone najbliżej Łodzi. N iew ielka odległość lasów um ożliw ia częstszą penetrację, a przez to lepsze ich poznanie, co w p rzypadku grzybobrań odgryw a dużą rolę. Ponadto dobra dostępność ko m unikacy jn a obsza ró w leśnych woj. piotrkow skiego i sieradzkiego znacznie zw iększa m o żliwości czasowe po bytu w lesie o raz obniża koszt org anizacji zbioro w ych w yjazdów n a grzybobrania.
Do n ajbard ziej znanych kom pleksów leśnych położonych na tere n ie woj. piotrow skiego należą lasy spalskie. S ą one pozostałością daw nej puszczy nadpilickiej i obecnie stanow ią jedno z n ajbardziej p o p u lar nych m iejsc w ypoczynku w eekendow ego i urlopow ego m ieszkańców Łodzi. W ojew ództwo sieradzkie n ato m iast posiada na swoim tere n ie d u że kom pleksy leśne położone w zdłuż doliny W arty. Do najczęściej od w iedzanych przez łodzian lasów należały w ty m o k resie lasy okolic W ie lunia, W idaw y i Sieradza.
dostęp-a o
R y s. 1. K o n c en tra cja w y ja z d ó w n a g r zy b o b r a n ia p r a c o w n ik ó w łó d z k ic h z a k ła d ó w p r a c y
D e s s in 1. La c o n c en tra tio n ć e s d é p a r ts pou r la r é c o lte d e s c h a m p ig n o n s e ffe c tu é s par le s tr a v a ille u r s d e s e n tr e p r ise s d e Łódź
R o b er t W il u ś
ność k o m u n ikacyjn a m iały szczególnie isto tne znaczenie dla rozw oju zbieractw a w obu w ojew ództw ach. S y tu a cja ta dotyczy także pozosta łych w ojew ództw , któ re położone są w podobnej odległości od Łodzi ja k w ojew ództw a piotrkow skie i sieradzkie. Należą do nich woj. włoc ław skie — 457 osób (2,3%)> płockie — 333 osoby (1,9%), konińskie —
Rys. 2. L e sisto ść w o je w ó d z tw a w ie lk o ś ć w y ja z d ó w na g rzy b o b ra n ia p r a c o w n ik ó w łó d z k ich z a k ła d ó w p racy
A — w ielkość w y jazd ó w na g rzy b o b ran ia, B — lesisto ść w o jew ó d ztw (stan w 1988 r.)
D e ss in 2. La s y lv ic u ltu r e d a n s le s v o ïv o d ie s e t la gran d eu r d e s dép arts pour la r é c o lte d es c h a m p ig n o n s d es tr a v a illeu r s d e s e n trep rises d e Łódź
A — la g ra n d e u r des d é p a rts p o u r la ré c o lte des cham pignons; B — la silv ic u ltu re d es v o ïv o d ies (é ta t en 1988)
216 osób (1,1%), kaliskie — 215 osób (1,1%), a przede w szystkim woj. kieleckie — 1237 osób (6,3%), c h a rak tery zu jące się w ystępow aniem na swoim tere n ie dużego kom pleksu leśnego Puszczy Św iętokrzyskiej (tab. II). Zarów no woj. piotrkow skie, sieradzkie ja k i pozostałe z w y m ienionych nic należą do obszarów n ajbardziej zalesionych w kraju, a lesistość tych w ojew ództw nie przek racza 20% (tab. III). Jed y n ie w p rzypad k u woj. piotrkow skiego i kieleckiego osiąga ona w artość zbliżoną do średniej krajo w ej, k tó ra w 1986 r. w yniosła 27,7% (tab. I).
T a b e l a III
W ie lk o ś ć w y ja z d ó w na g rzy b o b ra n ie a le s is to ś ć w o je w ó d z tw , d o k tó ry c h ło d z ia n ie p r z y jeż d ż a li na g rzyb ob ran ia Le grand eu r d es dép arts pour la r é c o lte d es ch a m p ig n o n s et c e lle d e s terrain s b o is é s v is ité s par le s h a b ita n ts de Łódź
W o je w ó d z tw a
U c z e stn ic y grzyb ob rań L e sisto ść
L % % P io tr k o w sk ie 4 86« 24,8 26,6 S iera d zk ie 4 566 23,3 19,5 P o zn a ń sk ie 2 048 10,4 21,0 G o rz o w sk ie 1 765 9,0 23,2 P ilsk ie 1 510 7,7 40,0 K ie le c k ie 1 237 6,3 27,0 K o sz a liń sk ie 845 4,3 36,9 Z ielo n o g ó r sk ie 663 3,4 48,3 W ło c ła w s k ie 457 2,3 16,0 P ło ck ie 383 1,9 11,9 B y d g o s k ie 366 1,9 29,8 K o n iń sk ie 216 1,1 15,1 K a lisk ie 215 1,1 23,2 G d a ń sk ie 150 0,8 33,0 S z c z e c iń s k ie 119 0,6 32,0 O p o lsk ie 95 0,5 25,3 B ia ło s to ck ie 61 0,3 30,7 R a d om sk ie 35 0,2 21,8 S łu p sk ie 18 0,1 41,4 R azem 19617 100,0 27,7
Ź r ó d ł o : W o d n iesien iu do u czestn ik ó w g rzy b o b rań o p raco w an ie w łasn e na p o d staw ie bad ań a n k ie to w y ch ; w o d n iesien iu do lesisto ści — Rocz nik s t a t y s t y c z n y GUS, 1988.
Ogółem do lasów leżących w odległości od 51 do 100 km od Lodzi w yjechało w ro k u 1986 n a grzy bo b ran ia 57,6% w szystkich uczestni ków g rzybobrań (tab. IV).
L icz e b n o ść w y ja z d ó w a o d le g ło ś ć o b sz a r ó w le ś n y c h o d m ie js c a sta łe g o z a m ie sz k a n ia u c z e s tn ik ó w g rzy b o b r a ń La g r a n d eu r d e s d ép a rts p ou r la r é c o lte d e s c h am p ign on *
et l'é lo ig n e m e n t d e s terrain s fo r e s tie r s du d o m ic ile d e s p a r ticip a n ts a u x départs
Z a leż n o ść u d z ia łu w g r zy b o b r a n ia ch od p o ło ż e n ia la s ó w
M ie js c e s ta łe g o za m iesz k a n ia o d le g ło ś ć (km) u c z e s tn ik ó w 0— 50 51— 100 101— 150 151— 200 201— 250 251— 300 301— 350 351— 400 o s o b y b io r ą c e u d zia ł w g r zy b o b r a n ia c h • /. Łódź — 57,6 3,4 10,9 1,9 25,3 0,3 0,6 T r ó jm ia sto 32,3 66,4 1,3 —
Z r ó d ! o: W o d n ie sien iu do Łodzi o p ra c o w an ie w łasn e n a p o d sta w ie b a d a ń a n k ie to w y ch ; w o d n ie sien iu do T ró jm ia sta — A . K o r o w i c t i ,
1986, Z ap lecze tu r y s t y c z n e Trójmlattiz — próba dc limltac jl, S tresz cz e n ia p ra c h a b ilita c y jn y c h i d o k to rs k ic h 1984, 1985, IG1PZ PAN, W arszaw a. Oł
c o W y ja z d y na g r z y b o b r a n ia ja k o fo rm a w y p o c z y n k u .. .
r - T - (S I fv j (Tl m
Średnia odległość w km
R ys. 3. L iczeb n o ść w y ja z d ó w a o d le g ło ś ć o b sza ró w le ś n y c h od m iejsca sta łe g o z a m ie szk a n ia u c z e s tn ik ó w grzyb ob rań
A — T ró jm iasto (linia p rz e ry w a n a)i B — Łódź (linia cięgla)
D e ss in 3. La grandeur d es d éparts et l'é lo ig n em e n t d es terrain s fo r estie rs du d o m ic ile d e s p a rticip a n ts a u x d ép arts
A — G dańsk, Sopot, G dynia — l'tn ie m b U de 3 v illes (ligne disco n tin u e)! B — Łódź (ligne continue)
Zależność w y stępująca m iędzy odległością obszarów leśnych a w iel kością zbieractw a bardziej w idoczna jest w przypadku aglom eracji tró j m iejskiej. J a k podaje K o r o w i e k i (1984) w lasach położonych w prom ieniu do 100 km zbierało grzyby aż 98,7% ogółu zbieraczy r u n a leśnego pochodzących z T rójm iasta (tab. IV, rys. 3). A glom eracja tró jm ie jsk a w odróżnieniu od aglom eracji łódzkiej posiada bezpośred nio n a swoim zapleczu duże kom pleksy leśne, będące m iejscem ak ty w nego w ypoczynku jej m ieszkańców. P onadto w odległości około 100 km n a południe od T ró jm iasta zn a jd u ją się Bory Tucholskie, jeden z n a j w iększych i bardzo grzybnych kom pleksów leśnych w Polsce. N ato m iast środow isko n a tu ra ln e najbliższego otoczenia Łodzi jest m ało a tra k cy jn e i nie p rzed staw ia dużej w artości jeśli chodzi o wypoczynek.
W pływ a na to także m ała lesistość woj. łódzkiego. S y tu a cja ta k a po w oduje, że m ożliwości organizow ania w ypoczynku w obrębie w ojew ódz tw a są ograniczone ( D z i e g i e ć , L i s z e w s k i 1985). D otyczy to także organizacji w yjazdów na grzybobrania, a potw ierdzeniem tego jest brak uczestników zorganizow anych grzybobrań w lasach położo ny ch w p rom ieniu od 0 do 50 km od Łodzi (tab. IV, rys. 3).
W ybór lasów na grzybobrania niekoniecznie zw iązany jest z odleg łością. P osiadanie w łasnego a u to k a ru um ożliw ia dotarcie do bardziej oddalonych od Łodzi obszarów leśnych. Św iadczy o tym obecność po
nad 1/3 łodzian (39,0% — 7640 osób) w lasach Polski północnej, środ- kow ozachodniej o raz w niew ielkim stopniu Polski w schodniej. Dużo ło dzian w yjechało do lasów woj. poznańskiego — 2048 osób, tj. 10,4%, gorzow skiego — 1765 osób, tj. 9,0%, pilskiego — 1510 osób, tj. 7,7%, koszalińskiego — 845 osób, tj. 4,3% i zielonogórskiego — 663 osoby, tj. 3,4%. P onadto kolejne m iejsca zajęły: woj. bydgoskie — 366 osób, tj. 1,9%, gdańskie — 150 osób, tj. 0,8%, szczecińskie — 119 osób, tj. 0,6%, słupskie — 18 osób, tj. 0,1% i jed y n e w ojew ództw o w Polsce W schodniej — białostockie — 61 osób, tj. 0,3% (tab. II). W ym ienione obszary należą obecnie do n ajb ard ziej zalesionych w k ra ju (tab. III, rys. 2). Ogółem lasy ty ch w ojew ództw zajm ują 35,7% pow ierzchni la sów w Polsce. Na ich tere n ie w y stę p u ją duże i znane w całym k ra ju kom pleksy leśne, tak ie jak Puszcza N adnotecka, Rzepińska, G oleniow ska, Bory Dolnośląskie i Tucholskie oraz, po stron ie w schodniej, P u sz cza Białow ieska i Puszcza K nyszyńska.
Istotnym czynnikiem , k tó ry także w pływ a na rozw ój zbieractw a, jest ty p siedliskow y lasu ( K i e ł c z e w s k i 1985). Nie w szystkie ty p y siedliskow e lasu n ad ają się do w ypoczynku. N a jatrak cy jn iejszy dla zbieractw a jest bó r m ieszany i świeży, a także las m ieszany i św ieży ( K i e ł c z e w s k i 1985). Od ty p u siedliska zależy zasobność ru n a leś nego, co m a rów nież w pływ na rozw ój zbieractw a ( B o g u c k i 1985). Pod tym względem zarów no bory, jak i lasy m ieszane i św ieże ch a ra k te ry z u ją się obfitością podszycia leśnego ( K o n d r a c k i 1978).
A nalizując ty p y siedlisk lasów, k tó re były najczęściej odw iedzane przez łodzian, należy stw ierdzić, że lasy te re p re z e n tu ją najb ardziej odpow iednie dla zbieractw a siedliska. W Polsce Zachodniej oraz na te ren ie w ojew ództw piotrkow skiego, sieradzkiego i kieleckiego w y stę p u ją głów nie bory sosnowe i m ieszane dębow o-sosnow e o raz lasy liścias te i m ieszane. Dotyczy to także pozostałych w ojew ództw leżących blis ko Łodzi o raz woj. białostockiego. W Polsce północnozachodniej i pół nocnej w y stę p u ją dodatkow o lasy bukow e, któ ry ch ru n o jest także do syć bogate ( K o n d r a c k i 1978).
Podsum ow ując, należy stw ierdzić, iż w yjazd y n a grzyb ob ran ia od b y w ają się głów nie do tych lasów, któ re zn ajd u ją się w pobliżu m iejs- ko-przem ysłow ej aglom eracji łódzkiej. W yjazdy dalsze zw iązane są głów nie z bardzo atrak cy jn y m i dla zbieractw a obszaram i leśnym i. W y d aje się jednak, że bliskość lasów jest n ajisto tniejszy m czynnikiem roz w oju zbieractw a. P rzem aw iają za nią zarów no względy kom u n ikacyj ne, czasowe i finansow e, ale także i m otyw y decydujące o chęci zm ia ny środow iska i try b u życia, a zwłaszcza poziom w ykształcenia i cha r a k te r potrzeb rek reacy jn y ch . W ażny jest sam fak t w ystęp ow an ia la su, a dopiero w dalszej kolejności znaczenie posiada jego c h a ra k te r i jakość w n ę trz a ( B o g u c k i 1985).
O rganizacja w yjazdów zbiorow ych n a grzyb ob rania jest jed ną
z form działalności kom órek socjalno-bytow ych. Z akłady pracy, któ re prow adzą działalność socjalną na rzecz swoich pracow ników (a najczęś ciej rów nież rodzin pracow niczych) ponoszą w całości lub w dużej części ciężar finansow y tej działalności ( P i w o s z 1978). W ro ku 1986 badan e zakłady pracy w ydały n a działalność socjalną ponad 12 m iliar dów zł1. Koszty organizacji w szystkich w yjazdów n a grzybobrania, po niesione w ty m czasie przez badan e zakłady w yniosły 21,5 m iliona zł, a więc zaledw ie 0,2% fu nduszu socjalnego. Zorganizow anie jednego w y jazdu na grzybobranie kosztow ało zakład w badanym okresie śred nio 40,7 tysięcy zł, n ato m iast pojedynczego pracow nika tylko 400 zł. Były to więc stosunkow o ta n ie w yjazdy, a rozpiętość ceny w yniosła od 71 do 4,5 tysięcy zł, przy czym ta o sta tn ia w artość to śred n i koszt wczasów grzybow ych.
Istotne znaczenie w zakresie w łasnej działalności socjalno-bytow ej w okresie w eekendow ym i urlopow ym o dg ryw a w ielkość zakładu (głów nie liczba zatrudnionych), co rz u tu je na liczbę poten cjalnych odbiorców ty ch usług ( P i w o s z 1978). Zależność ta w idoczna je st rów nież na przykładzie badanych łódzkich zakładów pracy, organizujących zbio ro w e w yjazd y na grzybobrania. W spółczynnik korelacji liniow ej pom ię dzy w ielkością zatru d n ie n ia a ilością uczestników grzybobrań z dane go zakładu pracy w rok u 1986 w yniósł 0,8 i św iadczy o dużej’ dodat niej zależności pom iędzy obiem a cechami. Im zakład z atru d n iał w ięcej osób, ty m zainteresow anie g rzybobraniam i było większe.
Przeprow adzona analiza w yjazdów n a g rzybobran ia pracow ników łódzkich zakładów pracy pozw ala sform ułow ać kilka ogólnych w nios ków:
1. Rozkład p rzestrzen n y obszarów leśnych, gdzie łodzianie jeździli
na grzybobrania, jest silnie skoncentrow any. W spółczynnik k o n c e n tra cji p rzestrzen n ej obliczony w sto su n ku do pow ierzchni lasów dla b a danej g ru p y łodzian w yniósł 0,84 i św iadczy o p e n e trac ji tylko w y b ra n ych obszarów Polski. A naliza p rzestrzen n a w skazuje na p refero w a nie przez m ieszkańców Łodzi lasów położonych nie dalej niż 150 km od m iejsca zam ieszkania. W grupie tej znalazły się głów nie lasy w oje w ództw a piotrkow skiego, sieradzkiego o raz kieleckiego, a także w m n ie j szym stopniu w ojew ództw konińskiego, płockiego, w łocław skiego, k a liskiego i radom skiego. W lasach tych w ro ku 1986 przebyw ało na grzybobraniach 61% ogółu badanych osób. Na drugim m iejscu znalazły się kom pleksy leśne w ojew ództw Polski środokow ozachodniej i północ nej, gdzie na grzyb o brania w yjechało 38,7% ankietow anych. N atom iast łodzianie p rak ty czn ie nie w yjeżdżali n a grzyby n a obszary Polski w schodniej, a zwłaszcza południow ow schodniej oraz południow ej. T y l ko 0,3% w szystkich w yjeżdżających do lasu na g rzy bo bran ia w ybrało znane kom pleksy leśne Polski w schodniej — Puszczę B iałow ieską i K n y szyńską, leżące na tere n ie woj. białostockiego.
2. W w yborze lasów na grzy bo b ran ia łodzianie kierow ali się pew n y m i k ry te ria m i:
— bliskością teren ó w leśnych zw iązaną z dostępnością kom un ika cyjną, k tó ra zaczyna odgryw ać także znaczącą rolę w w yborze przez
łodzian m iejsc w ypoczynku urlopow ego i w akacyjnego ( D z i e g i e ć ,
L i s z e w s k i 1985);
— atrak cy jno ścią oraz w ielkością kom pleksów leśnych leżących
w odleglejszych obszarach Polski, ch arak tery zu jący ch się dużą zasob nością ru n a leśnego i odpow iednim dla zb ieractw a ty p em siedlisko w ym lasu;
— rozm ieszczeniem bazy noclegowej zakładow ych ośrodków w ypo czynkow ych należących do badanych zakładów pracy, k tó re zorganizo w ały tam siedm iodniow e w czasy grzybow e.
3. A naliza m ate ria łu źródłowego w yk azała istnienie różnorodnych form organizacyjnych w yjazdów na g rzy bobran ia: od n ajb ardziej po p u larn y ch w ycieczek jednodniow ych, które stanow iły 88,1% w szystkich w yjazdów , do siedm iodniow ych wczasów grzybow ych stanow iących 2,7% zorganizow anych grzybobrań. N ajdogodniejszym term in em dla organizacji tej form y w ypoczynku w lesie okazały się dni w olne od pracy w e w rześniu i październiku. W ty m czasie zorganizow ano 75,4% ogółu w yjazdów n a grzybobrania.
4. Przeprow adzone b adan ia ankietow e łódzkich zakładów pracy w y
kazały, iż koszty organizacji grzybobrań w badan ych zakładach
w 1986 r. stanow iły zaledw ie 0,2% fu nduszu socjalnego. Z akład pracy jako org an izator działalności socjalnej na rzecz swoich pracow ników
pok ry w ał średnio 98% kosztów organizacji w yjazdów na grzybobrania. Pozostałą część dopłacał pracow nik.
5. N a liczebność w yjazdów na g rzybobrania duży w pływ m a w iel
kość zakładu pracy, k tó ry był org an izatorem tej form y w ypoczynku w lesie. W ięcej osób w yjeżdżało na grzybobranie z zakładu z a tru d n ia jącego w iększą liczbę pracow ników niż z zakładu m niejszego.
Należy rów nież podkreślić, iż zjaw isko w ypoczynku w lesie p rzy biera obecnie w Polsce form y m asow e, a rek re a cja w lasach niektórych krajó w staje się rów nież w ażn ą częścią gospodarki ( B o g u c k i 1985). N iestety w spółczesny człow iek począł coraz bardziej użytkow ać las w sposób grożący jego w yniszczeniu. Szkody, jakie w yrządza działal ność tu ry sty cz n o -re k rea c y jn a w lesie, są w ielorakie. W śród nich w y m ienia się także szkody ekologiczne, w ynikające m. in. z powodu w y dep ty w an ia o raz nadm iernego eksploatow ania ru n a leśnego (B a r t- m a n 1974, B o g u c k i 1985). Istniejące w lasach polskich zagospo darow anie tu ry sty czn e w obecnym stan ie i form ie nie chroni przed w ielkim i szkodami, jak ie p o w stają w czasie m asow ej p en etracji te re nów leśnych w okresie grzy b ob rań ( D u d a 1970).
PIŚM IEN N IC TW O
B a r t m a n E., 1973, W y k o r z y s t a n i e l a s ó w d o c e l ó w r e k r e a c y j n y c h , „ Z e sz y ty N a u k o w e A W F w W a rsz a w ie" , R ozp raw y nauk. nr 33, s. 95.
B o g u c k i J. [red .], 1985, P r z y d a t n o ś ć ś r o d o w i s k a l e ś n e g o dla t u r y s t y c z n y c h io r m
r e k r e a c j i, W y d a w n ic tw o A W F , W arszaw a.
D u d a S., 1970, N i e k t ó r e z a g a d n i e n i a t u r y s t y c z n e g o z a g o s p o d a r o w a n i a o b s z a r ó w l e j
n y c h , „Las P olski" nr 17, s. 68.
D z i e g i e ć E., L i s z e w s k i S., 1985, W y j a z d y w a k a c y j n o - u r l o p o w e m i e s z k a ń c ó w
Ł odz i, „A cta U n iv e r sita tis L o d z ien sis”, T uryzm 1, s. 6.
K i e ł c z e w s k i B., 1985, W y z n a c z n i k i i b a r i e r y w y p o c z y n k u w les ie , [w:] P r z y
d a t n o ś ć ś r o d o w i s k a l e ś n e g o dla t u r y s t y c z n y c h io r m r e k r e a c y j n y c h , pod red. J. B o g u c k i e g o , W y d a w n ic tw o A W F , W a rsza w a , s. 5.
K o n d r a c k i J., 1978, G e o g r a l i a l i z y c z n a P o ls k i, P W N , W arszaw a.
K o r o w i e k i A., 1986, Z a p l e c z e t u r y s t y c z n e T r ó j m i a s t a — p r ó b a d e li m i t a c j i , S tr e sz czen ia prac h a b ilita c y jn y c h i d o k to rsk ich 1S84, 1985, IGiPZ P A N , W a rsza w a . P i w o s z J., 1978, P o ję c i e i z a k r e s z a k ł a d o w e j d z i a ł a ln o ś c i s o c j a l n e j , „Ruch P raw
n ic z y i E kon om iczny", nr 1, s. 235— 249.
M gr Robert W ilu ś W p ły n ę ło .
Z akład G eografii M iast i T uryzm u 1 c zerw ca 1990 r. In sty tu t G eo g ra fii E k on om icznej
i O rg a n iza cji P rzestrzen i U n iw e r sy te t Łódzki al. K o śc iu sz k i 21 S0— 418 Łódź
RÉSUM É
Los d éparts pour la r éc o lte dos ch am p ign on s, su rtou t c eu x d es m ilie u x u rb an isés, sont u n e lorm e très po p u la ire en P o lo g n e du rep o s actif dan s la forêt. La forêt d ’une fa ço n n a tu relle a ttén u e les e ffets n é g a tifs de la v ie dan s le s gra n d es a g g lo m éra tio n s u rb ain es. L 'attraction su p p lé m en ta ire de la forêt c'est tou t c e qui y p o u sse: ch a m p ig n o n s, fruits, sim p les ( K i e l c z e w s k i 1985).
L'article est un e s s a i d 'a n a ly ser du point de v u e de la g é o g ra p h ie le s dép arts pour la réc o lte d e s c h a m p ig n o n s e ffe c tu é s par le s h a b ita n ts d'u ne d e s p lu s g ra n d es et plu s je u n e s a g g lo m ér a tio n s u rb ain es qu 'est l'a g g lo m é ra tio n de Łódź. L 'étend ue d e l'éla b o ra tio n em b ra sse le s h ab itan ts d e Łódź qui on t p a rticip é a u x d éparts o rg a n isé s par le s s e r v ic e s s o c ia u x d es e n tr ep rise s in d u str ielle s en 1986.
Los rec h e rc h e s co n cern a n t le s d ép arts pour la r éc o lte d es ch a m p ig n o n s ont c o n sisté en e n v o i d es e n q u ête s a u x s e r v ic e s so c ia u x d es 201 e n tr ep rise s de Łódź d isp o san t d'un au tocar de to u rism e. D an s l'en q u ête, o n q u estio n n a it sua- le nom bre, la grandeur, la d u rée et la d e stin a tio n d es départs. Les autres q u estio n s p ortaien t sur la grandeur de l ’em p loi, le fo n d s s o c ia l et le s frais o c c a s io n n é s par l'o r g a n isa tio n des d ép arts pour la r éc o lte d es ch am pign on s.
68 en trep rises, c. à d. 33,8%, ont e n v o y é leu r r ép o n se. E lles r ep r é se n ta ien t le s b ran ch es d ifféren tes, le s e n trep rises te x tile s étant d o m in a n tes (27 é ta b lis se m en ts — 39,7% ). S e u le s 3 e n trep rise s n'ont pas o r g a n isé d e d ép arts fa u te de fon d s pour ce but et par m an q u e d'intérêt pour le ra m a ssa g e d e s c h a m p ig n o n s m a n ife sté par le s tra v a illeu rs.
En 1986, 86 651 p e r so n n e s é ta ie n t o c c u p é e s dans le s é ta b lis se m e n ts e x a m in és. C ela co n stitu a it 20,6% de to u s le s tr a v a illeu r s de Łódź. C ep en d an t a u x 528 départs pour la r éc o lte d e s ch a m p ig n o n s ont pris yart 19 617 p erso n n es, c.à.d. 22,0% des tra v a illeu rs. Les p lu s p o p u la ires é ta ie n t le s dép arts d'un jour (465 d ép arts — 88,1%) o r g a n isé s p en d ant le s w e e k -e n d s de sep tem b re et d'octobre.
Les séjo u rs d e 8 jours dan s la forêt lié s à la r é c o lte d es ch a m p ig n o n s (14 d é
p a r t s — 2,6%) o rg a n isé s par le s e n trep rises dan s leu rs propres c en tre s de rep os
situ é s dan s le s r é g io n s é lo ig n é e s et in té re ss a n tes du poin t d e v u e du to u rism e c o n stitu a ien t u n e form e sp éc ifiq u e de la récréa tio n .
A u to ta l, le s h ab itan ts de Łódź c u e illa ie n t le s ch a m p ig n o n s dan s le s fo r êts d es 19 v o ïv o d ie s (d essin 1, T abl. If). Le c o effic ie n t d e la c o n c en tra tio n sp a tia le c a lc u lé con form ém ent à la su p e rficie d es fo r êts pour le grou p e e x a m in é d 'h ab itan ts de Łódź a attein t le chiffre 0,84 et p r o u v e q u e la p é n étra tio n s'est b o rn ée se u le m en t aux terrain s c h o isis de la P o lo g n e. L 'a n a ly se s p a tia le a d ém on tré que le s h ab itan ts de Łódź préféraien t le s fo rêts é lo ig n é e s de m o in s d e 150 km de leu r d o m icile (d essin 3, T abl. IV). C ela r és u lte de l'a c c e s s ib ilité de c e s fo r êts et d e p lu s gran d e p o s s ib ilité de le s p én étrer. C 'éta ien t le s fo rêts d e s v o ïv o d ie s : de Sierad z, de P io trk ó w et de K ie lce (Tabl. II) où se son t ren d u s 61% du to ta l d e s p e rso n n es e x a m in é e s. En se c o n d lie u se son t tr o u v é s le s c o m p lex e s fo r estie rs d es v o ïv o d ie s de la P o lo g n e c en tra le et o u est, n o rd -o u est et nord, don c le s terrain s le s plu s b o isé s du p a y s (Tabl. III, d e ssin 2). S 'y tro v en t le s c o m p le x e s fo r estie rs a b on d an ts e n ch am p ign on s: la forêt sur la r iv ière d e N o te ć , la forêt de G o len ió w , c e lle s de R zep in, de T u ch o la et d e la B asse S ilé s ie . A u to ta l, 38,7% s'y son t ren d u s pour ram asser le s ch a m p ig n o n s. Les h ab itan ts d e Łódź o m etta ien t le s terra in s e st, su d -e st et su d d e la P o lo g n e. S eu lem en t 0,3% d e tou s le s p articip an ts a u x d ép arts pour la r é c o lte d es ch a m p ig n o n s ont c h o isi le s
c o m p lex e s fo r estie rs de la v o ïv o d ie de B ia ły s to k — la forêt de B ia ło w ie ż a et c e lle d e K n y szy ń .
Les r ech erch es, qu 'on a e ffe c tu é e s en se serv a n t d ’u n e e n q u ête , ont d ém on tré que le s frais pour l ’o rg a n isa tio n d es départs pour le r a m a ssa g e d es ch a m p ig n o n s dan s l e s fo rêts n e c o n stitu a ie n t q u e 0,2% du fo n d s so c ia l. L 'en treprise e n tan t q u e l'o r g a n i sateu r d e l'a c tio n s o c ia le en fa v eu r de se s tr a v a illeu r s c o u v ra it 98% d es frais pour l'o r g a n isa tio n d es départs. 2% é ta ie n t p a y é s par le tra v a illeu r.
L 'a n a ly se du m atériel d e so u rce a d ém on tré la d é p e n d a n c e en tre la grandeur d'u ne en trep rise et le nom b re d es d éparts. Les tr a v a illeu r s de g ra n d es e n trep rise s fa isa ien t nom bre d es départs.
De n os jours le p h én o m èn e du r ep o s dan s la forêt d e v ie n t très rép an d u en P o lo g n e ( B o g u c k i 1985), C e la n e r es te pas sa n s in flu en ce sur l'éta t du m ilieu fo r estie r. L 'am én agem ent to u r istiq u e en so n éta t et sa form e a c tu e ls ne p ro tèg e pas co n tre le s d é g â ts se p rod u isant p en d an t la p é n étra tio n en m a ss e d es terrain s fo r e s tier s dan s la p ério d e d e la c u e ille tte d es ch a m p ig n o n s ( D u d a 1970).
Traduit par Lucjan K o w a lsk i
SU M M A R Y
M u sh room -p ick in g e x cu r s io n s in P olan d and e s p e c ia lly am on g in h ab itan s of u rb an cen tre s are a v e r y pop ular form of a c tiv e r ec re a tio n in fo rests, fn a natu ral w a y , a fo rest co m p e n sa te s for n e g a tiv e e ffe c ts of life in m ajor urban a g g lo m era tio n s. A n ad d itio n a l attra ctio n of a fo r est are m ushroom s, fruits and herbs w h ic h can be fo u n d th ere ( K i e ł c z e w s k i 1985).
T he a r ticle is an attem p t at th e g e o g ra p h ic a n a ly sis of th e p h en o m en o n of m u sh ro o m -p ick in g e x c u r s io n s m a d e b y th e in h a b ita n ts of th e Łódź a g g lo m er a tio n o n e of th e la rg e st and y o u n g e s t urban a g g lo m era tio n s in P olan d . T he s u r v e y w a s co n d u cte d am on g th e in h ab itan ts of Łódź, w h o had b een ta k in g part in su ch m u sh ro o m -p ick in g ex cu rsio n s o rg a n ized b y th eir w o rk esta b lish m e n ts in 1986. T he q u e stio n n a ire s w e r e m a iled to th e w e lfa re d ep artm en ts in 201 w o rk e sta b lish m e n ts in Łódź, w h ic h had their o w n b u se s. T he r esp o n d en ts w e re r eq u e sted to p ro v id e in fo r m a tio n abou t th e num ber, size, tim e and p la c e of m u sh ro o m -p ick in g ex cu rsio n s. O ther q u estio n s co n c er n e d th e nu m ber of e m p lo y e e s, th e w e lfa r e fu n d , and c o sts of su ch e x cu rsio n s. 68 w o rk esta b lish m e n ts, i.e. 33.8 per cen t, rep re se n tin g different in d u strial b ran ch es a n sw e re d th e q u estio n s. In th is group, th ere p red om in ated th e t e x tile p lan ts — 27 p lan ts in a ll, th at is — 39.7 per cen t. O n ly th ree p lan ts did not o rg a n ize m u sh room -p ick in g ex cu rsio n s du ring th e p e rio d under stu d y attrib u tin g it to th e la ck of in te re st in m u sh room -p ick in g e x cu r s io n s am on g th eir e m p lo y e e s or la c k of fun ds for this p u rp ose.
In 1986 th e w o rk e sta b lish m e n ts un der s u r v e y w e r e e m p lo y in g 86.651 p erson s, w h ic h m a d e up 20.6 per c e n t of th e to ta l nu m ber of e m p lo y e e s in Łódź. From am on g them , 19.617 p er so n s (22.6% of e m p lo y e e s) p articip a ted in 528 m u sh ro o m -p ic k in g e x cu rsio n s. T h e m ost p op u lar form of th o s e ex cu rsio n s w e r e o n e -d a y trips 465 in all, i.e. 88.1 per cen t. T h e y w e r e o r g a n ize d m a in ly on S a tu rd a y s and S u n d ays (free d ays) in Sep tem b er and O ctob er.
A sp ec ific form of r ccro a tio n in fo rests co m b in ed w ith m ushroom p ic k in g w ere se v e n -d a y m u sh ro o m -p ick in g h o lid a y s — 14 trips, i.e. 2.6 per cen t of all trips, w h ich w e re org a n ized in th e h o lid a y c en tres b e lo n g in g to th e w o rk e sta b lish m e n ts and lo ca te d in d istant reg io n s of P olan d a ttra c tiv e from th e tou rist v ie w p o in t.
A ll in all, th e in h ab itan ts of Łódź w e re p ic k in g m ush room s in th e fo rests o f 19 a d m in istra tiv e p r o v in c es of th e co u n try (Fig. 1, Tab. II). T he sp a tia l c o n c en tra tio n c o elfic ien t e stim a te d for the grou p of in h a b ita n ts un d er stu d y ta k in g into acco u n t th e o v e ra ll area of fo r ests am ou n ted to 0.84, and it p o in ts at p en etra tio n of o n ly s e le c te d areas of Poland. T he sp a tia l a n a ly s is r e v e a le d that th e in h a b ita n ts of Łódź w ere g iv in g th eir p r e fer en ce to th e fo rests situ a ted w ith in a rad iu s of no m ore than 150 km s from th e p la c e of d w e llin g (Fig. 3, Tab. IV ). That is prim arily du e to c o n v e n ien t transport s e r v ic e s and , c o n se q u en tly , to a g rea ter p o s sib ility o l p en etra tin g th e s e fo rests. A m on g th o s e m ost fr eq u e n tly v is ite d w e r e th e fo rests in th e a d m in i str a tiv e p ro v in ces of Sierad z, P iotrk ów , K ielce, etc. (Tab. II), w h er e as m uch as 61 per cen t of th e r esp o n d en ts w e re p ic k in g m u shroom s. T he fo r ests in th e a d m in istra tiv e p ro v in ces of C e n tra l-W estern , N o r th -W e ste rn and N o rth e rn P olan d, and thu s th e m ost d e n s e ly fo r este d areas of th e cou n try, ran ked se c o n d (Tab. Ill, F ig. 2). T hat is w h e r e th e w e ll-k n o w n and full of m ushroom s fo rests can be fou n d in clu d in g th e P rim aeval F orests — N a d n o te ck a , G o le n io w sk a and R zep iń sk a, as w e ll as th e L ow er S ile s ia and T uch ola F orests, T he total of 38.7 per cen t of th e r esp o n d en ts w e re m u sh room -p ick in g th ere. On th e other hand, th e in h ab itan ts of Łódź did not m ak e m u sh room -p ick in g e x cu rsio n s to th e fo rests of Eastern, S ou th -E astern and S ou th ern P olan d. O n ly 0.3 per cen t of all m u sh room -p ick ers c h o se th e fo r ests lo c a te d in Eastern P olan d — th e B ia ło w ieża and th e K n y szy ń P rim a ev a l F orests ly in g in th e adm ini stra tiv e p r o v in c e of B ia ły sto k .
T he s u r v e y s in q u estio n sh o w that th e c o sts of m u sh room -p ick in g e x cu rsio n s in th e w o rk e sta b lish m e n ts under stu d y r ep resen ted o n ly 0.2 per cen t of th e w e lfa re fu n d in 1986. T he w o rk e sta b lish m e n ts as org a n izers of w e lfa r e a c tiv itie s for their e m p lo y e e s w ere c o v e r in g on an a v e r a g e 98 per c en t of a ll c o sts of th o s e e x cu rsio n s, w ith th e d ifferen ce paid b y e m p lo y ee s. M o reo v er, th e perform ed a n a ly sis r e v e a le d a co rrela tio n b e tw e e n th e siz e of w ork esta b lish m e n t and th e nu m ber o f m u sh room - -p ick in g e x cu rsio n s, that is th e b ig g er th e w o r k e sta b lish m en t th e b ig g er th e num ber of p erso n s ta k in g part in th e s e e x cu r sio n s.
R ecrea tio n in fo r ests b e c o m es a m ass-form of recrea tio n in P olan d th e se d a y s ( B o g u c k i 1985), w h ic h e x er ts an in flu e n c e o n th e fo rest en v iro n m en t. T h e tourist fa c ilitie s to be foun d in th e P o lish fo rests in th eir presen t sta te and form can h a rd ly p rev en t h u g e d a m a g e s c a u se d du ring m a ss p e n etra tio n of th e forest areas in search of m ush room s ( ( D u d a 1970).
