Seminarium w Rucianem dotyczące spraw ludności polskiej w Niemczech w latach 1920-1939

Wrzesiński, Wojciech

Seminarium w Rucianem dotyczące

spraw ludności polskiej w Niemczech

w latach 1920-1939

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 241-248

K o ń cz ąc r e fe r a t a u to rk a w y su n ę ła p o stu la ty odnośnie przy szły ch opracow ań . S e s ję po d su m o w ał prof, d r A n d rzej B u k o w sk i, n astęp n ie uczestn icy S e s ji złożyli w ią za n k ę k w ia tó w w m ie jsc u u rod zen ia K rz y sz to fa C e le sty n a M ron- gow iu sza.

W go d zin ach popołu dn iow y ch z e b ra n i zw ied zili P o la G ru n w ald z k ie, po czym u d a li się do rodzin n ej m iejsco w o ści M ron gow iu sza — M arw ałd u , w pow . ostród zkim . T u ta j, w c za sie w ieczorn icy prof. A . B u k o w sk i w p o p u la rn e j fo rm ie opow iedział zgrom ad zon ej lu d n o ści o ży ciu i tw órczości M ron gow iusza, n astęp n ie Z esp ół P ow iatow ego D om u K u ltu r y w O stródzie p rz e d sta w ił „ S u itę m a z u r sk ą ” , k tó rą, w o p arciu o m otyw y lu dow e, ułoży ł E. M a rtu sze w sk i. W O JC IE C H W R Z E S IŃ S K I

S E M IN A R IU M W R U C IA N E M D O T Y C Z Ą C E SP R A W L U D N O ŚC I P O L S K I E J W N IE M C Z E C H W L A T A C H 1920 — 1939

W R u cian em w d n iach od 26 do 30 czerw ca 1964 ro k u odbyło się ogóln opolsk ie sem in ariu m h istoryczn e pośw ięcon e sp ra w o m lu d n o ści p o lsk ie j w N iem czech w ok resie R e p u b lik i W eim arsk ie j i T rz ecie j R zeszy (do ch w ili w y b u ch u w ojn y ). S e m in ariu m zo stało zorgan izow an e z in ic ja ty w y O śro d k a B a d a ń N au k ow y ch im . W ojciech a K ętrzy ń sk ie g o , S to w a rz y sz e n ia S p o łe c z n o -K u ltu ra ln e g o „ P o je ­ zie rze ” , p rzy p o p arciu Z a rz ą d u W ojew ód zkiego T o w arzy stw a R ozw oju Ziem Z achodn ich i W ydziału K u ltu ry P re z y d iu m W ojew ód zkiej R ad y N a ro d o w ej w O lsztynie. W se m in ariu m w zięło u d zia ł trzy d zieści sied e m osób (historycy, ekonom iści, d em o grafo w ie, p u b licy ści i d aw n i człon kow ie Z w iązk u P o lak ó w w N iem czech). P rz y b y li n a se m in ariu m rep re ze n to w ali p la có w k i b ad aw cze n a stę p u ją c y c h śro d o w isk : w ro cław sk ie go (U n iw ersy tet im . B o le sła w a B ie r u ta i Z a k ła d H isto rii Ś lą s k a P A N ), opo lsk iego (Ś lą sk i In sty tu t N aukow y ), k a to ­ w ick iego (In sty tu t Ś lą s k i i W yższa S z k o ła Ekonom iczna), zielo n o gó rsk iego (L u b u sk ie T o w arzy stw o N aukow e), szczeciń sk iego (W ojew ódzkie A rch iw u m P ań stw o w e), g d ań sk ie g o (W yższa S zk o ła P e d a go g icz n a i In sty tu t B a łty ck i), to ru ń sk ie g o (U n iw ersy te t M. K o p e rn ik a), p o zn ań sk iego (In sty tu t Zachodni), w a rsz aw sk ie g o (In sty tu t H isto rii P A N , W ojskow y In sty tu t H istoryczn y, S p ó ł­ dzielczy In sty tu t N a u k o w o -B a d a w czy ) i o lszty ń sk iego (O środ ek B a d a ń N a u k o ­ w ych im . W ojciech a K ę trz y ń sk ie g o i M uzeum M azu rsk ie). W sem in ariu m w zięli rów n ież u d ział d ziałacze T o w arzy stw a R ozw oju Ziem Z achodn ich, p rze d staw iciele K W P Z P R w O lsztynie, re d a k to rz y p ism : „T ry b u n y L u d u ” , „G ło su O lsz ty ń sk ie go ” , m iesięczn ik a „N a d o d rze ” , ty g o d n ik a „ S to lic a ” i P o l­ sk ieg o R a d ia w O lszty n ie oraz by li d ziałacze Z w iązk u P o lak ó w w N iem czech. S e m in ariu m otw orzy ł S e k r e ta rz G e n e raln y O śro d k a B a d a ń N au k ow y ch im. W. K ę trz y ń sk ie g o w O lszty n ie m g r Wł. O g r o d z i ń s k i . P o p rzy w itan iu w szy stk ich p rzy b y ły ch n a se m in ariu m p o d k re ślił znaczenie, ja k ie m a ją tego r o d z a ju sp o tk a n ia i m ogą m ieć w p rzy szło ści d la ro zw o ju b a d a ń n ad h isto rią n ajn o w sz ą Z iem Z ach odn ich i P ółnocnych. O o b jęcie k ie ro w n ictw a n aukow ego sem in ariu m p o p ro sił p ro f, d ra H e n ry k a Z i e l i ń s k i e g o (U B B W rocław ). P ierw szy r e fe r a t pt. L iczeb n o ść i rozm ieszczen ie P o lak ó w w N iem czech

w la tach 1920— 1933 w y gło sił d r Je r z y J a c i m i r s k i (W SE K ato w ice). Ja k o

p o d sta w ę do u sta le n ia liczeb n o ści i rozm ieszczen ia P o lak ó w w N iem czech w y k o rz y stał a u to r d an e z n iem ieckich sp isó w lu dn ości, za w ie rając y c h m . in. in fo rm a c je o ję z y k u o jcz y sty m b ad a n y ch osób. W o p arciu o te m a te ria ły m ógł r e fe re n t p rze d staw ić rów n ież — co zrobił na w stęp ie — e w o lu cję p y ta n ia

KomuQikaljj 16

spiso w e go o ję z y k o jcz y sty ja k i o b jaśn ie ń urzęd ow ych , dotyczących sp osob u w y pe łn ian ia w ła ściw e j ru b ry k i a rk u sz a spiso w e go w k olejn y ch sp isa c h na p rze strze n i la t 1890— 1939. A n alizu ją c zm iany ja k im u leg a ły p y ta n ia i o b ja ś ­ n ien ia, re fe re n t d oszed ł do w n iosku , iż d ążyły one do coraz siln ie jsz e g o s u g e ­ ro w a n ia p ytan y m od pow ied zi p o żąd an ej p rzez w ładze. W prow adzenie p o ję c ia osób d w ujęzyczn ych o raz trak to w a n ie g w ary m az u rsk ie j i k a sz u b sk ie j ja k o od rębn ych język ów , m iało ogran iczy ć do m inim um o fic ja ln ą liczbę osób o p o l­ sk im ję z y k u o jczystym . D la u sta le n ia zbliżonej d o rzeczy w istości liczb y P o la ­ ków w N iem czech w ok resie m ięd zy w ojen n y m , bez w zględ u na ich u św ia d o ­ m ien ie n arodow e, refe re n t p rze p ro w ad ził sza cu n e k o p ie ra ją c się na n a stę p u ­ jący ch p rze sła n k a ch :

1) L u d n o ść p o lsk a w N iem czech w 1920 r. liczy ła co n a jm n ie j 1 525 000, tj. tyle, ile d la d an ego o k resu w y k a za ł sp is z 1910 r.

2) R uch n atu ra ln y lu d n o ści p o lsk iej w N iem czech w y k a zy w a ł w o k resie m ięd zy w ojen n y m n atężen ie zbliżone do n atę że n ia tego ruch u w zachodnich w ojew ód ztw ach R zeczy po sp o litej. W om aw ian ym o k resie lu d n ość p o lsk ą c h a ­ rak te ry zo w ał w y ższy p rzy ro st n atu ra ln y .

3) P o lacy w N iem czech p o p ie rw sz ej w o jn ie św iato w ej p o n ieśli liczne s tr a ty w w y niku e m ig ra c ji (przede w szy stk im do P o lsk i i do F ra n cji).

P rzeprow ad zon e o b liczen ia d oprow ad ziły do o szaco w an ia liczby lu dn ości p o lsk ie j w N iem czech w 1939 rok u na 1 530 000 osób. L iczb ę tę potw ierd ziły obliczenia dokonane rów n ież in n ą m etod ą — e k stra p o la c ji w stecz n e j. P o d staw ą tych s p ra w d z a ją c y c h obliczeń by ła liczeb ność lu dn ości au toch ton iczn ej na ziem iach od zysk an ych w 1950 roku.

O m a w iają c strń k tu rę d em o graficzn ą lu dn ości p o lsk ie j — au to r re fe ra tu zw rócił u w agę na w ię k sz ą m łodość lu dn ości p o lsk ie j niż n iem ieck iej, co s p o ­ w od ow ane było w y ższą p ło d n o ścią P olak ów . R ozm ieszczenie lu dn ości p o lsk iej w ok resie m ięd zy w ojen n y m u legło tylko n ieznaczn ym przem ieszczen iom . .

W czasie d y s k u sji zatrzym an o się głów n ie n ad m ożliw ością u stale n ia liczby lu d n o ści p o lsk ie j w o k resie m ięd zyw ojen nym .

P odn iesion o, iż re fe ra t ogran iczy ł się do za sto so w a n ia trad y cy jn y ch m etod staty sty czn y ch (M. W o j c i e c h o w s k i ) . Je d n o cze śn ie stw ierd zon o konieczność rów n oczesn ego sto so w a n ia m etod staty sty czn y ch , h istoryczn ych i socjologiczn y ch . Szczególn ie kry ty czn ie oceniono m etod ę e k str a p o la c ji w steczn ej (M. W o j c i e c h o w s k i ) .

D y sk u sja w sk a z a ła , że w y n ik i sp isu lu dn ości 1910 roku ty lk o w m in im aln y m sto pn iu s ą obiektyw n e (M. O r z e c h o w s k i ) . Z ebran i zw rócili rów n ież u w agę na b r a k p recy zy jn e g o o k reśle n ia k ry te rió w p rzy n ależn o ści n arod ow ej (W. W a w r z y n e k i Wł . O g r o d z i ń s k i ) . W y p o w iad ając się za potrzeb ą e lastyczn ego sto so w an ia k ry te rió w przy n ależn ości n arod ow ej — obiektyw n ego i su b ie k ty w n e go (R. W a p i ń s к i) sp recyzow an y zo stał p o stu la t o k reśle n ia tzw. „p ro gu g e rm a n iz ac y jn e g o ”. U stalen ie ow ego „p ro gu g e rm a n iz a c ji” , po p rzekroczen iu k tó rego etniczny P o lak sta w a ł się N iem cem je s t w ażn e dla b a d a ń n ad d zie ja m i lu d n o ści p o lsk ie j w N iem czech (H. Z i e l i ń s k i ) . D y sk u ­ tan ci zazn aczyli n ieb ezpieczeń stw o u to ż sa m ian ia p ro cesu a sy m ila c ji z p rocesem ge rm a n iz acji (R. W a p i ń s k i ) . D a lsza d y sk u sja w sk a z a ła na od rębn ości re g io ­ n aln e poszczególn ych sk u p isk lu dn ości p o lsk ie j w N iem czech (K . F i e d o r i W. W a w r z y n e k ) i n a konieczność od rębn ego tra k to w a n ia lu dn ości p o l­ sk ie j o b y w ate lstw a p o lsk iego (T. K a j a n).

W tok u d y s k u sji w y łon ił się jeszcz e inny w ażn y p roblem — k ształto w a n ie się elity n aro d o w ej. T a k zw an i „k ró lo w ie p o lscy ” na teren ie V D zieln icy re k r u ­ tow ali się p raw ie całk ow icie (około 70°/o) z lu dn ości n ap ły w ow ej, k tó rej

cle n arod ow e by lo znacznie w y ższe (T. K a j a n). D y sk u ta n ci d o c e n ia ją c w a g ą w n iosków i sza cu n k ó w J . J a c i m i r s k i e g o , w y k a z a li n ieb ezpieczeń stw o r o zp a try w an ia zagad n ień d em ograficzn y ch bez p o w iązan ia ich z w a ru n k a m i politycznym i.

D ru gi r e fe r a t d ra M a rian a O r z e c h o w s k i e g o (U B B W roclaw ) n osił ty tu ł: P ro b le m y św ia d o m o ści n aro d o w ej lu dn ości p o lsk ie j w N iem czech

w la tac h І920— 1939. We w stą p ię r e fe re n t w sk a z a ł n a złożoność o m aw ian ej

p ro b le m a ty k i i k o n tro w e rsy jn y c h a ra k te r w n iosków d oty ch czas w y głasz an y ch . B a d a n ia św ia d o m o ści n aro d o w ej — zd an iem a u to ra r e fe r a tu —■ p o s ia d a ją zn aczen ie nie ty lk o pozn aw cze ale i p rak ty czn e. O cena stan u św iad o m o ści n aro d o w ej w in n a stan o w ić p u n k t w y jś c ia d o zn a lez ie n ia w y c z e rp u ją c e j i w ła śc iw e j od po w ied zi na p y ta n ia d otyczące sła b o śc i zorgan izo w an ego ruchu p o lsk iego . B e z a n a lizy sta n u św iad om ości n arod ow ej n ie m ożn a w p ełn i ocenić poczynań o rgan izacy jn y ch , id eow o-polityczn y ch , k u ltu ra ln o -o św ia to w y ch i g o s­ p o d arczy ch ruch u p olsk iego. N ie m ożn a rów nież w łaściw ie w y ja śn ić p o lity k i n arod ow ościow ej p a ń stw a n iem ieck iego, b e z w y ja śn ie n ia zasad n iczych p rz e ­ obrażeń n arod ow ościow ych zach od zących na o b sza rach zam ieszk a ły ch przez lu d n ość p o lsk ą. P ozn aw an ie i w y ja śn ia n ie sta n u św ia d o m o ści n aro d o w ej w y ­ m aga sto so w a n ia p rze z b a d a c z a różn orak ich m etod, tzn. obok trad y cy jn y ch h istoryczn ych u w zlęd n iać n ale ży rów n ież m etody so cjo lo giczn e i p sy ch ologii sp ołeczn ej. S to so w a n ie m etod b ad aw czy ch ty lk o je d n e j z w y m ien ion y ch d y sc y ­ p lin n ie p rzy n ie sie oczekiw an y ch rez u lta tó w . R e fe re n t d la o k reśle n ia isto ty

i ch a ra k te ru św iad o m o ści n arod ow ej w yróżnił:

a) S u b ie k ty w n ą św iad o m o ść n aro d o w ą — poczu cie od ręb n ości n arod ow ej i poczu cie w ięzi z w ła sn y m n arod em ,

b) Z ob iek ty w izo w an ą św iad o m o ść n aro d o w ą w y r a ż a ją c ą się w d ziałan iach zm ie rza ją cy ch do obron y u trw a le n ia w a rto śc i narodow ych.

D la celów b ad aw czy ch szczególn ie istotn e zn aczen ie m a w y od ręb n ien ie zob iek ty w izow an ej św ia d o m o ści n aro d o w ej. P o zw a la ona n a ok reśle n ie p r z y ­ bliżonej liczby u św iad om ion ych n aro d o w o P o lak ó w w p ań stw ie n iem ieckim · W d w u d ziesto leciu m ięd zy w ojen n y m w a ru n k i p olityczn e, sp ołeczn o-ek on o­ m iczne i k u ltu ra ln e nie s p rz y ja ły n a ra sta n iu czy n aw e t u trzy m a n iu p o lsk ie j św iad om ości n aro d o w ej. W edług oceny re fe re n ta w o m aw ian ym ok resie nie w y stę p o w ało z ja w isk o u n a ra d a w ia n ia lu dn ości p o lsk ie j. W śród lu d n o ści p o l­ sk ie j w N iem czech d om in ow ały p ro cesy d e z in te g ra c ji i a sy m ila c ji. M. O r z e ­ c h o w s k i założył, że lu dn ość p o lsk a w N iem czech w o k resie m ięd zy w o jen ­ n ym d zie liła się na d w ie — w ew n ętrzn ie zróżn icow an e g ru p y : stosu n k ow o n ieliczn ą g ru p ę u św iadom ion ych n arod ow o P o lak ó w (70 000— 100 000) i ogrom n ą m a sę etnicznie p o lsk ie j lu dn ości z a ch o w u ją cej języ k , tr a d y c je i ob y cza je itp.

G ru p a p ie rw sz a n ajlic z n ie j rep re ze n to w an a b y ła w N ad re n ii — W estfalii, w o k ręg u p rzem y sło w y m Ś lą s k a O p olskiego , na P o gran iczu i na P ow iślu. G ru p y etnicznie p o lsk ie j lu dn ości bez w y k ry sta liz o w an e j św ia d o m o ści n a ro ­ dow ej rep rezen to w an e b y ły n a jsiln ie j w roln iczych o k ręgach Ś lą s k a O polskiego i n a M azu rach.

D y sk u ta n ci u zn ali r e fe r a t i za w a rte w nim p ro b le m y za cenny w k ład do bad ań n ad h isto rią lu d n o ści p o lsk ie j w N iem czech. P ro p o z y cje w nim za w a rte u zn an o za tw ó rcze s u g e stie m etod yczne (M. W o j c i e c h o w s k i ) . Z arzu tem je d n a k było stw ie rd ze n ie, iż ro zp a try w an e za g ad n ien ie re fe r a t p o trak to w a ł zbyt ogóln ie i zd ecyd ow an ie teoretyczn ie (H. Z i e l i ń s k i ) o raz g e n e raliz o w a ł bez w y k a za n ia p rzyczyn istn ie ją c e g o sta n u rzeczy, bez u ja w n ia n ia m ech an iz­ m ów zach od zących zm ian n arod ow ościow ych (Fr. B i a ł y ) . W yodrębn ienie w a r stw (obiekty w n ej i su b ie k ty w n e j) św iad om ości n arod ow ej uznano za

Szczególnie w ażn e i pom ocne d la d alszy ch bad ań . Z achodzi je d n a k konieczność sto so w a n ia obydw u tych k ry te rió w w sp o só b zróżnicow an y w zależn ości od s y tu a c ji reg io n a ln e j (St. P o t o c k i ) .

Z. L i e t z, H. Z i e l i ń s k i i J . B e n s y k i e w i c z zw rócili u w ag ę na z ja w isk o — ściśle łączące się z problem em św iad om ości n aro d o w ej na w y kształco n e poczucie odrębn ości· reg io n a ln e j, k tó rego zn aczenia nie m ożna pom inąć. P o staw ie n ie te go w ażn ego problem u zw róciło u w agę d y sku tan tów na k ry te ria p rzyn ależn ości n arod ow ej (J. K o c i k i J . K l i c h ) . M. O r z e ­ c h o w s k i nie d ał je d n a k pełn ej odpow iedzi na p y ta n ie czy istn ia ły w aru n k i u trzy m a n ia św iad o m o ści n arod ow ej (St. P o t o c k i ) . W nioski ja k ie w y su w ał re fe re n t u w aru n k ow an e były p rzy ję ty m i na w stę p ie cezu ram i ch ron ologicz­ nym i; rozszerzen ie tych cezur do o k resu 1914— 1945 pozw oliłoby na p r z e d sta ­ w ien ie zachod zących p rocesów w ja śn ie jsz y m św ietle (M. W o j c i e c h o w - s к i). Ł ącz en ie b a d a ń n ad św ia d o m o ścią n arod ow ą z b a d a n iam i n ad św ia d o ­ m ością społeczn ą zapropon ow ał J . C h l e b o w c z y k .

D y sk u sja n ad re fe ra te m M. O r z e c h o w s k i e g o u jaw n iła różnicę s t a ­ now isk, ja k ie w p o d e jściu do om aw ian ych zagad n ień m a ją p rze d staw iciele różn ych środ ow isk (naukow cy, p u b licy ści, by li d ziałacze Z w iązk u P o lak ów w N iem czech). D ow odzi to żyw otności i ak tu aln o ści p o ru szan y ch problem ów .

T rzeci re fe ra t d ra W. W r z e s i ń s k i e g o (O środek B a d a ń N aukow y ch im. W. K ętrzy ń sk ie g o w O lsztynie) n osił ty tu ł: D ziałaln o ść polity czn a P olaków

w N iem czech w o k resie m ięd zy w ojen n y m . W ychodząc z założen ia, że n a jp e ł­

n ie jsz ą d ziałaln o ść p o lity cz n ą w śród P o lak ó w w N iem czech p rz e ja w ia ł Z w iązek P o lak ó w w N iem czech, refe re n t pośw ięcił jem u głów n ą u w agę. Z w iązek P o la ­ ków w N iem czech sam od zieln y w chw ili p o w stan ia, zd eterm in ow an y sy tu a c ją p raw n ą, p o lityczn ą i ekonom iczn ą p rze k sz tałcił się w o rg an iza cję , k tó ra słu ży ła obron ie in tere só w lu d n o ści p o lsk ie j oraz by ła czy nn ikiem p o lity k i zagran iczn ej R ze czy po sp o lite j, przy zach ow an iu lo jaln o śc i w obec p ań stw a niem ieckiego. P o w stan ie Z w iązk u P o lak ó w — to w y raz procesów in teg racy jn y ch społeczn ości p o lsk ie j w N iem czech, u su w an ia od rębn ości region aln y ch , p rz e k sz tałc an ia ży ­ w iołow ego oporu przeciw w y n a ra d aw ian iu , w k ie ro w an ą w a lk ę polityczn ą. Z w iązek nie był o rg a n iz a c ją o fen sy w n ą, o g ran ic z a ją c sw o je w pływ y do osób p o sia d a ją c y c h w y kształco n e poczucie św iad o m o ści n aro d o w ej. Szczy tow ym — zd aniem re fe re n ta — ok resem rozw oju Z w iązk u był rok 1924. N ieco uw agi pośw ięcił re fe re n t roli ja k ą o d egra ł Z w iązek P o lak ó w w k ształto w a n iu je d n o ­ litego fro n tu jed n ości m n ie jszo ści n arod ow ych w N iem czech. Z ałożen ia p o li­ tyczne — zd aniem a u to r a — nie w y p ły w ały z dążen ia do w sp ó łu d z iału w r z ą ­ dzeniu p ań stw em n iem ieckim , lecz pody k tow an e b y ły chęcią w y w arcia w p ły ­ w u n a p o lity k ę m n ie jsz o ści n arodow ych w R epu b lice W eim arsk iej. Z w iązek P olak ów w N iem czech w y stę p u ją c w roli sp ecy ficzn ej g ru p y n acisk u zm uszony był p rzy b ra ć form ę d zia ła ln o ści p a r tii polityczn ej.

P roces zw ięk szan ia w pływ ów p o lsk ie j słu żb y d yp lo m aty czn ej re fe re n t w ią ­ z a ł z n a ra sta n ie m ce n traliz a c ji w ew n ętrzn ej o rg an iza cji p olsk ich w N iem czech oraz ze zm ian am i k ie ru n k u p o lity k i za gran iczn ej R ze czy po sp o lite j po w y d a ­ rzen iach m ajo w y ch 1926 roku. Od tego m om en tu Z w iązek P o lak ó w rep re ze n ­ to w a ł w sp ra w a ch tzw . „w ie lk ie j p o lity k i” , obok in tere só w lu dn ości p o lsk iej w N iem czech, r a c je e u ro p e jsk ie j p o lity k i m n ie jsz o ścio w ej R zeczy po sp olitej. D a lsze d zie je Z w iązk u P o lak ó w (w o k resie III R zeszy) ch a rak te ry zo w ało o g r a ­ n iczenie m ożliw ości podm iotow ego d zia ła n ia polityczn ego i .w zm ożenia starań o u trzy m a n ie w ew n ętrzn o-p ań stw ow ego c h a ra k te ru sp ra w m n iejszościow ych . W iele m ie jsc a z a ję ła w re fera cie k w e stia lo ja liz m u pań stw ow ego. Z dan iem

W. W r z e s i ń s k i e g o , lo ja liz m ów w y ra ża ł się w uzn an iu g ran ic p a ń stw o ­ w ych N iem iec i w trak to w a n iu zagad n ień m n iejszościow ych ja k o p roblem u w ew n ętrzn o-p ań stw ow ego.

N a jb a rd z ie j d y sk u sy jn y m p rob lem em re fe ra tu by ła s p ra w a oceny c e n tra li­ za c ji i te n d en cji od środ kow ych . A u torow i zarzu can o, iż przecen ił ideow e podłoże w y stą p ień d ecen tralisty czn y ch . H. Z i e l i ń s k i stw ierd ził, że gettow y c h a ra k te r p o lsk ie j e lity n aro d o w ej w N iem czech pow od ow ał gw ałtow n ość i w y ra zisto ść w y stą p ie ń od środ kow ych . Isto tą te n d en cji o d środ kow ych z a ją ł się w sw oim w y stą p ie n iu rów nież T. K a j a n . O tym , że cen tralizm u Z w iązk u P o lak ó w w N iem czech n ie m ożna było z a stą p ić fed eralizm e m , m ów ił H. Z i e ­ l i ń s k i . W d alszy m toku d y s k u sji zgodził się ze zd an iem re fe re n ta , co do a po ge u m d ziałaln o ści Z w iązku . Z tezą tą polem izow ał Z. L i e t z p rz y ta c z a ją c d an e o rozw oju ruch u m łodzieżow ego. P om in ięcie p rze z r e fe re n ta roli p ra sy i in sty tu c ji go spo d arczy ch w ruch u p o lsk im w N iem czech za rzu cili:H . Z i e l i ń ­ s k i i J. K o c i k . D y sk u sja w sk a z a ła n a jed en om in ięty przez a u to ra p rob lem : po lity k ę p ań stw a n iem ieck iego w obec lu dn ości p o lsk ie j (Fr. B i a ł y ) . N ie pozw oliło to na u k a za n ie z ca łą o stro śc ią n ik łe j roli P o lak ó w w życiu p o lity cz­ n ym p ań stw a n iem ieck iego (J. K o c i k). W obron ie słu sz n o ści z a sad ideow ych i o rg an iza cy jn y ch Z w iązk u P o lak ó w w y stą p ił J . K l i c h n aw o łu ją c do w y r a ­ żen ia słów u zn an ia d la te j o rg an iza cji. W ystąp ien ie J . K l i c h a spow odow ało n aty ch m iasto w e w y ja śn ie n ie złożone przez przew od n iczącego sem in ariu m H. Z i e l i ń s k i e g o , że głęb o kie u zn an ie dla patrio ty zm u , m ęstw a i ofia rn o ści d ziałaczy członków Z w iązk u nie pow in no ogran iczać rzeteln ości b a d a w cz ej. W tok u d y s k u sji w y su n ię to sz e re g p o stu la tó w b a d a w cz y ch : op raco w an ie d z ia ­ łaln o ści J a n a S k a li (H. Z i e l i ń s k i ) , B ru n o n a O p en k ow sk iego (J. K o c i k ) , w y d a n ie w sp om n ień K az im ie rz a Ja ro s z y k a (J. K o c i k), p rzep ro w ad zen ie re w iz ji p o gląd ó w co do oceny J a n a B a cze w sk ieg o (T. K a j a n i J . K o c i k ) , d ziałaln o ści k s. D o m ań sk iego (Z. L i e t z ) w y ja śn ie n ia okoliczności to w a rz y sz ą ­ cych rozbiciu ce n trali b e rliń sk ie j Z w iązk u (W. W a w r z y n e k ) , in filtr a c ję szp iegó w n iem ieck ich w o rg an iz a c ja c h p olsk ich (W. W a w r z y n e k ) . J . K o c i k p ropo n ow ał rozw ażen ie p ro b lem u w sp ó łp ra cy Z w iązk u P o lak ó w w N iem czech z K o m u n isty cz n ą P a r tią N iem iec przed 1933 rokiem . R ozbieżności m ięd zy isto t­ n ym i in tere sa m i sp ołeczn ym i robotn ików i chłopów p olsk ich w N iem czech a p ro gra m em , ja k i p ropo n ow ał Z w iązek, sp ow odow ały zaw ężen ie o d d z iały ­ w a n ia Z w iązk u w śró d p o d sta w o w e j m asy lu dn ości p o lsk ie j (H. Z i e l i ń s k i ) . K. F i e d o r p rze d staw ił s y tu a c ję po lsk ich robotn ików roln ych w N iem czech. T. K a j a n zgłosił sze re g p o stu la tó w co do w y k o rz y stan ia i oceny m ate riałó w źródłow ych.

C zw arty r e fe r a t w y gło sił dr M a rian W o j c i e c h o w s k i (U n iw ersytet M ik o ła ja K o p e rn ik a w T oru n iu) pt. R zeczy po sp o lita a P o lacy w R zeszy h itle ­

ro w sk iej. N a w stę p ie au to r u sta lił ram y , w ja k ic h k ształto w a ły się założenia

polityczn e rzą d u p o lsk ieg o w obec P o lak ó w w N iem czech w la tach 1933— 1939. O kres p ie rw sz y — rok 1933 — ch a ra k te ry zo w a ł się w zm ożonym p rze ślad o \v a - niem lu d n o ści p o lsk ie j w R zeszy oraz k ształto w a n ie m n ow ych z a sa d w sto su n ­ k ach p o lsk o -n iem ie ck ich w o k resie d ru gim (1934— 1936), pod osłon ą d e k la r a c ji o n iesto so w an iu p rzem ocy — k ry sta liz o w a ły się założen ia p o lity k i p o lsk ie j w obec P o lak ó w w N iem czech, w y n ik a ją c e z n ow ej s y tu a c ji p o w sta łe j po 26 sty czn ia 1934 roku. O kres trzeci, sch yłk ow y, o b e jm u je la ta 1937— 1939.

M ów iąc o ram a ch , w ja k ic h k ształto w a ły się zało że n ia polityczn e rząd u p o lsk iego w obec P o lak ó w w N iem czech refere n t zw rócił u w ag ę p rze d e w s z y st­ kim na to taln y c h a ra k te r p a ń stw a n iem ieck iego u ła tw ia ją c y p o lity k ę g e rm a - n izacy jn ą. E le m e n t ten o g ran iczan y był — na k o rzy ść lu dn ości p o lsk ie j —

z je d n e j stro n y o b aw ą przed re to rsy jn ą p o lity k ą w ła d z p olsk ich w obec m n ie j­ szości n iem ieck iej, z d ru g iej zaś szczególn ą a tm o sfe rą w sto su n k ach polsko- n iem ieckich, ja k a za p an o w a ła po 26 sty czn ia 1934 roku. S to su n e k w ła d z p o l­ skich do P o lak ó w w R zeszy k ształto w a ł się rów n ież pod w pływ em sp ecy ficzn ej stru k tu ry społeczn ej lu dn ości p o lsk ie j w N iem czech (b rak in teligen cji), ja k też w reszcie pod w pływ em s y tu a c ji w ew n ętrzn o-p olity czn ej w P o lsce. Chodzi tu w szczególn ości o w a lk ę polityczn ą p row ad zon ą p rzez sa n a c ję w k r a ju z e n d e cją i ch a d e c ją i o o d d ziały w an ie te j w a lk i n a z n a jd u ją c ą się pod w pływ em en d ecji i ch ad e cji m n ie jsz o ść p o lsk ą w N iem czech.

O m a w iają c założenia polityczn e rząd u p o lsk ieg o w obec P o lak ó w w N iem ­ czech w yróżnił a u to r cele p e rsp ek ty w iczn e i cele w y n ik a ją c e z p o lity k i d n ia d zisiejsze go . C ele p e rsp ek ty w iczn e — to p rzede w szy stk im d ążen ie do u m oc­ n ien ia p o lsk ie j św iad o m o ści n aro d o w ej w śród P olon ii n iem ie ck iej ja k o p rzy g o ­ tow an ie do w łączen ia teren ów autochtonicznych w g ran ice P a ń stw a P o lsk ie g o w n ie d a ją c e j się o k reślić w ów czas d alsz e j przyszłości. A u to r sk o n ce n tro w ał się przed e w szy stk im na p ro b lem ie celów persp ek ty w iczn y ch i om ów ił je na p o d ­ sta w ie a n a lizy dokum en tów z P o lsk ie g o M in isterstw a S p r a w Z agran iczn y ch . W iele u w ag i pośw ięcił też p rze d staw ien iu założeń p e d agogiczn o-p olityczn ych w p olityce ośw iato w ej w obec P o la k ó w w N iem czech, w szczególn ości d y sk u sji n a te m a t m odelu P o la k a — a b so lw e n ta p o lsk ie j szkoły śre d n ie j w R zeszy.

Z ałożen ia p olityczn e w ła d z p olsk ich w obec P o lak ó w w N iem czech ocenił M. W o j c i e c h o w s k i pozy tyw n ie, w y p o w ia d a ją c je d n a k sze re g u w ag krytyczn y ch n atu ry szczegółow ej.

R óżn orodn ość p ro g ra m ó w p a r tii politycznych R zeczy po sp o litej i w p ły w tych p ro gram ó w na k ształto w a n ie się p o sta w y ich członków w obec lu dn ości p o lsk iej w N iem czech z a sy g n a liz o w ali R. W a p i ń s к i i FI. M i e d z i ń s к i. F l. M i e- d z i ń s k i zw rócił rów n ież u w ag ę na w pływ sto su n k ó w m ięd zy n arodow ych (głów nie p o lsk o -fra n cu sk ich ) n a p o lity k ę R ze czy po sp o lite j w obec P o lak ó w w I II R zeszy. Tezę o a sp ir a c ja c h te ry to rialn y ch ru ch u p o lsk iego p rze d staw io n ą p rzez r e fe re n ta — p o p arł T. K a j a n , z a ś sp rz eciw ił się je j R . W a p i ń s k i. T. K a j a n w y pow ied ź sw o ją w sp a r ł p rzy p u szczen iam i o p rzygotow an iach n iektórych d ziałaczy po lsk ich do w y stą p ień irred en tystyczn y ch w przed ed n iu d ru g ie j w o jn y św iato w ej. N a w ią z u ją c do w y pow ied zi T. K a j a n a , W. R y - ż e w s k i om ów ił z a sa d y o rg a n iz a c ji p o lsk ie j słu żb y w y w iad ow czej w N ie m ­ czech. O tragiczn y ch k o n se k w e n cjach w c ią g a n ia nielicznych osób sp o śró d d ziałaczy ruch u p o lsk ieg o do p o lsk ie j słu żb y w y w iad ow czej m ów ił W. W a- w r z y n e k, w sk a z u ją c jed n ocześn ie na ich głęb oki p atriotyzm .

R . S t a n i e w i c z sze ro k o om ów ił genezę i zn aczenie d e k la ra c ji m n ie j­ szościow ej z listo p a d a 1937 roku. T w ierd zen iu re fe re n ta , iż w 1937 roku r z ą ­ dow i p o lsk iem u b a rd z ie j za le ża ło n a u trzy m an iu p op raw n y ch sto su n k ó w d y ­ p lo m aty czn ych z rząd e m n iem ieckim niż od w rotnie, zaprzeczył R. W a p i ń s к i. 0 w p ły w ie sto su n k ó w d y p lom aty czn y ch p olsk o-n iem ieckich na k ształto w a n ie now ych form d ziałan ia o rg an iza cji p olsk ich w N iem czech m ó w ili: J . K o c i k 1 J . K l i c h .

T. K a j a n d orzucił s w o je u w agi na te m a t p osu n ięć p o lsk ie j słu żb y k o n ­ su la r n e j. Z je g o w y pow ied zi w y n ik ało , iż p o lsk a słu żb a k o n su larn a n ie zaw sze dorów n ała nałożonym na n ią zad an iom . P o ró w n an ie p o lity k i R zeczy po sp o litej w obec lu dn ości p o lsk ie j w N iem czech i w obec lu d n o ści p o lsk ie j w Czecho­ sło w a c ji p rze p ro w ad ził J . C h l e b o w c z y k .

P ią ty r e fe r a t n a sem in ariu m w y gło sił d r T eod or M u s i o ł (Ś lą sk i In sty tu t N au k ow y w Opolu). N osił on ty tu ł: D ziałaln o ść o św ia to w a P o lak ó w w N ie m ­

czech w la tach 1919— 1939. W alka o szkoln ictw o po lsk ie i o p raw o n au czan ia

P o lak ó w w ję z y k u p o lsk im by ła — zd aniem r e fe re n ta — cen traln y m z a g a d ­ nien iem ruch u p o lsk ieg o w N iem czech. O b e jm o w ała ona w szy stk ie obszary z a m ieszk a łe przez lu dn ość p o lsk ą w N iem czech, a w ięc: Ś lą s k O polski, P ru sy W schodnie, P o g ra n icze z K a sz u b a m i, N ad ren ię i W estfalię, S ak so n ię , H ann ow er, B a w a rię , B a d e n ię, T u ry n g ię , H a m b u rg i B rem ę.

P o lsk a a k c ja o św iato w a zn alazła sw ó j w y ra z w n a stę p u ją c y c h fo rm ach : n a u k a ję z y k a p o lsk ieg o w szk o łach n iem ieckich , p u bliczn e szkoły n iem ieckie z p o lsk im jęz y k ie m n au czan ia, p ry w a tn e p o lsk ie szk o ły pow szechn e, śred n ie o gó ln o k ształcące i zaw odow e p ry w a tn e , p rze d szk o la i szkoły d o k sz ta łc ając e , k u r sy ję z y k a p o lsk ieg o o raz pom oc u d zie la n a m łodzieży p o lsk ie j stu d iu ją c e j w szkołach w yższych .

T. M u s i o ł w y różn ił trzy e ta p y p o lsk ie j a k c ji szk o ln ej. P ie rw szy o b e j­ m u je la ta 1919— 1921 i ch a ra k te ry zo w a ł się sła b ą a k ty w n o ścią szk ół polskich .. N a te re n ach p le b iscy to w y ch stosu n k ow o w ię k sz ą ży w otn ość zap ew n ia ły p r z e j­ ściow e zarząd z en ia m o carstw alian ck ich . D ru gi o k res w y z n a c z a ją la ta 1921— 1928, k ie d y to istn ie ją szkoły p olsk ie, p rze d szk o la i k u rsy ję z y k a p olsk iego. Ich p ra w n ą p o d sta w ę stan o w ił 113 a rty k u ł K o n sty tu c ji W eim a rsk ie j oraz K o n w e n cja G e n e w sk a n a Ś lą s k u O polskim . W ok resie tym prow ad zon e b y ły s ta r a n ia w k ie ru n k u u z y sk an ia d alszy ch k o n ce sji u staw ow y ch d la szk oln ictw a p o lsk ieg o . E ta p trzeci o b e jm u je la ta 1929— 1939. J e s t to n a jb u jn ie jsz y ok res rozw oju szk oln ictw a p o lsk ie g o na teren ie p ań stw a n iem ieck iego. B y ł on s p o ­ w od ow an y p o sta n o w ie n ia m i ja k ie zap ew n iła O rd y n acja d la p o lsk ieg o s z k o l­ n ictw a p ry w atn ego .

M om entem szczy to w ego rozw oju szk o ln ictw a p o lsk ie g o był rok szkoln y 1932/1933. N au czan ie m w jęz y k u p o lsk im o b jęty ch w ów czas było zaled w ie 6,5% d zieci w w ie k u szkoln ym . T en n isk i p rocen t tłu m acz y re fe re n t a n ty p o lsk ą p o lity k ą w ła d z n iem ieckich . S zk oln ictw o p o lsk ie, zd an iem T . M u s i o ł a , było in sty tu cjo n aln y m w y ra ze m sam o w ied zy n aro d o w ej i słu ży ło w y ch ow an iu w duchu p atrio ty z m u polskiego.

W c za sie d y s k u sji d r K a z im ie rz P i e t r z a k - P a w ł o w s k i za trzy ifiał się n ad rolą, ja k ą m iały sp ełn ić szkoły w ca ło k szta łcie ru ch u po lsk iego . S tw ierd ził, iż zach od zi konieczność w y ja śn ie n ia , w ja k im stopn iu szkoły p o lsk ie w N ie m ­ czech b y ły obiek tem p rz e targ ó w polityczn y ch P o lsk i i N iem iec, a w ja k im od po w iad ały p otrzebom m ie jsco w e j lu dn ości. Je d n o cze śn ie zazn aczył, że p o m i­ n ięta w re fe ra c ie d zia ła ln o ść k u ltu ra ln o -o św ia to w a (chóry, te a trz y k i k u k ie ł­ kow e, św ie tlice, o rg an iz a c je sportow e) i a k c ja k o lo n ijn a o d egra ły n ie m n ie jsz ą ro lę w k ształto w a n iu i u gru n to w y w an iu św iad o m o ści n aro d o w ej niż szkoły. Z tezą, iż szk o ły p o lsk ie rep re ze n to w ały w y ższy poziom n au cz an ia niż szkoły n iem ieckie, w y stą p ił Z. L i e t z. N a d y sk u sy jn y c h a ra k te r te j tezy zw rócili u w ag ę H. Z i e l i ń s k i i K. P i e t r z a k - P a w ł o w s k i .

O id ea łach w ych ow aw czych szkół po lsk ich m ów ił H. Z i e l i ń s k i . W spom ­ n ien iam i z o k resu p rac y w szk o ln ictw ie p olsk im w N iem czech p o d z ie lił się J . R o ż e ń s k i .

T. K a j a n om ów ił przy go to w an ie i w p ły w stro n y p o lsk ie j n a w y d an ie O rd y n acji d la p o lsk ieg o szk o ln ictw a p ry w atn ego .

O statn im re fe ra te m se m in ariu m b y ł r e fe r a t p rzy go to w an y p rzez d ra K a z i­ m ierza P i e t r z a k a - P a w ł o w s k i e g o (Spółdzielczy In sty tu t N au k o w o - B a d a w cz y w W arszaw ie) pt. D z iałaln o ść p o lsk ich in sty tu c ji go spo d arczy ch

w N iem czech w la ta c h 1920— 1939. F o rm y pu b liczn ego ży cia go sp o d a rcz eg o

lu d n o ści p o lsk ie j w N iem czech w ok resie m ięd zy w ojen n y m stan o w iły w y p a d ­ kow ą dw óch u k ład ó w : w aru n k ó w zew n ętrznych , tj. s y tu a c ji ekonom iczn ej p a ń stw a n iem ieck iego i w a ru n k ó w w ew n ętrzn ych k sz ta łtu ją c y c h się w z o rg a ­ 24 7

n izow anym sp o łeczeń stw ie p o lsk im w N iem czech o raz w szero kich m asach lu d n o ści etnicznie p o lsk ie j. D la odbudow y i rozw oju in sty tu c ji gospod arczych p olsk ich w N iem czech po I w o jn ie św iato w ej, trzy czynniki m iały zasad n icze znaczenie. P ierw szy m by ło u zn an ie tych in sty tu c ji (przez lu d n ość p olsk ą) za p lacó w k i w łasn e, b lisk ie pod w zględ em n arod ow ym i k laso w y m . D ru gim czynn ikiem b y ła w ięź, ja k a łączy ła k ierow n ictw o p lacó w ek z lu d n o ścią, k tó rej te placó w k i m iały służyć. W p raco w n ik ach i k iero w n ik ach w id zian o nie ty lk o kon trah en tów a le i lu dzi, z k tó ry m i m ożna było u trzy m ać sze rsz e stosu n ki. I trzecim czy nn ikiem by ło w ię k sz e d ostosow an ie p lacó w ek p olsk ich do potrzeb ekonom iczn o-społeczn ych lu dn ości p o lsk ie j niż in sty tu c ji n iem ieckich o p o d o b ­ nym p ro filu gospo d arczy m . A n aliza p orów n aw cza p olsk ich zrzeszeń re g io n a l­ nych i lok aln y ch w sk a z u je na jed n o lite ro d z a je i ty p y o p arte n a p rze d w o je n ­ n ych w zorach (poznań skich) i spółd zieln ie oszczędnościow o-pożyczkow e (B an ki L ud ow e) i „R o ln ik i” . W yższą fo rm ą d ziałaln o ści g o sp o d a rcz ej lu d n o ści p o lsk ie j w N iem czech b y ły ich ce n trale : Z w iązek S pó łd zie ln i P o lsk ich w N iem czech o raz B a n k S ło w iań sk i. W d ziałaln o ści p olsk ich in sty tu c ji go spod arczych cele polityczn e d om in ow ały n ad gospod arczy m i.

P o lsk ie in sty tu c je go spo d arcze w N iem czech w ok resie m ięd zy w ojen n y m zach ow ały tr a d y c y jn e fo rm y d ziałan ia, w sp ó ln e d la całego zaboru pru skiego. O dbudow a ich po 1920 roku b y ła d ziełem sa m e j lu d n o ści bez pom ocy zew n ętrz­ n ej. W porów n an iu do n iem ieck ich in sty tu c ji g o spo d arczy ch p o lsk ie były je d ­ n ak słab e . P o 1933 rok u d em ok ratyczn y ruch go spo d arczy zn alazł się w op o­ z y cji w obec rządów h itlero w sk ich i poniósł liczn e ofiary. M im o tru d n o ści obiektyw n ych ru ch g o spo d arcz y o d eg ra ł w ie lk ą rolę w w alce o u trzy m an ie polskości.

W d y s k u sji z a b ra ł głos J . K o c i k , d zieląc się sw oim i d ośw iad czen iam i z p racy w po lsk ich in sty tu c ja c h gospod arczych w N iem czech. Szczególn ie w iele u w agi pośw ięcił ocenie zn aczen ia o m aw ian ych in sty tu c ji d la ruch u p olsk iego.

O p rze ciw d ziałan iu n iem ieckich o rg an iza cji gospod arczych m ów ił F r. B i a ł y . W obec w y cze rp an ia p o rzą d k u d zien n ego z a b ra ł głos p rzew od n iczący se m i­ n ariu m prof, d r Ы. Z i e l i ń s k i , p o d su m o w u ją c ob rad y . M im o licznych r e g io ­ n aln ych k o n fere n cji i s e s ji pośw ięcon ych sp raw o m lu d n o ści p o lsk ie j w N ie m ­ czech, sem in ariu m w R u cia n e m by ło p ie rw sz y m sp o tk an iem , k tó re dzięki d oborow i re fe ra tó w i d y sk u tan tó w pozw oliło na ta k szero kie om ów ienie zagad n ień zw iązan ych z ru ch em p o lsk im w N iem czech. P o w y głoszen iu p o d ­ su m o w a n ia z a b ra ł głos J . K l i c h . P od zięk ow ał on n aukow com za z a in tere so ­ w anie i p row ad zen ie b ad ań n ad h isto rią p o lsk o ści w N iem czech o raz za u m oż­ liw ien ie u d ziału byłych człon ków i d zia ła czy Z w iązk u P o lak ó w w N iem czech vv obrad ach sem in ariu m . S e m in ariu m zam k n ął m gr Wł. O g r o d z i ń s k i d z ię k u ją c p rzy b y ły m za u d ział i akty w n e uczestnictw o.