Zenon Nowak
Rozwój przestrzenny miasta
Bisztynka
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 376-384
ZENON NOWAK
R O Z W Ó J PRZESTRZENNY MIASTA BISZTYNKA*) W S T Ę P
M iasto B isztynek, pow. R eszel (obecnie Biskupiec), n a leży do naj słabiej opracow anych m iast w historiografii pom orskiej. D otychczas nie posiada sam odzielnego opracow ania m onograficznego.
Okres średniow iecza w yczerpu jąco opracow ał V. R ö h r i с h w pracy o kolonizacji W a r m iix). Praca oparta jest o m ateriały z A rchiw um D iecezjaln ego w e From borku (obecnie w O lsztynie). Sporo w iadom ości o stosunkach k ościeln ych m iasta 2) w nosi nie opu blikow ana praca E. B r a c h v o g l a Die Geschichte des K i r c h e n
spiels in Bischofstein. C enne są też opracow ania p ew n ych zagadnień
szczegółow ych, d otyczących d ziejów m iasta B isztynka, napisane przez lokalnych h istoryk ów w arm ińskich, zw łaszcza E. B r a c h v o g l a 3), J. K o l b e r g a 4) i G. M a t e r n a 5). Dla historii układu przestrzen nego p odstaw ow e znaczenie posiada praca A. B o e t t i c h e r a 6). Dane sta tystyczn e podaje Deut sches S t ä d t e b u c h 7) oraz praca H. К e 11 e t a t a 8).
W nauce polskiej ogóln y szkic historii m iasta opracow any został w S ło w n i k u G e o g r a f i c z n y m Pa ńs tw a Polskiego 9).
Z w y d aw n ictw źródłow ych, które zaw ierają n ajw ięcej m ateriału, d otyczącego om aw ianego m iasta, n a leży w y m ien ić w szczególności
C odex di pl omat i cus War mi ens i s 10).
*) A rty k u ł n in ie jsz y sta n o w i stu d iu m , opracow ane na zlec en ie D ziału D o k u m en ta cji N au k ow ej P r a c o w n i K o n serw a cji Z ab ytk ów w W arszaw ie jako m a teria ł dla planu zagosp od arow an ia p rzestrzen n ego m ia sta B isztyn k a. Za z ez w o le n ie na o p u b lik o w a n ie artyk u łu sk ład am w yrazy p od zięk ow an ia K ie r o w n ictw u PK Z.
*) V. R ö h г i с h, Die K o lo n i s a ti o n des E rm la n d es, Z eitsch rift fü r die G esch ich te und A ltertu m sk u n d e Erm lands (cyt. ZGAE), Bd. X X I. B raunsberg 1923; ten że dla okresu w o jn y 1 3-letn iej: E rm la n d im 13-jährig en S tä d i e k r i e g e , ZGAE, 1897, Bd. X I.
2) R ęk op is zn ajd u je się w A rch iw u m D iecezja ln y m w O lsztynie. Za u d o stęp n ien ie rękopisu sk ład am p o d zięk o w a n ie D y rek cji A rchiw um .
3) E. B r a c h v o g e l , Die W a p p e n d er erm lä n d i s c h e n S tä d te , ZGAE, 1916. Bd. X IX ; tenże D er M a r ie n a lt a r in B isch of stein, E rm ländische K irchenblätter, 1934; ten że, D ie P f a r r k ir c h e in B is c h o f stein, E rm län d isch er H ausk alen d er, 1935.
4) J. K o l b e r g , S u m m a r i s c h e s V e rz e i c h n is des F ü r s t e n th u m s E rm la n d vo n 1656, ZGAE, 1881, Bd. VII; tenże, Z u r V e r fa s s u n g E r m l a n d s b e im Ü bergang un ter die p r e u s s is c h e H e r r s c h a f t i. J. 1772, ZGAE, 1894. Bd. X.
5) G. M a t e r n , D ie H o s p i t ä l e r im E rm lan d, ZGAE, 1910, Bd. XV. л) A. B o e t t i c h e r , B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e r P r o v i n z O stp r e u sse n , H. IV: Das E rm land, K ön igsb erg 1895.
7) D e u ts c h e s S tä d t e b u c h , red. E. К e y s e r, Bd. I, N o r d o s t d e u ts c h l a n d , S tu ttg a rt — B erlin 1939 (artyk u ł B r a c h v o g l a ) , s. 29 — 30.
8) H. К e 11 e t a t, Die S t ä d t e O s tp r e u s s e n in ih r er geo g ra p h isc h e n L age und d e r e n A u s w i r k u n g , K ön igsb erg 1938.
9) S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y P a ń s t w a P olskiego, red. S t. A r n o l d , t. I, W ar szaw a 1938, s. 663 — 664.
10) C o d e x d i p l o m a t ic u s W a r m ie n s is , w yd . C. P. W o e 1 к y, J. M. S a a g e, V. R ö h r i c h , Fr. L i e d t k e , H. S c h m a u c h , Bd. I — IV, B raunsberg 1860 — 1935 (cyt. CDW).
M ateriał kartograficzny jest bardzo skąpy. Odczuwa się brak zw łaszcza szczegółow ych planów oraz sztychów . N ajw ażniejszą rolę odgryw ają p lan y R e h e f e l d a 11) i G i e s e g o 12) z pocz. X IX w. Z m ateriałów ikonograficznych na uw agę zasługują fotografie znisz czonego obecnie ratusza 13).
1. U K ŁA D PRZESTR ZEN N Y M IA ST A B ISZ TY N K A DO POŁOWY X IX W IEKU
A. Tło historyczne
Miasto B isztyn ek leży w w ojew ód ztw ie olsztyńskim w p ow iecie Biskupiec, w północnej części pojezierza olsztyńskiego, na szerokości geograficznej północnej 54° 5' i długości geograficznej w sch od niej 20° 51'.
Do X IX w. m iasto ob lew ały od strony wschodniej, południow ej i zachodniej staw y połączone na północy rzeczką. S taw y te osuszono w r. 1863.
K am ień w B isztynku.
Fot. W. R adziw in owic z
Na u kształtow an ie rzeźby terenu w okolicy B isztynka zasadniczy w p ły w m iał lodowiec. Z najdujem y tu m orenow e pagórkowate w zn ie sienia. urozm aicone licznym i jeziorami oraz pokryte zw artym i obsza ram i leśn ym i. Sam B isztyn ek znajduje się na w ys. 130 m npm. G leby na tym teren ie są przew ażnie próchniczno-gliniaste. O bytności lodow ca w okolicy św iadczy w ielka ilość kam ieni narzutow ych. Jeden z n ajw ięk szych leży od północno-w schodniej strony m iasta.
n ) P lan m ia sta B isztyn k a z 1. 1807 — 1818 — w pracy H. B o n k a , Die S tä d t e u n d B urgen in A l t p r e u s s e n (O rden sgrü n du n gen ) in ih r er Beziehungen z u r B odengesta ltu ng. A ltp reu ssisch e M onatsschrift, Bd. 32, K önigsberg 1895, tab l. V, nr 29.
12) P lan m iasta B isztyn k a z 1. 1826 — 28 — w pracy A. B o e t t i c h e r a , a e.. s. 26.
,s) W pracy S. B e d e r e c k a , Z u r Freilegung des m itte la lte rlic h e n R a t hauses in B ischofstein, D eu tsch e K u n st und D en k m alp flege, Jahrg. 1942/43, H. 1/2, nr 31 i 32,
Początki B isztynka w iążą się z dziejam i w si Strow angen, stano w iącej w łasność biskupów w arm ińskich w kom ornictw ie lidzbarskim . W ieś ta została lokow ana na praw ie ch ełm iń skim już w r. 1346 pod n iem iecką nazw ą S ch o n efly s przez Brunona von Luter, w ójta b isk u p ie g o 14). W 1349 r. lokację potw ierdził Herm an, biskup w ar m iński. L okatorem i p ierw szym sołtysem został Jan z Rogoża. Na m ocy p rzyw ileju lokacyjn ego w ieś otrzym ała 6 6 ' łanów , z czego 6 łanów w oln ych od czynszu otrzym ał so łty s na praw ie dziedzicznym , a 4 łan y na tych sam ych w arunkach proboszcz przyszłego kościoła pod w ezw a n iem św . M arty. Z p ozostałych łanów chłopi zobowiązani b yli płacić V2 grzyw n y po u p ły w ie 14 lat w oln izny. W e w si istniał m łyn zbożow y, olejarnia (od 1364 r.) i karczma. M ieszkańcy w si rekrutow ali się z ludności pruskiej, o czym św iadczy w ystępu jąca od r. 1358 pruska nazwa w si S tr o w a n g e n 14a), pomimo że w ładza zw ierzchnia p rzew idyw ała nazw ę niem iecką S ch on eflys. Dowodzi to n iew ą tp liw ie przew agi elem en tu pruskiego w okolicy 15). W X V w. u staliła się już w yłą czn ie dla w si nazw a Strow angen.
W 1385 r. H en ryk III Sorbom, biskup w arm iński, podniósł w ieś Strow angen do rangi m iasta, nadając mu n azw ę B isztyn ek (niem. B ischofstein, B isc h ste in )16). D ecyd u jący w p ły w na założenie m iasta m iał czynnik gospodarczy. Położone w połow ie drogi m iędzy Lidz barkiem a R eszlem m iało sp ełniać rolę ośrodka w ym ian y produktów dla okolicznych w si. Lokacja B isztyn ka przypada na ostatnią fazę kolonizacji W arm ii. M iasto zostało u sytu ow ane na południe od w si S trow angen, która spadła do roli w si m iejskiej, a św iadczenia jej m ieszkańców przypadały już m iastu. T erytorium m iasta zostało pow iększone do 100 łan ów o spustoszoną najazdem litew sk im 30-łanow ą w ieś D ąbrow ę oraz o 4 łan y pastw isk. W 1400 r. biskup H en ryk III Sorbom sprzedał m iastu 12 łanów lasu L indenm edie, rozciągającego się po obu stronach drogi prow adzącej do Reszla. W p rzyw ileju nadaw czym zw ierzchnik m iasta zastrzegł sobie czvnsz z domu kupieckiego (tzn. ratusza, w którym m ieściły się składy kupieckie), ław piekarskich i rzeźnickich, bud szew skich, w agi m iej skiej oraz łaźni. D ochodem z m łyna d zielił się z so łtysem po połow ie. S o łty s spraw ow ał sądy i u czestn iczył w dochodach z opłat sądow ych.
Samorząd m iasta został bardzo ograniczony przez zw ierzchnie w ład ze biskupie. Rada m iejska n ie m ogła podjąć żadnego postano w ien ia bez zgody biskupa lub sołtysa. P odstaw ę zatrudnienia m iesz kańców stanow iło p rzyp u szczaln ie w znacznej m ierze roln ictw o — brak zu p ełn ie w zm ianek źródłow ych o zajęciu m ieszkańców .
W 1400 r. skończono budow ę kościoła parafialnego pod w ezw a niem św . M acieja. Z achow ała się legenda, że w czasie konsekracji zdarzył się cud, toteż k ościół później sta ł się m iejscem p ielgrzym ek i szczególn ego k ultu N a jśw iętszeg o Sakram entu.
14) CD W, II, nr 73, s. 74 — 75.
14a) S tro w a n g e w ed łu g G. G e r u 11 i s a , Die a ltp re u ss isc h e n O r ts n a m e n , B erlin — L eip zig 1922, s. 175 pochodzi od lite w sk ie g o w yrazu „ srove” lub ło tew sk ieg o ,.stra v e”, rzeka, poto k oraz staropruskiego „ w an gu s”, czy li dąbrow a („D am erau”).
15) M. P o 11 а к ó w n a, O s a d n i c t w o W a r m i i w ok res ie k r z y ż a c k i m , P oznań 1953, s. 89; V. R ö h r i c h , Die K o lo n isa tio n , s. 319.
Cały w iek X V b y ł dla młodej osady m iejskiej okresem klęsk, zw iązanych ze sporami z władzą zw ierzchnią oraz w ojnam i polsko- krzyżackim i. M iasto w iodło spór z następcą H enryka III Sorboma, H enryka IV, który n ie uznaw ał podniesienia wsi Strow angen do rangi m iasta, uniew ażniając w yrokiem sądow ym w r. 1406 w szystkie p rzyw ileje nadane m iastu przez sw ego poprzednika 17). Z nieznanych jednak bliżej przyczyn H enryk IV w tym sam ym roku przyw rócił i potw ierdził m iastu w szystk ie jego p rzyw ileje, które otrzym ało za rządów H enryka III Sorboma. Zarezerw ow ał jedyn ie w m ieście m iejsce pod budowę dworu dla przedstaw iciela w ładzy zw ierzchniej.
W czasie w ojn y polsko-krzyżackiej w r. 1414 B isztyn ek poniósł straty sięgające kilkunastu setek grzyw ien.
W 1426 r. terytorium miasta p ow iększyło się o 8 łanów lasu w okolicy w si Lutry, a także o 12 łanów w lesie L indenm edie. Z powodu braku źródeł trudno ustalić, w którym roku nastąpiło to drugie nadanie. W tym sam ym czasie w ieś Strow angen otrzym ała tak że 8 łanów lasu w okolicy Lutrów. W 1447 r. biskup Franciszek K uhschm alz z okazji ty ch nadań potw ierdził w szystk ie poprzednie, obdarzając m iasto n ow ym przyw ilejem , w którym n ie wspom ina jednak o 30 łanach w si Dąbrowy. N a leży przypuszczać, że za stratę tych 30 łanów nadano w spom niane w yżej 28 łanów lasu.
B isztyn ek przystąpił w r. 1440 do Związku Pruskiego. W 1453 r. odm ów ił jednak płacenia podatku zw iązkow ego na proces z Zakonem; nastąpiło to pod naciskiem biskupa K uhschm alza. M iasto b yło zbyt słabe, aby uw olnić się od w p ływ u biskupa, zaciętego wroga zw iąz kow ców .
Poważna w skutkach dla B isztynka b yła wojna trzynastoletnia Polski i Związku Pruskiego z Zakonem (1454 — 1466). W r. 1461 m iasto zostało znacznie zniszczone zapew ne przez zaciężnych pol skich. N atom iast w r. 1463 zostało całkow icie spalone przez sam ego biskupa w arm ińskiego Paw ła Legendorfa, w ów czas jeszcze stron nika K rzyżaków , w celu zapobieżenia zajęcia miasta przez wojska p o ls k ie 18). W czasie zaw ierania pokoju toruńskiego (1466 r.) m iasto b yło całk ow icie zrujnow ane. B isztynek wraz z Warmią pozostał pod zw ierzchn ictw em Polski do r. 1772.
D uże straty poniosło m iasto także w w ojnie, tzw. księżej, m iędzy k rólem K azim ierzem Jagiellończyk iem a n ie uznaw anym przez niego n ow ym biskupem w arm ińskim , M ikołajem Tungenem , w r. 1479. T ungen m iał zamiar zniszczyć m iasto, gdyż zupełnie n ie um ocnione, stać się m ogło łatw o m iejscem schronienia dla przeciw nika 19).
Po w ojnie, w r. 1481, nadał on B isztynkow i now y p rzyw ilej, przyznając w zasadzie w szystk ie poprzednio posiadane przez m iasto prawa 20). W zmianka w tym p rzyw ileju w sk azu je że m iasto w yk u piło upraw nienia sołeckie.
Na odbudowane m iasto spadła nowa klęska — pożar w r. 1547, w czasie którego spłonęło całe m iasto z w y ją tk iem kościoła farnego. Spłonął tak że dwór biskupi, który n ie został już potem odbudowany. U le g ł ponadto spaleniu znajdujący się w ratuszu przyw ilej m iejski.
17) Ibid., nr 141, s. 414 — 417.
1S) V. R ö h r i c h , E r m l a n d im 13-jährigen... s. 141, 441.
le) S c r i p to r e s r e r u m W a r m ie n s iu m , Bd. I, B raunsberg I860, s. 79. 20) E, B r a c h v o g e l , Die Gesc hic hte, podaje p rzyw ilej in exten so.
Na prośbę m ieszkańców biskup Jan D an tyszek w y d a ł w r. 1548 now y p rzyw ilej. W odnow ionym p rzyw ileju terytoriu m m iejskie obejm o w ało 122 łany.
W 1568 r. biskup S tan isław H ozjusz przyznał B isztynkow i p rzy w ilej u stan aw iający cotygodn iow y targ, aby podźw ignąć m iasto z r u in y 21). M ieszkańcy zajm ow ali się handlem z rolniczą okolicą. H andlow ano lnem , jęczm ieniem , ch m ielem , m iodem , p łótnem i nićm i. Obok rolnictw a i handlu g łó w n y m źródłem utrzym ania m ieszkańców b yło w arzen ie i w y szy n k piw a oraz gorzałki. W kilka lat później m iasto otrzym ało prawo odbyw ania jarm arków rocznych 22). N a stę p uje ożyw ien ie życia gospodarczego. R ozw inęło się rzem iosło, zw łasz cza sukiennictw o. Istn iały już w te d y dwa m ły n y zbożowe oraz m łyn na u żytek su kien n ików i szew ców .
W r. 1582 za Bramą Lidzbarską p ow stał p rzytu łek dla starców 23). Rozwój gospodarczy m iasta zaham ow ał k olejn y pożar w r. 1589, który zn iszczył je doszczętnie. U ratow ał się jed y n ie kościół i plebania. D otk liw e straty w yrządziła rów nież epidem ia, która u czyniła znaczne spustoszenia w śród m ieszkańców .
Z w. X V II posiadam y bardzo m ało danych źródłow ych. Na pocz. tego stu lecia m iasto łącznie z przedm ieściem posiadało 220 dom ów. D ały się w ted y w e znaki liczne k lęski żyw iołow e, szczególn ie ep i dem ia w r. 1662, która pochłonęła 700 m ieszkańców . M im o stagnacji gospodarczej n astąp ił rozwój p rzem ysłu m łynarskiego. Obok 2 m ły n ów zbożow ych istn iał m ły n prochow y, folusz i ługarnia 24).
W ielka epidem ia dżum y na W arm ii i M azurach w łatach 1708 — 1711 szczęśliw ie om inęła B is z ty n e k 243).
W w. XV III przyb yw ali do m iasta liczni p ielgrzym i do cudow nego m iejsca, co spow odow ało konieczność rozbudow y kościoła. W zrasta tak że liczba dom ów , która w r. 1734 w yn osiła 320. P ow stały zabu dowania m ieszkalne poza m uram i w zdłu ż dróg w yb ieg ający ch z m ia sta oraz przy daw n ej cegieln i i g lin ia n c e 25). Przy drodze reszelskiej zbudow ano w r. 1632 k ościół pod w ezw an iem św . M ichała.
W 1772 r. m iasto za jęły w ojska pruskie. Z danych tzw. katastru fryd erycjań sk iego 26), sporządzonego dn. 4 listopada 1772 r., w ynika, że liczba dom ów w m ieście w yn osiła 268, a na przedm ieściach 59. W sam ym m ieście b y ło 1053 m ieszkańców , a razem z przedm ieś ciam i 1709. Podstaw ą utrzym ania, obok w arzenia piw a i gorzałki, b yło rolnictw o i hodow la (kataster w ylicza: 360 koni, 280 krów, 200 św iń, 40 ow iec, 40 cieląt i 30 źrebiąt). S pis podaje rów nież 23 sukienników . M agistrat składał się z 2 b urm istrzów , 6 rajców i 6 ław ników .
C iężkie czasy przechodzili m ieszkańcy B isztynka w okresie napo leońskim . S traty m aterialn e w sam ym tylko roku 1807 w y n o siły
13 363 talary 27).
21) V. R ö h r i c h, D ie K o lo n isa tio n , s. 334 — 35. 22) Ibid., s. 335.
2S) G. M a t e r n , o .e ., s. 107.
24) J. K o l b e r g , S u m m a r i s c h e s V erzeich n is, s. 285.
24a) St. F l i s , D ż u m a na M a z u ra c h i W a r m i i w latach 1708— 1711, K om u n i k aty M az.-W arm . I960, nr 4 (70), s. 513.
25) E. B r a c h v o g e l , Die G esch ich te, s. 12.
2β) J. K o l b e r g , Z u r V e rfa s su n g E rm la n d s, s. 700 — 701.
Ludność m iasta zaczęła w zrastać i już w r. 1782 liczyła 2141 m iesz kańców, a w r. 1802 — 2230. W r. 1807 zarówno w ojna napoleońska, jak i epidem ia spow odow ały spadek ludności do 1812. W r. 1825 liczba ludności w yn osiła 2349, a w r. 1846 — 2952.
B. P r z e m i a n y przest rzenne
Miasto B isztyn ek zostało założone na obecnym m iejscu w r. 1385. W ybór m iejsca podyktow any b y ł dobrym i warunkam i terenow ym i. Miasto chroniły od wschodu, południa i zachodu m oczary i staw y, połączone rzeczkam i, stanow iąc jego naturalne zabezpieczenie.
M iasto o typ ie szachow nicow ym zostało rozplanow ane w kształcie regularnego prostokąta o w ym iarach 350 X 280 m. Jed yn ie z linii południow o-w schodniej w y ła m y w a ł się nieco kościół parafialny.
Całe m iasto zostało otoczone m uram i dopiero po r. 1481. P rzyw ilej biskupa M ikołaja Tungena z tego roku podaje, że m iasto dotąd nie posiadało obwarowań 28). Pierw sza wzm ianka o m asyw n ych m urach pochodzi z r. 1547 29). Budowa m urów nastąpiła w ięc m iędzy r. 1481
2S) Patrz przypis 20.
2β) V. R ö h r i c h , Die K olon isation , s. 331; S c r i p to r e s re r u m W ar m ie n s iu m , t. I, s. 79: w k ron ice Jana P la stw ich a znajduje się pod r. 1400 w zm ianka, że budow a m urów n astąp iła za rządów H enryka III Sorbom a (1373 — 1401). P ó źn iejsze w yd arzen ia zarów no z w o jn y 13-letniej, jak i tzw . k siężej każą w iad om ość tę odrzucić.
B ram a L idzbarska w B isztyn k u . Repr. z B oettic hera.
a 1547. Fosę zastęp ow ały otaczające m iasto rzeczki. Przed zbudow a n iem m urów B isztyn ek chroniony b y ł n iew ą tp liw ie przez palisadę i um ocnienia ziem ne. M ury b iegły w zdłuż dzisiejszych ulic: Struga, Reja, Bocznej i K onopnickiej. Linia m urów została w zm ocniona 3 bram am i, noszącym i n azw y od w y b iegających dróg. W północnej lin ii m urów znajdow ała się w ięc Brama R eszelska, w zachodniej Lidzbarska, a w południow ej Jeziorańska (zwana też W arszawską).
Środkową część m iasta zajm ow ał ryn ek w kształcie kwadratu, z którego narożników rozchodziły się pod kątem prostym ulice. Miasto d zieliło się na 13 bloków m ieszkaln ych . Pośrodku ryn k u znajdo w a ł się ratusz, który zbudow ano w końcu X IV w . 30). B ył to b ud yn ek jednopiętrow y, w którym na parterze m ieściły się składy kupieckie. Na zew nątrz do ratusza p rzy leg ały różne budy. Podczas pożaru w r. 1589 sp alił się dach, I piętro oraz budy otaczające ratusz. W ieża została dobudow ana dopiero w r. 1680. Na rynku oprócz ratusza m ieściły się ław y i kram y piekarskie, m ięsn e oraz szew skie.
Cała przestrzeń w obrębie m urów została zabudow ana. Brak w ia dom ości dotyczących m ateriałów stosow an ych w b udow nictw ie. Można jednak przypuszczać, że pow szechn ie stosow an ym m ateriałem b yło drew no. D om y budow ano z podcieniam i, przynajm niej w rynku. K ilka dom ów tego rodzaju zachow ało się do pierw szej w ojn y św iatow ej.
W 1587 r. w m ieście b y ło 65Vs działek budow lanych. W r. 1734 istn ia ły 102 d om y m ieszczań sk ie i 159 bud (prócz przedm ieść), w r. 1772 — 105 dom ów m ieszczańskich, 163 budy, z tego wokół ratusza 10 oraz 59 bud poza m uram i m iasta na przedm ieściach.
W p ółnocno-w schodniej części m iasta od r. 1406 znajdow ał się dwór biskupi, w k tórym od byw ał sądy pełnom ocnik biskupa. Od czasu pożaru m iasta w r. 1547, podczas którego dwór ten spłonął, n ie został już odbudow any. P la c przeszedł na w łasn ość m iasta i do ostat niej w ojn y nosił nazw ę ,,D w ór S ąd ow y” (Richtshof).
W obrębie m urów p ołu d niow o-w sch od niej części m iasta leżał kościół p arafialn y św. M acieja, stanow iąc siln e um ocnienia w system ie obronnym 31). B udow ę jego rozpoczęto pod koniec X IV w., konse kracja kościoła nastąpiła w r. 1400. W ieżę dobudowano w r. 1579. W X V II w . k ościół przebudow ano i rozbudow ano w sty lu barokow ym z powodu liczn ych pielgrzym ek, p rzyb yw ających do niego. W latach 1 7 3 9 — 1740 dobudowano n aw ę północną, a w 1. 1 7 7 6 — 1781 połud niow ą oraz przybudów kę od strony w schodniej kościoła. Poza m uram i przed Bramą Lidzbarską w r. 1582 zbudow ano szpital św . Marcina, który u le g ł przebudow ie w r. 1814 i 1855.
Na północ od m iasta, w dolinie ciągnęła się w ieś m iejska Stro- w an gen , która od X V III w . zaczęła odgryw ać rolę przedm ieścia. Na m iejscu daw nego kościoła pod w ezw an iem św . M arty z okresu lokacji w si zbudow ano w r. 1852 kaplicę. K ościół otaczał cm entarz, u żytk o w a n y d o r . 1900. W pierw szej poł. X V II w . w kierunku w schodnim ro zw in ęło się przedm ieście w zdłu ż drogi w iodącej do Reszla, gdzie w r. 1632 w zniesion o też kościół pod w ezw an iem św. M ichała. Na
30) S. B e d e r e с k, Z u r F reilegung, s. 16.
początku X V III w. za B ram ą Lidzbarską powstało przedm ieście tzw. G óra G liniana oraz za B ram ą Jeziorańską przy daw nej cegielni m iejskiej tzw. G óra Ceglana 32).
2. UKŁAD PRZESTRZENNY M IASTA W O K RESIE K A PITA LIZM U (poł. X IX w. — 1945 r.)
A. Tło h i s t o r y c z n e
Epoka k apitalizm u przyniosła słabe ożywienie w życiu gospodar czym m iasta. Czynnikiem h am ujący m jego rozwój było niedogodne położenie w stosunku do głów nych szlaków kolejowych, u tru d n iające zwłaszcza wyw óz produktów rolniczych. Połączenie B isztynka z bocz ną linią kolejow ą L idzbark i Sątopy — Sam ulew o nastąpiło dopiero w r. 1905 i nie przyczyniło się do popraw y sytuacji. W niew ielkim stopniu rozw inęło się rzem iosło i drobniejszy przem ysł. W m ieście pow stała m ała fab ry k a m aszyn rolniczych, m otorow y m łyn zbożowy i tartak , a tak że m leczarnia, rzeźnia oraz brow ar. B yły to zakłady bazujące przede w szystkim na surow cach rolniczych okolicy, dla k tórej B isztynek stanow ił też cen tru m h an dlu zbożem i bydłem . O dbyw ały się tu 8 razy do roku specjalne targ i bydlęce. W m ieście założono b a n k k redy to w y i trzy kasy pożyczkowo-oszczędnościowe. Liczba m ieszkańców Bisztynka w zrastała wolno do r. 1871. Od tego roku zaczęła spadać, w ykazując w yraźny niedorozwój. W r. 1852
32) Ibid., s. 12.
liczba m ieszkańców w yn o siła ‘2966, w r. 1871 — 3498, w r. 1880 —· 3471, w r. 1895 — 3157 (w tym 2844 katolików , 264 ew angelik ów , 47 Ż ydów ), w r. 1910 — 3183, w r. 1920 — 3127, w r. 1931/33 — 3265, w r. 1939 — 3163 33).
E lem ent polski w B isztyn ku liczeb n ie b ył słaby, choć brak danych liczbow ych. Ludność polska w p ow iecie reszelskim , do którego n a le żał w ów czas B isztyn ek , skupiała się przede w szystk im w południow ej części; okolica B isztyn ka jeszcze w X IX w . stan ow iła granicę, dokąd dochodził elem en t p o ls k i34). Podczas I w o jn y św iatow ej m im o zacię tych działań w ojen n ych w rejonie B isztyn ka n ie poniósł on w iększych strat m aterialnych. Z niszczonych zostało jed yn ie 16 budynków (1 publiczny, 3 m ieszkaln e i 12 g osp o d a rczy ch )35). W r. 1914 od 17 VII — 2 IX m iasto b y ło okupow ane przez w ojska rosyjskie.
W 1920 r. (11 VII) na P ow iślu, M azurach i W arm ii od był się plebiscyt, który m iał zadecydow ać o przynależności tych ziem do P olski lub do N iem iec. W okresie p rzed p leb iscytow ym działała w B isztyn ku n iem iecka organizacja H eim atverein pod k ierow n ictw em Bernarda G ensw indta i A lfred a Bucholza. która sprowadziła z Rzeszy na głosow anie aż 1108 N iem ców 36).
Od r. 1926 B isztyn ek posiadał też w łasn ą gazetę pt. „B ischof steiner A n zeiger”.
В. P r z e m i a n y p r ze s tr ze n ne
W okresie kapitalizm u w zw iązku ze w zrostem lud n ościow ym B isztynka nastąp ił jego rozwój przestrzenny. Poszedł on w kierunku północno-w schodnim od m iasta. Rozwój ten częściow o nastąp ił w ięc w kierunku w y ty c zo n y m już w okresie średniow iecza. Od drugiej poł. X IX w. zabudowa m ieszkalna rozw ijała się w kierunku w schod nim w zdłuż szos z R eszla i B artoszyc, w iod ących do m iasta. N astą piła także zabudowa teren u na północ, m iędzy d zisiejszym i ulicami: Mazurską, Findlera i K ościuszki. Z u ruchom ieniem linii kolejow ej i budową dworca na teren ach p rzylegają cych na w schód od m iasta pow stała now a dzielnica m ieszkaniow a. W r. 1888 stan ął kościół ew an gelick i przy u licy M azurskiej. W 1. 1921 — 1925 K reissied lu n g gesellsch a ft pobudow ała osiedla przy szosie do Reszla i W ozławek. W sam ym m ieście w zabudow ie n ie n astąp iły p ow ażniejsze prze m iany. W p ołow ie X IX w. u le g ły rozbiórce obw arow ania m iejskie. O calała jed yn ie Brama Lidzbarska. U zysk an e po obw arow aniach w oln e p rzestrzenie zostały zabudow ane, zacierając w ten sposób linię d aw n ych m urów obronnych, zw łaszcza od strony północnej i zachod n iej. Pod koniec X IX w . do ratusza został dobudow any b ud yn ek sądow y. W r. 1939 ratusz spłonął wraz z otaczającym i go domami.
Działania w ojen n e w r. 1945 p o czyn iły znaczne zniszczenia w zabytkow ej części m iasta, tj. w obrębie daw nych obwarowań. B udynki m ieszkaln e u le g ły zniszczeniu w ok. 20%, przem ysłow e — w 18% oraz u żytk ow e — w 15%.
33) A. P o s с h m a n n, D ie B e v ö lk e r u n g des E r m l a n d e s v o n 1772 — 1922, ZG A E, 1923, Bd. X X I, s. 375; D e u ts c h e s S tä d t e b u c h — pod h aslem B isch o fstein .
34) W a r m ia i M a z u ry , praca zbiorow a pod red. St. Z a j c h o w s k i e j i M. K i e l c z e w s k i e j - Z al e s k i e j , P ozn ań 1953, t. II, s. 51.
35) V. В a t z e 1, o. c„ s. 232.
3e) А. В o e n i g k, V o l k s a b s t i m m u n g in B ischofste in, M asu risch er V o lk s k a len d er, 1940, s. 63 — 68.
