Rozwój przestrzenny miasta Susza

Zenon Nowak

Rozwój przestrzenny miasta Susza

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 60-75

ców, k tórzy dobrow olnie zostali w Sy b erii, m ożem y w ym ienić jeszcze n astęp u jące n azw iska: K raw czy ń sk i, Skow roń ski, K on dli, G alicki, K o z ie ro w sk i53). Z pew nością było ich znacznie w ięcej, jed n ak nie o w szystkich tego ro d zaju w ypadkach zachow ał się ślad w archiw ach m o sk ie w sk ic h 54). O statnie, sporadyczne w y pad ki pow rotów z zesłan ia poddanych pruskich m iały m iejsce w 1872 roku. W aktach datow anych później, nie spo ty k am y już w zm ianek o pod­ danych pruskich , zesłanych za udział w po w stan iu styczniow ym . P olacy z zaboru prusk iego, zesłani do S y b erii lub w głąb R o sji, stan ow ią jeszcze jeden dowód ogólnonarodow ego, trójzaborow ego ch arak teru pow stan ia styczniow ego. Problem y, poruszone w n in ie j­ szym arty k u le w y m ag a ją zapew ne jeszcze dalszego rozpracow ania. N ależałoby jed n ak w tym celu dotrzeć do archiw ów sy bery jsk ich . Z EN O N N O W AK

RO ZW Ó J PRZESTRZENNY MIASTA SUSZA

M iasto S u sz w pow. iław skim należy do stosunkow o dobrze o p ra­ cow anych m iast pod w zględem historyczn ym w h istoriografii pom orskiej, m im o że literatu ra dotycząca go je st ilościow o niew ielka.

K .J . K a u f m a n n je st jed y n y m h istorykiem , k tó ry badał dzieje Su sza. W m on ografii pośw ięconej tem u m iastu, od początków jego dziejów aż do 1930 r., zam ieścił on ogrom ny m ateriał faktograficzn y, op arty na archiw aliach królew ieckich, które obecnie są n am trudno d o stę p n e *). P raca ta je st tym cenn iejsza, że na końcu książki dołączono dodatek źródłow y; dla n as w ażna je st zw łaszcza zam iesz­ czona tam lista n azw isk obyw ateli m iasta z d ru giej poł. X V I w. i X V III w. D zięki tej liście m ożna sk orygow ać zbyt tendencyjne, n acjonalistyczn e stanow isko, zajęte przez K au fm an n a w obec kw estii pochodzenia m ieszkańców Su sza. K au fm an n n ap isał rów nież pracę ob ejm u jącą dzieje pow iatu susk iego do 1466 r., która przynosi szereg u zupełniających w iadom ości dotyczących osadnictw a w oko­ licach m iasta 2). P onadto opublikow ał on dw a arty k u ły , dotyczące drobn iejszych zagadn ień z dziejów S u sz a 3).

53) Ibidem , k. 128.

54) Po ro zstrzy gn ięciu sp raw y przez cara, zezw olen ia n a p rzy ję c ie p o d d a ń ­ stw a ro sy jsk ie g o były w y d aw an e p rzez m iejsco w e o rg an a a d m in istra c ji p a ń ­ stw o w ej, stą d też ślad ó w tych sp ra w n ależałob y szu k ać w arch iw ach sy b e ­ ry jsk ich .

*) A rty k u ł n in ie jszy stan o w i stu d iu m , o p racow an e na zlecenie D ziału D o k u m en tacji N au k o w ej P racow n i K o n se rw a c ji Z ab ytk ów w W arszaw ie jak o m ateriał d la z ago sp o d aro w an ia p rzestrzen n ego m iasta Su sza. Za pozw olenie na op u b lik o w an ie a rty k u łu sk ła d a m w y razy p od zięk ow an ia K ierow n ictw u P K Z .

*) K .J. K a u f m a n n , G esch ich te der S ta d t R o se n b e rg in W estpreussen , R o sen b erg 1937 (cyt. K a u f m a n η)..

2) T e n ż e , G esch ich te des K re ise s R o se n b e rg , Bd. I, M arie n w erd er 1927. 3) T e n ż e , D ie K rie g sle id e n u n d -L e istu n g en der S ta d t R o sen b erg im

Ja h r e 1806/7, M itteilu n gen des W estp reu ssisch en G e sch ich tsv ere in s, Jh r g . 17,

n r 2, D anzig 1918; t e n ż e , Die E in fü h ru n g d er S täd te o rd n u n g in R o se n b e rg ; tam że, Jh rg . 27, n r 4, D an zig 1928: arty k u ł ten au to r w cielił do w y żej w y ­ m ien ionej m o n o g rafii o Su szu .

S z e re g w iadom ości zw łaszcza statysty czn y ch zaw iera p raca H. K e l l e t a t a 4) oraz D eutsch es Städ teb u ch 5).

D an e o arch itek turze i sztuce d a je B . S c h m i d w w ydaw ­ nictw ie B au-u n d K u n std en k m äler des K re ise s R osenberg 6).

W literatu rze p o lsk iej n ajw ażn iejsze ogólne w iadom ości z dziejów m iasta p o d aje p raca zbiorow a W arm ia i M azury oraz arty k u ł w Słow n iku G eografii T u ry sty czn e j P o ls k i7).

D ruk ow an y m ateriał źródłow y dotyczący początków S u sz a zaw iera kodeks dyplom atyczn y bisk u p stw a pom ezańskiego w ydan y przez H. C r a m e r a 8).

M ateriał k arto graficzn y i ikon ograficzn y je st bardzo sk ąpy. Z planów m iasta zachow ał się jedy n ie plan G e b a u e r a z 1810 r . 9), ponadto dw a sztych y z w idokiem m iasta: K a sp ra H e n n e n b e r ­ g e r a z 1595 r . 10) i B en ed y k ta C h ry stian a H e r m a n n a z 1752 r. n ). I. U K Ł A D P R Z E S T R Z E N N Y M IA ST A S U S Z A DO PO Ł. X I X W.

A. Tło historyczne.

M iasto S u sz je st połoion e w północno-zachodniej części w o je­ w ództw a olsztyńskiego, na szerokości geograficzn ej północnej 53°43’ i długości geograficzn ej w schodniej 21° 10,5’.

Rozłożyło się ono na niew ielkim pagórku, w znoszącym się 110 m npm. Od stron y południow o-w schodniej przy lega do rynnow ego Je z io ra M iejsk iego o pow ierzchni 55,78 ha. Od stron y w schodniej m iasto opływ a strum y k, w p ad ający do Je z io ra M iejskiego. Rozciąga się tu b agn ista dolina.

K ra jo b ra z okolicy lekko pofałdow an y p iaszczy sty m i i glin iastym i w zgórzam i, je st po kryty kępam i leśnym i i jezioram i. Na wschód od S u sza, w odległości kilku kilom etrów , rozciąga się duży kom pleks lasów w zdłuż jeziora Je zio rak .

S u sz leży w P cm ezan ii, która była n a jd a le j na Zachód w ysuniętą ziem ią zam ieszk ałą przez P rusów . O bszar zw any Pom ezanią na za­ chodzie sięgał do W isły, na północy gran iczył z Ż uław am i, na połudn iu z rzeką O są, a na w schodzie ograniczony był ciągiem jezior

4) H. K e 11 e t a t, D ie S tä d te O stp reu ssen in ih re r ge ograp h isch en L ag e

und deren A u sw irk u n g, K ö n ig sb e rg 1938.

5) D eu tsch es S täd te b u ch , w yd. E. K e y s e r, Bd. I, N ord ostd eu tsch lan d , S tu ttg a r t — B e rlin 1939 (arty k u ł H. F r e d e r i с h s a), s. 103.

6) B. S c h m i d , Die B o u -u n d K u n std e n k m äle r d es K re ise s R osen berg, Die B au -u n d K u n std e n k m äle r d er P rovin z W estp reu ssen , H. X I I , K re is

R o sen b erg, D an zig 1906.

7) W arm ia i M azury. P rac a zbiorow a pod red. St. Z a j с h o w s k i e j, М. K i e ł с z e w s k i e j- Z a 1 e s k i e j, Poznań 1953; Słow n ik G e o g rafii T u r y ­

sty czn ej P o lsk i, cz. II, W arszaw a 1959, s. 1052— 1053.

8) U rkun den bu ch zu r G esch ich te des vo rm aligen B isth u m s P om esan ien , h rsg. von H. C r a m e r , Z eitsch rift des H istorisch en V erein s fü r den R e g ie ­ ru n g sb ezirk M arien w erd er, H. 15— 18, M arien w erd er 1884— 1887 (cyt. U B P ). °) P lan m ia sta S u sz a z r. 1810, z zaznaczon ym i d atam i pożarów przed m ieść z 1. 1839, 1842 i 1848 — re p ro d u k c ja w p racy K .J. K a u f m a n n a , G esch ichte

d er S ta d t R o sen b erg, m iędzy s. 8—9.

10) W idok m ia sta od stro n y p ołu dn iow o-w sch odn iej z r. 1595 K a sp r a H e n n e n b e r g e r a z d o p isk am i J a n a D ew itza z r. 1750 — j.w ., s. 339.

n ) W idok m ia sta od stro n y połu dn iow o-zach o dn iej w raz z d orysow an ym z boku k ościo łem w id zian ym od stro n y p ołu dn iow o-zach odn iej z r. 1752 B e n e d y k ta C h ry stian a H e r m a n n a , j.w ., s. 340.

od D rużna aż do O stródzkiego. Pozostałością po osadnictw ie staro - pru sk im w okolicy S u sz a je st szereg nazw wsi, a także grodzisko, położone na południe od m iasta nad Je zio re m M iejsk im . Z iem ia ta była zam ieszk ała także przez ludność pochodzenia polskiego, o czym św iadczą polskie nazw y osad obok nazw pruskich, a które istn iały już przed przybyciem K rzyżaków .

P o utw orzeniu w 1243 r. diecezji pom ezań sk iej, w sk ład k tó rej w eszła P om ezan ia i część Pogezanii, zo stała ona w 1250 r. podzielona na trzy części, podobnie ja k inne diecezje w P ru sach . D w ie części otrzym ał Zakon K rzyżack i, a trzecią nowo m ian ow any bisk u p pom ezański. U posażenie bisk u p a obejm ow ało południow ą część p ru sk iej Pom ezanii, na północy sięgało do rzeki L iw y i północnego k rań ca Je z . D zierzgońskiego, na w schodzie do jeziora Je zio ra k , na południu pow yżej linii K isielice i G ard eja, na zachodzie opierało się o dolinę W isły.

W 1285 r. drugi b isku p pom ezański, W ojciech, ustanow ił k apitu łę w K w idzyn ie, jedn ak że sam będąc księdzem krzyżackim sk o m p le­ tow ał je j członków spośród duchow nych Zakonu. Rów nocześnie w yposaży ł ją w trzecią część sw ego terytoriu m , o b ejm u jąceg o je j w schodnią część w raz z okolicą S u sz a. O trzym an ym u posaże­ niem zarządzał prepozyt k ap itu ły rezy d u jąc y na zam ku w S z y m ­ b ark u . Od osoby zarz ąd zające j obszar ten nazyw ano prepo zy tu rą. W zorem ad m in istracji dla terytoriu m biskupiego i k apituln ego był Z akon K rzyżacki.

Skolonizow anie terytoriu m k apitu ln ego w iąże się z fak tem u trw alen ia w ładzy Z akonu w P ru sach po stłu m ien iu ostatn iego pow stan ia ludności p ru sk iej (1283 r . ) 12). K olo n izacja rozw inęła się na tym obszarze dopiero na pocz. X IV w. N a okres ten, zapew ne na lata 1305— 1310, p rzy p ad a lo k acja m iasta S u sz a przez k apitu łę pom ezańską, k tórej dokum ent jedn ak że się nie z a c h o w a ł13). N ależy rrzy p u szczać, że S u sz został założony rów nocześnie z położoną o 21 km na południe — na terenie zakonnym — Iław ą już w 1305 r .14). W idoczne jest, że w sie lokow ane na południu prep o zy tu ry pow ­ staw ały w zasięgu od działyw an ia Iław y. K ap itu ła i Zakon K rzy żack i w spółpracow ali przy skolonizow aniu sw oich obszarów , k tó rej in icja­ torem był ten ostatni.

W dniu 20 gru dn ia 1315 r., na prośbę m ieszkańców , został odno­ w iony przez k apitu łę dokum ent lo k acy jn y m iasta S u sz a 15). W ynika z niego, że lok acja m iasta n astąp iła na praw ie chełm ińskim . Z asadźcą m iasta był zapew ne Piotr, k tó ry jako so łty s je st w ym ieniony w spisie św iadków odnow ionego p rzy w ileju lok acy jn ego. M iasto otrzym ało dw ie w sie, nie określon e w dokum encie b liżej, praw d o­ podobnie zniszczone w czasie drugiego pow stan ia pru sk iego, leżące w pobliżu niego, k tóre liczyły razem 80 łanów . Z te j liczby 10 łanów przy padło sołtysow i i jego potom kom (ratione locationis), na praw ie

12) K .J. K a u f m a n n , G esch ich te d es K re ise s R o sen b erg, Bd. I, M arien - w e d e r 1927, s. 99, n.

13) K a u f m a n n, s. 6.

14) K . K a s i s к е, Die S ie d lu n g stä tig k e it d es D eu tsch en O rd en s im ö stlich en P reu sse n bis zum J a h r e 1410, K ö n ig sb e rg 1934, s. 35, n.

15) P re u ssisch e s U rkun den bu ch , Bd. II, L. 1, h rsg. von M. H e i n , E. M a s с h к e, K ö n ig sb e rg 1932, nr 140, s. 92—94; K a u f m a n n , s. 6, p o d a je błęd n ą d atę — 28 X I I 1314 r.

dziedzicznym , w olne od czynszu, a 6 łanów stanow iło uposażenie kościoła p arafialn ego . R eszta, 64 łany, zo stała rozdzielona m iędzy m ieszczan, k tó rzy po upływ ie 4-letn iej w olnizny m ieli płacić od łan a 17 szkojców i 2 k ury . Poza tym obow iązani byli uiszczać prob o sz­ czowi dziesięcinę lub m szaln e w postaci pół korca pszenicy i ow sa rocznie od każdego łan a (co obow iązyw ało rów nież sołtysa). P onadto m ieszkańcom m iasta i dwóch w si przyznano praw o k orzy stan ia z Je z io ra M iejsk iego z w szystkim i użytecznościam i. M ieszczanom dodano jeszcze 10 łanów z jeziorem w puszczy (in borra). Prócz tego przeznaczono na ogrody jeden w olny łan, k tó ry został podzie­ lony na 1/2 m orgow e działki. P osiadacze działek płacili 1 szeląga. D ziałki te zw iązane b y ły z parcelam i w m ieście i sprzedaż ich m ogła n astąpić jed y n ie razem . D ochody płyn ące z ław rzeźnickich i su k ien ­ niczych m iały być obracane w w ysokości 1/3 na cele obronne m iasta. W ładza zw ierzchnia — k ap itu ła — zarezerw ow ała sobie plac m iędzy row em m iejsk im i Je zio re m M iejsk im aż do m iejsca, z k tórego w ypływ a potok. Ł a w a m ie jsk a zo stała podniesiona przy w ilejem lo kacy jn y m do ran gi w yższej in stan cji sąd ow ej dla w si k a p itu ­ lnych na praw ie niem ieckim ; przew odniczący je j m iał być każdorazow y w ó jt k apitu ln y.

W 1361 r. terytoriu m m iasta pow iększyło się o dalsze 10,5 łana ziemi położonej nad S ta rą Liw ą. M iasto otrzym ało je od k apitu ły za roczny czynsz w w ysokości 17,5 grzyw n y w ciągu 15 lat; w n a­ stępnych latach m iało opłacać 16 szkojców od łan a 16).

Założenie m iasta podyktow ane było przede w szystk im w a ru n ­ kam i ek on om iczno-adm in istracyjnym i. Su sz, jak o jedy n e m iasto na tery toriu m n ależącym do k apituły, m iał spełn iać rolę ośrodk a w ym ian y dla w si tego obszaru, m iał też stanow ić siedzibę w ład zy k ap itu ln ej (w icekom tura).

N azw a m iasta je st pochodzenia prusk iego. W ywodzi się ona przypuszczaln ie od im ienia pruskiego Su se 17). N iem iecka nazw a

R osenberg p rzy ję ła się po lok acji, jed n ak p ru sk a nazw a m iasta

została p rzy jęta także przez n apływ ow ą ludność polską i b y ła d alej przez nią używ ana, o czym św iadczy polski spis niektórych m ie j­ scow ości pań stw a krzyżackiego pochodzący z poł. X V w., w k tórym w ym ieniono S zu sz alias R o se n b e r g 18). W poł. X V III w. A u g u st H erm ann L u c a n u s w sw ym dziele geograficzn o-h istoryczn ym o P ru sach w ym ien ia obie n szw y m iasta 19).

O stosun k ach gosnodarczych S u sz a w początkow ym ok resie jego istn ien ia zachow ało się niew iele w iadom ości. Podobnie ja k w innych naw et w iększych m iastach, w średniow ieczu, także w S u sz u pod­ staw ą u trzym an ia m ieszkańców było rolnictw o i hodowla bydła. W obrębie terytoriu m m iejskiego m ieszczanie posiadali go sp o­

ie) U B P , n r 49, s. 89—91.

17) G. G e r u 1 J i s, Die a ltp re u ssisc h e n O rtsn am en ge sam m elt und sp rach lich beh an d elt, B e rlin — L e ip zig 1922, s. 178.

18) W. K ę t r z y ń s k i , O lu d n o ści p o lsk ie j w P ru sie ch n ie gd y ś k rz y ­

żackich , L w ó w 1882, s. 215; В. O 1 s z e w i с z, D w ie szkicow e m apy P o m orza

z p ołow y X V w., B ib lio te k a S trażn icy Z ach odn iej n r 1 W arszaw a 1937, s. 50.

19) A.H. L u c a n u s , P re u sse n s u ra lte r und h eu tiger Z u stan d , h rsg. von G. S o m m e r f e l d , E. H o l l a c k , B d. II, Lötzen 1912, s. 147, pochodzenie n azw y S u sz błęd nie w yw odzi z ję zy k a p o lsk ie go : P oh ln isch S u sz a, d. i. T ro c ­

ken, w eil es trocken d a se lb st hergehen...

darstw a wielkości 3/4 ha, 1/2 morgowe ogrody warzywne i prawo do korzystania ze wspólnych pastwisk. Należy zaznaczyć, że m iesz­ kańcy Susza zajm owali się powszechnie uprawą lnu. Rzemiosło zostało zepchnięte raczej na drugi plan w stosunku do rolnictwa. Dokum ent lokacyjny wzm iankuje o rzeźnikach i piekarzach, którzy w X V w. zorganizowani byli w cechy. W XV w. istniały też cechy krawców, szewców, tkaczy i sukienników. Wilkierz m iejski z X V w. zabraniał m ieszkać szewcom, krawcom i piekarzom w promieniu jedn ej mili od Susza, w obawie przed konkurencją dla rzemieślników w m ieście 20).

O rganizacja sam orządu Susza nie różniła się od organizacji sam orządów w innych małych m iastach na prawie chełmińskim, które były krępowane przez zwierzchników feudalnych. Na czele m iasta stał burm istrz (po raz pierwszy wymieniony w 1361 r.) wraz z radą 21). Sądownictwo znajdowało się w rękach sędziego, którym był dziedziczny sołtys (w ystępuje jeszcze w 1391 r.) oraz ławy na czele z przewodniczącym, jego zastępcą i 8 członkam i22).

W idok m ia sta od stro n y p ołu dn iow ej (H en n en berger 1595).

Wiek X V nie był pom yślny dla młodej osady m iejskiej, która odczuła szczególnie skutki wojen polsko-krzyżackich. W wojnie w 1414 r. tzw. głodowej, m iasto zostało niemal doszczętnie znisz­ czone, ponosząc straty na sumę ok. 12 tys. florenów węgierskich. Ponadto mieszczanie ponieśli straty w zbożu, sprzęcie domowym itd. na sumę 6.046 florenów węgierskich. Od zniszczenia zdołał się uratować tylko kościół farny 23).

Susz był zbyt słabo rozwinięty ekonomicznie, by uczestniczyć w ruchu opozycyjnym stanów przeciw Zakonowi Krzyżackiem u

20) K a u f m a n n , A n lagen , s. 321. 21) U B P , n r 49, s. 90. J

22) Ibid em , nr 95, s. 137.

23) S c r ip to re s R eru m P ru ssic a ru m , Bd. III, h rsg. von T. H i r s c h , M. T o e p p e n , E. S t r e h ' l i k e , L e ip zig 1866, s. 345; Chr. K r o l l m a n n ,

D ie B a u -u n d K u n std en k m äle r d es O rd en slan d es P re u sse n in den S c h a d e n ­ b ü ch ern (1411/19), B e rlin 1919, s. 20. ’

i sprzym ierzonych z nim b isk u p a i k apitu ły . W Z w iązku P ru sk im zaczął brać udział dopiero od początku 1454 r. W kw ietn iu tego roku w G ru dziądzu p rzed staw iciel S u sz a Thorner i przed staw iciele innych m ałych m iast w yrazili zgodę na poddanie się Polsce, u sta ­ n aw iając w ielkie m iasta sw ym i pełnom ocnikam i w tej sp raw ie 24). W lipcu 1454 r. m iasto zostało zobow iązane tak są do płacenia 25 grzyw ien na rzecz Z w iązku P ru skiego 25).

Po klęsce pod C hojnicam i (18 IX 1454 r.) m iasto zostało zaję te przez zaciężnych Zakonu, w którego rękach pozostało do końca w ojny. P o k o jem toruń skim 1466 r. S u sz w raz z całą P om ezan ią znalazł się po stron ie k rzyżackiej n adal jak o uposażenie k ap itu ły pom ezań skiej, jed n ak b isku pstw em pom ezańskim zarządzał do 1478 r. P olak , b isku p chełm iński — W incenty K iełb asa. N a m iasto sp ad ły now e k lęski w 1478 r., w czasie w ojn y K azim ierza Ja g ie llo ń ­ czyka z b isk u p em w arm iń skim M ikołajem T un genem w spieran ym przez K rzyżaków . Z pow odu tych w ielokrotnych zniszczeń w o jen ­ nych, k ap itu ła pom ezań ska uw olniła m iasto w 1499 r. od czynszów na ok res czterd ziestu lat. P rzyznano w ted y m iastu w ieś M edia

V illa, leżącą na m iejscu dzisiejszego K am ień ca (Fin ken stein ),

ze w szystk im i p rz y n ale żn o śc ia m i26).

W 1520 r. w trakcie w ojn y A lbrech ta H ohenzollerna z Z y gm u n ­ tem S ta ry m m iasto, m im o że zostało zaję te przez oddziały polskie i złożyło hołd królow i polskiem u, po je j ukończeniu w r. 1521 pozostało w dalszy m ciągu w ram ach państw ow ości k rzyżack iej 27).

Po se k u lary z ac ji Z akonu K rzyżack iego w r. 1525 bisk up E rh ard von Q ueis i k ap itu ła pom ezań ska w 1527 r. p rzy jęli luteranizm , o d stęp u jąc rów nocześnie sw e daw ne uposażenie księciu A lb rech ­ tow i 29)· D aw n e posiadłości k apitu ły , jak o kom ornictw o szym - barskie, A lbrech t n adał w raz z S u szem E rh ardow i von Q ueis. Po jego śm ierci d o stały się one w 1532 r· na w łasność biskupow i sam b ijsk iem u , G eorgow i von Polentz i jego rodzinie, po zostając w je j w ład an iu do 1669 r. W tym roku S am u el von P olen tz sp rzed ał S u sz w raz z przy legły m i dobram i G eorgow i Ablow i von T ettau , k tó ry z kolei sprzedał je w 1671 r. A lbrechtow i Sch ackow i von W ittenau 28).

W p ierw szej w ojnie szw ed zk o-polskiej (1626— 1635) n eu traln ość elek to ra i k sięcia pru sk iego Je rz e g o W ilhelm a nie uchroniła P ru s K siążęcych od tej w ojn y i je j skutków . W 1629 r. S u sz został dotkliw ie sp ląd row an y przez w o jsk a polskie i szw edzkie.

W latach 1708— 1711 w P ru sach graso w ała dżum a, która nie om inęła także Su sza. M ieszkańcy przen ieśli się n aw et na d ru ga stron ę jezio ra i tam m ieszk ali w b arakach aż do je j w y gaśn ięcia 29).

W czasie w o jn y siedm ioletn iej (1756— 1763) m iasto poniosło straty , gdyż zaję te zostało przez w o jsk a ro sy jsk ie, które n ękały je k on try bu cjam i.

24) A cten der S tä n d e ta g e P re u sse n s unter der H e rrsc h aft des D eu tsch en

O rden s, h rsg. von M. T o e p p e n , Bd. IV, L e ip zig 1884, s. 401.

25) Ib id em , B d . IV, s. 437. 2,i K a u f m a n n , s. 9.

27i S c rip to re s R eru m P r u s sica rum , Bd. V, L e ip zig 1874. s. 436.

28) U B P , nr 215, s. 288— 290; W ilhelm J.A .F . von T e t t a u , U rk u n dlich e

G esch ich te der T e ttau isch en F am ilie in den Z w eigen T e ttau und K in sk y ,

B e rP n 1878, s. 263/4. '

2(l) K a u f m a n n , s 151.

D otkliw sza w skutkach była o k u p acja fran cu sk a w latach 1806— 1807. P oby t w o jsk fran cuskich i zw iązane z tym obow iązki koszto w ały m iasto olbrzym ią sum ę 94.654 talarów , tym b ardziej że w pobliskim K am ień cu m ieściła się głów na k w atera w o jsk fran cusk ich , w której przebyw ał N apoleon 30). O k u p acja ta zru jn o ­ w ała m iasto finansow o i gospodarczo, tak że w n astępnych latach b o ry k ało się z dużym i trudnościam i; w 1808 r. w m ieście panow ał n aw et głód.

W życiu gospodarczym m iasta w X V — X V III w. nie n astąp iły żadne istotn e zm iany. Rolnictw o pozostało w d alszy m ciągu głów ­ nym źródłem u trzym an ia m ieszkańców . M ieszczanie próbow ali rozszerzy ć sw ój areał ziem i; zachow ała się np. w iadom ość z 1543 r., że 14 m ieszczan dzierżaw iło m ająte k w Ulnow ie, płacąc 20 grzyw ien roczn ie czynszu zw ierzchnikom kom ornictw a szym barskiego .

Z rzem iosł n ajw ażn iejszy m źródłem u trzym an ia było piw o- w arstw o i jego w yszynk. B yło ono upraw ian e przez w szystkich zam ożn iejszych obyw ateli m iasta (M älzerbü rger), których liczba w r. 1789 w ynosiła 101. N ajliczn iej u praw ian ym rzem iosłem było szew stw o, któ rym w 1599 r. trudniło się 21 m istrzów , a w 1793 r. cech tego rzem iosła liczył 60 członków. Szew cy p o siadali też w łasn e ław y na ryn ku. W ielka liczba rzem ieśln ików tego cechu w skazu je na to, że p rod u k cja ich przeznaczona była na eksport. Nielicznie rep rezen tow ały się n ato m iast inne rzem iosła jak kraw iectw o, k ow al­ stw o, m urarstw o, garn carstw o, stolarstw o i bedn arstw o, o których b rak dokładn iejszych danych. T kactw o i sukiennictw o było dość liczne w X V w., jed n ak w 1742 r. upraw iał je tylko jeden rzem ieślnik. Z rzem iosł spożyw czych w ym ienić należy piekarstw o, którym w 1530 r. trudniło się 5 rzem ieśln ików i rzeźnictw o (3 rzem ieślników ). W 1789 r. p o w stała w S u sz u pierw sza n iew ielka fa b ry k a tabaki, k tó ra jed n ak szybko upadła 31).

Z innych zakładów przem ysłow ych d ziałających w Su szu , w y ­ m ien ić n ależy dw a m łyn y poruszane siłą pociągow ą (końmi lub w ołam i), jeden założony w 1782 r. dla m ielenia śru ty , potrzebn ej do pędzen ia gorzałki, a drugi zbożow y — zbudow any w 1818 r. na przed m ieściu przez M ichała D ahm a, oraz cegielnię, k tó ra zn ajd o ­ w ała się na oółnoc od m i a s t a , przy ul. Sto d oln ej (obecnie ul. K a jk i). H andel nie od gryw ał żadnej roli, m im o że w X V III w. w S u sz u od bvw ało się corocznie 5 targów .

N a an kietę rząd u pruskiego, rozesłaną w 1774 r. do w szystkich m ia st z zapytan iem o ich ak tu aln e j sy tu ac ji gosn odarczej, m ag istra t odpow iedział, że w Su szu nie m a kupców , p o daiac jako przvczyne tego stan u rzeczy odsunięcie daw n ej drogi W arszaw a — G dańsk od m iasta 32).

Przech odząc do om ów ienia sp raw ustrojow ych n ależy zaznaczyć na w stępie, że po p rzejściu S u sz a w rece p ryw atn e w r. 1527 sam o rząd jego jeszcze b ard zie j został uszczunlony niż w poprzednim ok resie. W ybór b u rm istrza był uzależniony od zw ierzchników m iasta, k tórzy go potw ierdzali i w prow adzali na urząd. Rów nież

30) T e n ż e , Die K rie g sle id e n -u n d leistu n gen der S ta d t R o se n b e rg im

J a h r e 1806/7, s. 42— 44; także zob. E. J o a c h i m , N ap oleon in F in k en stein ,

B e rlin 1906.

31) K a u f m a n n , s. 111, n. 32) Ibid em , s. 131.

członkow ie ra d y i sędzia byli przez nich m ianow ani. Ingerow anie w ład zy zw ierzchn iej w sp raw y sam o rządu m iejskiego, ja k też dążenie je j do zw iększenia sw ych dochodów z m iasta, stało się pow odem o stre j w alki z m ieszczań stw em . S p raw y te w m iarę w zrostu cen tralizm u H ohenzollernów ro zstrzy gała w ładza pań- rtw ow a. Po d łu go trw ały m sporze w 1793 r. zw ierzchnicy m iasta W ittenauow ie zachow ali jed y n ie m inim alne p rzy w ileje m. in. po­ tw ierdzen ie w y b oru b u rm istrza i w prow adzenie go na urząd, oraz op łaty: ty tu łem zw ierzchnictw a (33 talary i 40 gr., za czynsz gru n tow y 22 tal. 20 gr., targow e i stoiskow e 4 tal., za w arzenie piw a 4 tal. i 50 gr. o rsz za ław y rzeźnickie 2 tal. 50 g r .) 33).

U staw a o reform ie u stro ju m iejskiego* w pań stw ie p ru sk im z 1808 r. ogran iczyła w pływ W ittenauów na m iasto. O statecznie jed n ak uw olniło się ono od sw oich zw ierzchników dopiero w 1817 r.

B liższe dan e o liczbie ludności S u sz a i jego składzie n arodo­ w ościow ym pochodzą dopiero z X V I w. K . J . K a u f m a n n ustalił, że w 1543 r. m iasto liczyło 415 m ieszkańców , a w 1576 — 5 1 5 34). P rz y ją ł on założenie, że na jeden dom w m ieście i na przedm ieściu p rzy p ad ała rodzin a licząca 5 osób, co po pom nożeniu przez ilość dom ów 83 w 1543 r. i 103 w, 1576 r. dało pow yższe dane. O bliczenia K a u f m a n n a budzą pew ną w ątpliw ość, zw łaszcza duża róż­ nica — p rzy ro st w ciągu 33 lat 100 m ieszkańców , dlatego m ożna je p rzy jąć jed y n ie z zastrzeżeniem .

Z 1576 r. znany je st w ykaz o b ejm u jąc y 106 im ion i nazw isk obyw ateli m iasta. M ogą one służyć za podstaw ę przy u stalen iu pocho­ dzenia m ieszkańców 35). I tak m am y 84 m ieszkańców o w yraźn ie niem ieckich nazw iskach, w tym 59 m ieszczan, 13 m ieszkańców bud i 12 przedm ieszczan, n atom iast o nazw iskach polskich (np. H an- k offsk y , G roch, K oppann eck), w y stęp u je 17 m ieszkańców (9, 5, 3). Do k ategorii nieokreślon ej zaliczono 4 osoby, w y stęp u jące pod sam y m im ieniem (Sim onie, Lorentz, Stefan ie) lub pod nazw iskiem urobionym od zaw odu (K leinsch m idt). Je d n a osoba nosi nazw isko p ru sk ie N aw ayda. Z tych obliczeń w ynikałoby, że na 4,9 N iem ców p rzy p ad ał 1 P olak .

Ludn ość polsk a była w yznania ew angelickiego; pasto rzy o d p ra­ w iali n abożeń stw a w języ k u polskim w k aplicy przy drodze do K am ień ca. T rw ały one tam do około połow y X V II w. Od tego czasu aż do w rześn ia 1799 r. nabożeństw a w język u polskim od by­ w ały się w kościele farn ym , w każdą niedzielę o godzinie 7 rano 36). W latach 1696— 1699 fu n k cję proboszcza w S u sz u pełnił J a n M onet, k tó ry był zarazem tłum aczem polskich pieśni i w spółw ydaw cą polskiego k a n c jo n a łu 37). O rgan istą i kantorem był każdorazow y rek tor szkoły m ie jsk ie j, który m u siał znać język polski. W 1785 r. po śm ierci rek to ra B arań sk iego, m a g istra t próbow ał obsadzić to s ta ­

33) Ibid em , s. 45/46. 34) Ibid em , s. 14/15.

3ï) Ibid em , A n lagen , s. 325; tak że zob. H. G ó r o w i с z, N azw isk a lu d n o ści

au to ch to n iczn ej P o w iśla, R ocznik G d ań ski, t. X I X / X X G d ań sk 1961, s. 163—

180.

3e) K a u f m a n n , s. 223.

37) Wł. C h o j n a c k i , Z bory p o lsk o -ew an gelick ie w byłych P ru sac h W schodnich w X V I— X X w., R e fo rm ac ja w P o lsce, R. X I I, 1953— 1955,

W arszaw a 1956, s. 390.

now isko człow iekiem , k tó ry nie posiadał zn ajom ości języ k a polskiego. K o n sy sto rz ew angelicki w K w id zyn ie orzekł jedn ak , że rek to r m usi znać język polski, gdyż pełni też fu n k cję o rg an isty i k an tora, a proboszcz m usi w tym języ k u w y głaszać k azan ia 38). N ow ym rek torem został K rz y sz to f N adrow ski, po zostając na tym stan ow isku do 1794 r.

W 1777 r. S u sz liczył 762 m ieszkańców , łącznie z żołnierzam i stac jo n u jący m i w m ieście i ich ro d z in a m i39).

Z lat 1708, 1719, 1750, 1789 znam y z n azw iska 363 m ieszk ań ­ ców 40), 294 osoby noszą n azw iska niem ieckie (w tym 256 m ieszczan, 23 m ieszkańców bud, 15 przedm ieszczan), a 70 osób n azw iska czysto polskie (45, 12, 1-3). N atom iast 4 osoby w ym ienione jedynie pod im ieniem uznano za nieokreślone. S to su n ek w ynosi więc 1 P o lak : 4,2 N iem ca.

J . F. G o l d b e c k w sw o jej topografii z 1789 r. n odaje, że m ieszk ań cy S u sz a m ów ią po po lsk u i po niem iecku 41). W p ro ­ g ram ie szkoły m ie jsk ie j obow iązyw ała n auka języ k a polskiego obok innych przedm iotów (języka niem ieckiego, łaciny, historii i geo­ grafii).

D opiero w iek X I X przyniósł zm n iejszenie elem en tu polskiego w sam y m m ieście i pow iecie suskim , co było w ynikiem św iadom ej ak c ji g e rm an izacy jn ej. O dtąd też decy d u ją inne k ry te ria w u sta ­

lan iu narodow ości, sam o brzm ienie n azw iska nie może je j przesądzać.

P rzy ro st ludności S u sz a odbyw ał się bardzo pow oli: w 1801 r. — 963 m ieszk., w 1812 — 1.140 m ieszk., w 1817 — 1.239 m ieszk., w 1829 r. — 1.570 m ieszk., w 1834 r. — 1.478 m ieszk., w 1843 r. — 2.200 m ieszk. + 189 żołnierzy skoszarow anych w m ieście, w 1857 r. — 2.738 m ieszk. D opiero w połow ie X I X w. zaznacza się w yraźn y w zrost liczby m ieszkańców ; w 1834 r. m ożna zauw ażyć spadek w w yniku g ra su ją c e j tu cholery, podczas k tó rej zm arło 100 ludzi.

B. P rzem ian y przestrzenn e.

M iasto S u sz zostało lokow ane — jak w ykazano w yżej — zanew ne w pierw szym 10-leciu X IV w. W ybór m iejsca na lo kację podykto­ w any był dogodnym i w arun kam i terenow ym i. N ow a osada została założona na n iew ielkim pagórku, w znoszącym się 110 m npm , nad n ajb liższą okolicą. M iasto zostało rozplanow ane — zgodnie z n atu ­ raln ym i w arun kam i terenow ym i — w k s z t a ł t kolistym o środnicy 220 m, zniekształconym nieco w części południow o-w schodniej.

S u sz został w cześnie otoczony m urem , który B . S c h m i d 42), w edług techniki m u ra rsk ie j d atu je na X IV w., i row em , o czym w spom ina odnow iony dokum ent lo k acy jn y z 1315 r. M ur został zbudow any do połow y z kam ieni polnych, a reszta z cegły. W zmoc­ niono go 17 w ieżam i, istn iejący m i na planie G e b a u e r a z 1810 r.

38) K a u f m a n n , s. 242.

S9) L iczb ę m ieszkań ców i w n astęp n y ch latach p o d a ję w e d łu g D eu tsch es

S täd te b u ch , Bd. I, s. 103.

40) Zob., p rzy p is 35.

41) J .F . G o l d b e c k . V o llstän d ig e T o p o grap h ie d es K ö n ig reich s P reu sse n ,

Bd. II, K ö n ig sb e rg — L e ip z ig 1789, s. 10. 42) B. S c h m i d , op. cit., s. 204.

Od X V I w. do m u ru m iejsk iego dobudow yw ano dom y, które po pu larn ie nazyw ano podm urkam i. W 1719/20 r. w kilk u m iejscach m ur wzm ocniono p alisad ą. W pierw szej poł. X I X w. groził on zaw a­ leniem i został rozebran y. Z achow ały się dotąd tylko jego fragm en ty . Do m iasta prow adziły trzy b ram y : od w schodu Szp italn a, od zachodu P rab uck a — jak o b ram y głów ne; trzecia bram a, zw ana W odną, prow adziła do Je z io ra M iejskiego. W X V III w. w ym ieniona je st jeszcze fu rta zw ana Zam kow ą, prow adząca do dw oru zw ierzchnika m iasta, o k tó rej jed n ak nie w spom ina m iejsk i inw entarz z 1730 r. 43).

S am o m iasto w obrębie m urów zostało rozplanow ane dość regu larn ie, jed y n ą trudność pow odow ał k o listy kształt. Śro d ek m iasta zajm o w ał ryn ek praw ie w kształcie k w ad ratu , o w ym iarach 72 m X 65 m, z k tórego pod kątem p rosty m rozchodziły się ulice. W ew nątrz m iasta w zdłuż m urów b iegła ulica obw odowa, a poza m u ram i i row em — droga. G łów ną arterię k om u n ikacy jn ą stan ow iła oś w schód — zachód, tj. droga z Iław y do P rab u t, prow adząca przez E ram ę S zp italn ą, d z isiejszą ulicę Iław sk ą. N astępn ie rozw idlała się ona na północ i południe i d alej biegła już rów noległym i u licam i: Szerok ą (dziś Je d n o ści N arodow ej), w zdłuż północnej pierzei R yn k u i C iasną, w zdłuż południow ej pierzei R yn ku z w ylotem na B ram ę P rab uck ą.

M iasto dzieliło się na 18 bloków (w tym dw a bloki zaję te przez R yn ek i kościół p arafialn y ). Bloki p rzy m urach, na sk u te k ich kolistego k ształtu , nie b yły regu larn e. P ośrodk u ry n ku zn ajdow ał się ratu sz. P ierw sza w zm ianka o nim pochodzi z 1391 r. 44). W 1414 r. sp alił się zapew ne z całym m iastem , później został odbudow any, gdyż w źródłach zn ajd u jem y ślad y jego istn ien ia. R ada m ie jsk a w 1818 r. stw ierdziła, że m iasto od daw na nie m a ratusza, m im o iż w 1783 r. sta ły jeszcze m u ry o w ym iarach dł. 76 stóp, szer. 39 i w ys. 30 stóp 45). W iadom o też, że ratu sz posiadał w ieżę z zegarem . Pod ratu szem rozciągały się piw nice, obok k ilk u m n iejszych pom ieszczeń dla kram ów była duża piw nica radziecka, w k tó rej odbyw ał się w y szy n k w ina i m iodu. Od X V I w. ratu sz był otoczony budam i. W 1783 r. plac po ratu szu został w ydzierżaw iony r a jc y Jak u b o w i B irn baum ow i za 20 talaró w i 60 gr. czynszu rocznego pod w arun kiem , iż w w y pad ku p ro je k tu w ybudow ania now ego ratu sza będzie m u siał on zw rócić plac i zburzyć w zniesione budynki. W jedn ym z tych budynków od X IX w. m ieściła się apteka.

K ościół farn y , usytu ow an y w południow o-w schodniej stron ie m iasta, górow ał sw o ją sy lw etą nad m iastem . W tej części m iasta spełn iał on rolę bastionu, w zm acn iającego linię obw arow ań m ie j­ skich. P oczątek budow y kościoła przy p ad a na ok res lo k acji m iasta, a koniec na d ru gą połow ę X IV w. 46). Z usytuow an ej asym etryczn ie w ieży w idać, że w zorem dla kościoła b y ła k ated ra kw idzyń ska 47). Stron a północna i zachodnia w n astępnych w iekach u legły p rze­ budow ie. W nętrze kościoła straciło obecnie zupełnie sw ój pierw otn y w y gląd. W te j chw ili ch arak ter n ad aje w n ętrzu ren esan sow y w y stró j z początku X V II w. Je d y n y m śladem po bogatej polichrom ii

43) К a u f m a n n, s. 10. 44) U B P , n r 95, s. 138. 45) К a u f m a n n, s. 36.

4e) B. S c h m i d , op. cit., s. 206—207. 47) W arm ia i M azu ry, ст.. I, s. 341/342.

g o ty ck iej je st m alow idło przed staw iające św, W eronikę z ch u stą i klęczącego fun datora. Do X V III w. zm arłych chowano na cm en­ tarzu p rzy kościele.

N a dziedzińcu kościelnym od stron y północnej zn ajdow ał się od X V I w. budyn ek szkoły m iejsk ie j, który w 1755 r. został zburzony i na nowo zbudow any.

W szystkie bloki w m ieście zostały podzielone na w ąskie parcele budow lan e. N ajczęściej w ystępow ała działka o w y m iarze 7.065 m szer. i 39,250 d ł . 48). P ow ierzchnia tej działki w yn osiła 1/24 m orga (277,3 m 2). T rzeba zaznaczyć, że narożne działki bloków posiadały w ięk sze szerokości frontów , zw łaszcza 7,85 i 8,635 m. D om y m iesz­ k aln e zajm o w ały część parceli od frontu ulicy, a w głębi rozm iesz­ czone były budyn ki gospodarcze (stajn ie i stodoły). Sto d oły od p o czątk u X V III w. zn ajdo w ały się już poza m urem m iasta.

W idok m ia sta od stro n y p ółn ocn o-zach odn iej.

. (Ben. Chr. H erm an n — 1752)

W X V w. zabudow a w m ieście sk ład ała się z dom ów z podcie­ niam i, o czym św iadczy w zm ianka we w spom nianym piętnastow iecz- nym w ilkierzu, zak azu jąca staw ian ia pod nimi wozów na noc. J a k m ożna przypuszczać, dom y te były drew niane albo szachulcow e. W n astępn ych w iekach budow ano dom y jedn opiętrow e i parterow e, ze szczytem lub kalen icą zw róconą do ulicy, z przedprożam i, p rzy ­ n ajm n ie j w Rynku.

P ierw sze sp isy dom ów pochodzą z X V I w. W 1530 r. były 53 dom y i 5 bud w okół r a t u s z a 49). S p is domów z 1543 r. po d aje 55 dom ów oraz słodow nię, 6 bud przy ratu szu i 12 podm urków . W 1576 r. było 68 domów, 6 bud przy ratù szu i 15 podm urków . W ykaz czynszów z 1719 r. p o d aje 77 domów, 12 bud przy ratu szu i 17 podm urków . W 1742 r. było 80 domów, 9 bu d przy ratu szu i 20 podm urków . W ykaz pochodzący z 1751 r. zaw iera dokładn iejsze w iadom ości dotyczące zabudow y. N a ogólną liczbę 103 parceli budo­

48) T. Z a g r o d z к i, R e g u larn y p lan m ia sta śred n iow ieczn ego a lim ita c ja

m iern icza, S tu d ia W czesnośredn iow ieczn e, t. IV — z. 1, W rocław — W ar­

s z a w a — K ra k ó w 1962, s. 81/82 i 85 (ryc. 38). w) K a u f m a n n , s. 13.

w lan ych w m ieście, nie zabudow anych było 25— 26. W 1722 r. w szy stk ie zrujn ow an e dom y zostały zburzone i z pow odu nieza- m ożności ich w łaścicieli z pow rotem nie odbudow ane, stąd tak w ielka liczba p u stych placów . W 1779 r. zostało jeszcze 6 w olnych parceli, w 1800 r. ju ż w szystk ie działki w m ieście zabudow ano. W latach 1803— 1804 liczba domów w ynosiła 101, 10 bud i 23 pod- rnurki; w 1812 r. — 101 domów, 9 bud i 19 podm urków .

N a rozw ój zabudow y m iasta w płynęły ham ująco pożary. D o­ szczętnie zniszczył m iasto pożar w 1414 r. Znaczne stra ty poczynił rów nież w m ieście pożar w 1454 r. G roźne w skutkach okazały się pożary w latach 1669, 1709 i 1789.

Z b udyn ków publicznych na podkreślen ie zasłu g u ją brow ar i słodow nia w ym ienione po raz pierw szy w 1543 r., które m ieściły się w północno-zachodniej części m iasta przy m urze. Sp ło n ęły one w latach osiem dziesiąty ch X V III w. W pierw szej połowie n astępn ego w ieku zostały przez m iasto z tru d em odbudow ane. W edług plan u G e b a u e r a brow ar i słodow nia zn ajdow ały się na północ od B ra m y P rab u ck iej w zdłuż m u ru m iejsk iego.

D opiero w końcu X V III w. S u sz otrzym ał bruki, a od roku 1842 ulice zaczęto ośw ietlać latarn iam i.

P rzy w ylotach głów nych dróg ro zw ijały się p rz e d m ie śc ia 50). N a jsta rsz e przedm ieście — Iław sk ie — rozw inęło się za B ram ą S z p i­ taln ą w zdłuż drogi do Iław y. P ierw sza w zm ianka źródłow a pochodzi z X V I w. W 1576 r. przedm ieście liczyło 20 domów. Do połow y X V III w. liczba ta nie u leg ła zm ianie. W 1772 r. były tam 24 dom y, a w latach 1803— 1812 — 23 dom y. Z abudow a przedm ieścia m iała ch arak ter parterow y. N a końcu przedm ieścia przy drodze do K a ­ m ieńca, zn ajdo w ał się cm entarz — tam gdzie obecnie — i k aplica, o k tó rej pierw sza w iadom ość źródłow a pochodzi z 1532 r. Od połow y X V II w. ślad po k aplicy zaginął. Tuż za B ram ą Sz p italn ą od połow y X V III w. zn ajdow ał się budyn ek p rzy tu łk u nazyw anego pow szechnie szpitalem , w któ rym od 1782 r. m ieściła się także „S z k o ła ubogich” , czyli szkoła n auki rzem iosł.

Od początku X V III w. poza m u ram i m iasta zn ajd o w ały się stod oły m ieszczań skie, których liczba sięgała w 1719 r. — 31, w 1751 r. — 45, w 1828 r. — 85. a w latach trzyd ziesty ch X I X w. ju ż ponad 100. Zbudow ane zo stały w p rzew ażające j liczbie poza B ram ą P rab u ck ą w zdłuż d z isie jsze j ul. Je d n o ści N arodow ej, P rab u ck iej i K a jk i (daw nej Sto d oln ej). W latach 1839, 1842, 1845 i 1846 stodoły te sp ło ­ nęły. N a m ie jscu spalon ych stodół, ze w zględu na b rak m ieszk ań w sam y m m ieście, zaczęto budow ać stodoły w raz z budyn kam i m ieszk aln ym i lub też sam e budyn ki m ieszkaln e. T ak w ięc p o w stały dw a nowe przed m ieścia nazw ane P rab uck im lub N ipkow skim (w zdłuż d z isie jsze j ul. Je d n o ści N arodow ej) i K w idzyń skim (w zdłuż ul. P rab u ck iej).

N a południe od m iasta w bezpośredn iej blisk ości m u ru m ie j­ skiego k ap itu ła pom ezań ska zbudow ała dw ór w X IV w., do którego n ależała p rzy leg ła doń ziem ia. O pierw otn ej lok alizacji dw oru nie m am y dokładnych w iadom ości. M ogą tu wchodzić w grę dwie m ożli­ w ości. B . S c h m i d 51) w raz z innym i badaczam i p rzy p u szczają,

50) Ibid em , s. 12.

5)) B. S c h m i d , op. cit., s. 203.

ze dwór ten został pierw otnie zbudow any na m iejscu gro dziska staroprusk iego, a budyn ki gospodarcze należące do niego zn ajd o ­ w ały się w pobliżu m uru m iejskiego, gdzie później stan ął rów nież sam dwór. K . J . K a u f m a n n 52) n atom iast, na podstaw ie w iad o­ m ości z ok resu przed zburzeniem starego dworu (1851), na m iejscu którego został zbudow any nowy, reprezen tu je pogląd, że zn ajdo w ał się on od początku na m iejscu dzisiejszego, tj. w pobliżu m u ru m iejskiego, a nie na terenie daw nego grodziska staro p ru sk ieg o . W y­ d aje się, że p rzy n ajm n iej pierw otnie k apitu ła m ogła w y k orzy stać pod budow ę dw oru przygotow an y teren po daw nym grodzisku. W 1414 r. został on zniszczony w w ojnie polsko-k rzy żackiej i w tedy też m ógł być od nowa zbudow an y już na innym m iejscu . W d ru giej połowie X V w. znowu pojaw ia się ślad o jego istnieniu. Po 1527 r. stał się on siedzibą zw ierzchników m iasta aż do 1901 r., kiedy przeszedł w posiadanie w ładz pow iatow ych, sta ją c się m ieszkaniem słu żto w y m dla lan d rata prusk iego. Od X V III w. do dw oru p rzy ­ legał park z pięknym i drzew am i lipow ym i.

2. U K Ł A D P R Z E S T R Z E N N Y M IA ST A W O K R E S IE K A P IT A L IS T Y C Z N Y M

(połowa X I X w. — 1945 r.) A. Tło historyczne

W okresie k ap italisty czn y m Su sz nie doczekał się w iększego rozw oju ekonom icznego, brakło ku tem u jak ieg o ś pow ażniejszego czynnika ożyw iającego, ja k np. węzłow ego położenia kom un ika­ cyjnego. W 1876 r. m iasto otrzym ało jedy n ie przelotow e połączenie kolejow e na linii M albork — Iław a.

M om entem w p ły w ający m na rozw ój Su sza, który stanow ił także w szelką siłę atrak cy jn ą m iasta, była obecność w nim w ładz pow ia­ tow ych od 1818 r. F ak t ten zaciążył na urzędniczym ch arakterze m iasta.

W Suszu, podobnie jak w w ielu innych m iastach Pom orza W schodniego, istn iały jedy n ie zak łady i w arsztaty usługow e dla zaspokojenia niezbędnych potrzeb rolniczej o k o lic y 53). W 1862 r. pow stało przedsiębiorstw o m ateriałów ’ budow lanych, które po roz­ szerzeniu i dobudow aniu piły tartaczn ej (1880 r.) i fa b ry k i ru r cem entow ych (1900 r.), jak o n ajw ięk szy zakład przem ysłow y, zatrudn iało 350 robotników . Od d ru giej połow y X I X w. rozw inął się przem ysł m ły n arsk i: w 1877 r. istniało 5 w iatraków (koźlaków ) i jeden m łyn parow y. Rok później do tej liczby doszedł jeden w iatrak holenderski. W następnych latach liczba m łynów m alała (1883 r. — 5, 1905 r. — 4, 1910 r. — 3). C egieln ia zap rzestała sw ej działalności w 1900 r. W 1849 r. P iotr K raszy ń sk i założył fabry k ę pieców, która istn iała do 1927 r. W pierw szych latach X IX w. uruchom iono m leczarn ię i rzeźnię (1904 r.) oraz now ocześnie je w y­ posażono. W dalszy m ciągu rozw ijał się także brow ar. Od 1843 r. istn iała w t m ieście dru karn ia, która z asp o k ajała potrzeby druku

całego pow iatu.

52) K a u f m a n n , s. 261.

5S) Ibidern, s. 120— 125. .

W edług spisu z 1910 r. naliczono w S u sz u 80 rzem ieślników , w tym 23 szew ców , 7 piekarzy, 10 rzeźników , 6 kow ali, 8 kraw ców , 2 ślu sarz y , 3 siodlarzy, 2 zegarm istrzów , 2 cukierników . 3 szklarzy, 5 m alarzy, 2 fry zjeró w , m urarza, cieślę, szczotkarza, rym arza, de­ karza, k u śn ierza i kom in iarza 54).

Nie bez znaczenia dla m ieszkańców Su sza, podobnie ja k dla innych m ałych m iast pruskich, była hodowla koni i bydła. S p isy liczby koni i b yd ła hodow anych przez m ieszkańców w X I X i po czątku X X w. w y k azały ten d en cje w zrostu, o czym św iadczą n astę p u jące liczby: koni: 1834 r. — 110, 1854 r. — 248, 1892 r. — 384, 1902 r. — 448, 1909 r. — 461; cieląt: 1834 r. — 187, 1854 r. — 431, 1892 r. — 450. 1902 r. — 553, 1909 r. — 760; ow iec: 1834 r. — 48, 1854 r. — 92, 1892 r. — 81, 1902 r. — 29, 1909 r. — 24; św iń: 1834 r. — 146, 1854 r. — 255, 1892 r. — 675, 1902 r. — 1.122, 1909 r. — 1.208; kóz: 1834 r. — 16, 1854 r. — 19, 1892 r. — 57, 1932 r. — 50, 1909 r. — b rak danych 55).

W idok z lotu p ta k a sp rzed 1945 r.

L iczb a ludności aż do pierw szej w ojny św iatow ej w y kazu je niew ielki w zrost i św iadczy o stag n acji Su sza. W 1861 r. m iasto liczyło 2.801 m ieszk., w 1874 r. — 3.200, w 1880 r. — 3.044, w 1890 r. — 2.909, w 1897/1900 — 3.130, w 1910 r. — 3.181 5e).

P ierw sza w o jn a św iatow a dotknęła m iasto jedynie pośrednio, godząc zw łaszcza w spraw ę aprow izacji. S y tu a c ję tę po garszali uciekinierzy ze W schodu, n ap ły w ający do m iasta, w yłoniła się przy tym k w estia m ieszkaniow a.

54) Ib id em , s. 120. 55) Ibid em , s. 112.

5β) D eu tsch es Städ teb u ch , Bd. I, s. 103; A. J e l o n e k , Liczb a lud n ości

m iast i o sie d li w F o lsce w l. 1810— 1955, D o k u m en tacja G eo graficzn a nr 5,

W arszaw a 1956, s. 44.

Po zakończonej w ojnie o przyłączeniu do P o lsk i P o w iśla (pow. m alborskiego, sztum skiego, kw idzyńskiego i suskiego), ja k rów nież części W arm ii i M azur — zgodnie z trak tatem w e rsalsk im — m iał zadecydow ać p leb iscy t ludności na tych terenach. W S u sz u i w całym pow iecie w okresie przedplebiscytow ym , a tak że w trak cie p leb is­ cytu, szow inistyczne organ izacje niem ieckie rozw inęły ożyw ioną działalność. W dniu 21 V 1919 r. w S u szu odbyło się zebranie przed staw icieli w szystkich stronnictw niem ieckich pow iatu su sk ie ­ go 57). W łoski oddział ok u pacyjn y stac jo n u jący w m ieście od lutego do sierpn ia 1920 r., w sile 100 osób, sp rz y jał niem ieckim w ładzom m iejskim . N a czas p leb iscy tu zostali przyw iezieni w dość dużej liczbie N iem cy z Rzeszy. W tak n iepom yślnych dla Polaków w a­ runkach 11 VII 1920 r. w edług w ykazów niem ieckich za P o lsk ą padło 8 głosów , a za N iem cam i 2.438. M imo zm niejszonego w sku tek siln ej germ an izacji elem entu polskiego w X I X i X X w. w ynik głosow ania nie odpow iadał rzeczyw istości. W pow iecie susk im n ajw iększa liczba Polaków w y stępo w ała w jego południow ej części w m iastach B isk u p cu i K isielicach 58).

W okresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego nie doszło do u ru ­ chom ienia nowych obiektów przem ysłow ych. N a podk reślen ie zasłu g u je jed n ak fa k t założenia w 1925 r. 6-klasow ej szkoły śred n iej.

Ludn ość m iasta w ynosiła w 1921— 1925 r. — 3.276 m ieszk., a w 1931— 1933 w zrosła do 3.882. M aksym aln ą liczbę m ieszkańców — 4.481 osiągn ął S u sz w 1939 r . 59).

B. P rzem ian y przestrzenn e

W zw iązku z niezbyt w ielkim , ale pow olnym w zrostem lu d ­ nościow ym n astępow ał też rozw ój przestrzen n y m iasta, który postępow ał w kierun k u istn iejących już z poprzedniego ok resu przedm ieść. N ajsiln ie j rozw ój ten zaznaczył się na daw nym p rzed ­ m ieściu P rabuck im , w zdłuż d zisiejszej ul. Je d n o ści N arodow ej. O dcinek drogi K isielick iej, prow adzącej do dw orca kolejow ego, który stan ął w 1876 r., został częściow o zabudow any, tw orząc ul. D w orcow ą (dziś ul. 15 G rudn ia). Częściow o zo stała też zabudo­ w ana dzisiejsza ul. K a jk i (daw na Stodolna). P rzy ul. D w orcow ej w 1881/1882 r. w zniesiono budyn ek dla szkoły podstaw ow ej, a w 1901 r. — pocztow y. W 1910 r. obok szkoły w ybudow ano halę gim nastyczną oraz urządzono boisko sportow e. W roku 1905 zbudo­ wano przy ul. Je d n o ści N arodow ej kościół katolicki w sty lu neogotyckim .

K o szary dla stacjo n u jącego w S u sz u pułku k irasjeró w pow stały w 1903 r. przy drodze do N ipkow a.

Z budynków pow stałych w sam y m m ieście należy w spom nieć dom gm inny, zbudow any w 1905 r. obok fa ry (obecnie m ieści się tam kino).

W okresie dw udziestolecia m iędzyw ojenn ego w ładze m iejsk ie w ciąż n apotykały na trudności w zaspok ojen iu kłopotów m ieszk a­ niowych. W 1926 r. arch itek t pow iatow y H offm an n na zlecenie 57) Z. L i e t z, P le b iscy t n a P o w iślu w r. 1920, R oczniki H istoryczn e, t. 21, P oznań 1956, s. 228,

58) Ibidem , s. 201, 227. 5e) Zob. p rzy p is 56.

m ag istra tu , w celu uregu low an ia zabudow y m iasta, zaprojek tow ał plan jego rozw oju przestrzen n ego 60). W cześniej, bo już w 1924 r. m iasto zostało podzielone zarządzeniem po licyjn ym na strefy budow lane.

N a p rzestrzen n y rozw ój m iasta w płynęła h am ująco w ielka w łas­ ność ziem ska, są sia d u ją c a z nim, zw łaszcza w okolicy dw orca k olejow ego 61).

W 1927 r. przy d zisiejszej ul. 15 G ru dn ia w ybudow ano dw a dom y dla urzędników , a poza tym trzy dom y 10-rodzinne, sześć dom ów 6-rodzinnych, dw a 4-rodzinne oraz trzyrodzinny. W 1928/1929 obok b u dyn ku szkoły podstaw ow ej postaw iono nowy gm ach szkolny, do którego przeniesiono szkołę podstaw ow ą. W starym b u dyn ku założono 6-klasow ą szkołę średn ią.

W 1924 r. w zdłuż w schodniego brzegu Je z io ra M iejskiego zało­ żono prom enadę. U porządkow ano rów nież daw ny park, b u du jąc w nim podium dla ork iestry . N ad jeziorem urządzono kąpielisko. O środek sportow y i w ypoczynkow y zorganizow ano poza m iastem (na wschód) przy Szosie Z alew sk iej. T am w ybudow ano też w 1926 r. boisko sportow e w raz z halą, a w rok u n astępn ym dziecięcy dom w ypoczynkow y.

M iasto otrzym ało nowe bru ki pod koniec X I X w. i na pocz. X X w. U lice otrzy m ały na próbę ośw ietlenie sp iry tu so w e w 1899 r., obok istn iejącego już ośw ietlen ia naftow ego, a od roku 1904 ośw ietlono je całkow icie gazem . 1914 r. w ybudow ano w ieżę ciśnień przy Szosie Z alew sk iej, w n astępn ym roku sieć w odociągow ą. Św iatło elek ­ tryczne zapłonęło w m ieście w 1921 r. P rąd elektryczn y dostarczała elektrow nia zbudow ana obok dw orca kolejow ego przy w ydatn ym udziale fin an sow ym m iasta.

W czasie działań w ojen nych w 1945 r. S u sz uległ dużem u znisz­ czeniu. N ajb ard z ie j zburzone zostało śródm ieście, tzn. m iasto w obrębie daw nych obw arow ań. Zniszczono ok. 60 proc. budynków m ieszkaln ych, 21 proc. przem ysłow ych oraz 33 proc. budynków publicznych 62).

,0) K a u f m a n n , s. 284.

el) H. K e 1 1 e t a t, op. cit., s. 148, n. e2) W arm ia i M azu ry, cz. 2, s. 341.