Streszczenie
W niniejszej pracy autor poddaje analizie zarówno czynniki ekonomiczne, jak i prawne czy społeczne powizane z tematyk osób niepełnosprawnych w Internecie. Szczególna uwaga powicona jest osobom niewidomym, niedowidzcym oraz po-siadajcym róne rodzaje zaburze widzenia. Na przykładzie serwisów społeczno-ciowych (które zostały wybrane ze wzgldu na du liczb uytkowników oraz prze-krój przez wikszo grup społecznych) tworzony jest bilans zysków i strat zwizany z dostosowaniem (bd niedostosowaniem) serwisów WWW do potrzeb uytkowni-ków niepełnosprawnych.
Słowa kluczowe: dostpno, accessibility, webaccessibility, osoby niepełnosprawne 1. Wprowadzenie
Internet to najszybciej rozwijajce si medium w historii ludzkoci, które dziki łatwemu do-stpowi do informacji (w zasadzie z kadego miejsca na Ziemi), szybkiej komunikacji midzy uytkownikami i łatwoci zdobywania wiedzy ma gigantyczny wpływ na praktycznie kad dzie-dzin ycia. Odnosi si nie tylko do pojedynczych jednostek, ale dotyczy take znacznie wik-szych grup społecznych, take na poziomie narodów czy pastw.
Osoby niepełnosprawne stanowi szczególnie interesujc grup uytkowników Internetu – usługi i dostp do informacji online s dla nich szczególnie istotne.
Tim Berners-Lee, uznawany za ojca Internetu, podkrela, e sił globalnej sieci jest jej do-stpno dla wszystkich [10]. Oznacza to, e kady, bez wzgldu na posiadane ograniczenia i ich charakter, a take bez wzgldu na uywany sprzt i oprogramowanie powinien by w stanie od-czyta i zrozumie tre dostpn online. Równie nawigowanie po stronach i aplikacjach WWW powinno umoliwia skorzystanie z pełni ich funkcjonalnoci, wliczajc w to interakcj [10].
1.1. Web Accessibility Initiative
Web Accessibility Initiative (WAI) jest jednym z projektów realizowanych przez World Wide Web Consortium. Jego głównym celem jest tworzenie wytycznych dotyczcych dostpnoci treci publikowanych w Internecie dla osób niepełnosprawnych oraz koordynacja bada nad problema-tyk accessibility [10]. Inne, take kluczowe cele WAI to m.in. ([10]) tworzenie narzdzi do walidacji i ułatwiania dostpnoci czy te prowadzenie działalnoci edukacyjnej w rodowi-skach webdevelopeskich.
W roku 1999 WAI opublikowało zbiór dokumentów zawierajcy sformalizowane wytyczne doty-czce dostpnoci w Internecie – Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) w wersji 1.0.
W grudniu 2008 WAI opublikowało uaktualnion i bardziej neutraln technologicznie wersj WCAG oznaczon jako 2.0 [10].
1.2. ARIA
Stworzenie dostpnej aplikacji internetowej wymaga nie tylko dobrego designu (m.in. zapro-jektowania layoutu w sposób zwikszajcy dostpno strony), ale take pisania kodu w taki spo-sób, aby technologie wspomagajce dostp były w stanie dotrze do treci umieszczonej na stronie bd wewntrz aplikacji, odczyta j i przetworzy na potrzeby uytkownika. Wraz ze wzrostem stopnia złoonoci treci publikowanych online, standardowe elementy jzyka HTML (takie jak znaczniki i ich atrybuty) okazuj si by niewystarczajce. Wiele stron czy aplikacji internetowych wykorzystuje rónego rodzaju jzyki skryptowe do kontrolowania całego interfejsu bd jego elementów. Niestety, na chwil biec wikszo tego typu komponentów nie przenosi informacji semantycznych do przegldarki internetowej.
World Wide Web Consortium stworzyło specyfikacj [11] o nazwie Web Accessibility Ini-tiative – Accessible Rich Internet Applications, której celem jest zwikszanie dostpnoci treci generowanych dynamicznie oraz komponentów interfejsu uytkownika tworzonych przy pomocy dynamicznych technologii takich jak AJAX czy JavaScript. Dziki WAI-ARIA webmaster jest w stanie dostarczy do przegldarki wszystkie informacje semantyczne opisujce działanie inter-fejsu. Co wicej, kady element moe przekazywa swój aktualny stan, właciwoci i powizanie z innymi elementami. Opisywana specyfikacja wspiera równie rozwizywanie problemów z fokusem [11].
2. Osoby niepełnosprawne w Internecie – krótka analiza problemu
Ze wzgldu na swoj niepełnosprawno, osoby posiadajce rónego rodzaju wady (motorycz-ne, wzroku, słuchu, etc.) mog przywizywa wiksz uwag do usług oferowanych online. Przy-kładowo osoby niepełnosprawne ruchowo dziki wykorzystaniu komputera z dostpem do Internetu mog bez utrudnie znanych ze wiata rzeczywistego i koniecznoci wychodzenia z domu np. dokonywa zakupów lub utrzymywa kontakty towarzyskie.
Moemy wyróni cztery rodzaje niepełnosprawnoci [3]:
• wizualn (wzrokow), m.in. lepota, róne rodzaje wad wzroku czy lepota barw; • motoryczn, m.in. parali, niedowład koczyn, czciowa lub całkowita utrata kontroli
nad miniami;
• słuchow, m.in. głuchota;
• kognitywn, m.in. niepełnosprawno rozwojowa, dysleksja, dyskalkulia, itp.
Biorc pod uwag powyszy podział, mona potraktowa osoby niepełnosprawne motorycznie bd słuchowo jako 'zwykłych' uytkowników Internetu – ich niepełnosprawno nie powinna mie przełoenia na dostp do treci umieszczonych online i ich zrozumienie [2], gdy w duej mierze publikowane s w formie tekstowej. Oczywicie osoby z niepełnosprawnoci słuchow bd mie problem ze zrozumieniem treci multimedialnych, gdzie przynajmniej cz treci umieszczona jest w formie nagrania audio. Jednake wiele stron zawierajcych treci multimedial-ne udostpnia przynajmniej cz z nich w jakiej postaci alternatywmultimedial-nej (np. napisów do filmu). Jest to spowodowane nie tyle trosk o osoby niepełnosprawne, co o znaczenie szersze spektrum
uytkowników, którzy nie mog odsłucha treci audio np. z powodu warunków pracy (np. biuro, szkoła) bd z braku dostpnego sprztu odsłuchowego.
Osoby z niepełnosprawnoci kognitywn take nie bd brane pod uwag w dalszych rozwaa-niach. Mona uzasadni to dwojako: niektóre rodzaje niepełnosprawnoci umysłowej (np. opó -nienie rozwojowe) sprawiaj, e osoba nie jest w pełni odpowiedzialna za swoje zachowanie. Natomiast inne rodzaje niepełnosprawnoci kognitywnej, takie jak dysleksja czy dyskalkulia nie powinny mie wpływu na odbiór przez uytkownika treci umieszczonych w sieci [2].
Niepełnosprawni wizualnie maj a priori problem z odbiorem jakichkolwiek treci umiesz-czonych online. Naley jednak dokona tutaj podziału na dwie podgrupy: osoby niewidome (cał-kowicie bd prawnie) oraz niedowidzce (posiadajce np. Rónego rodzaju wady refrakcyjne lub zaburzenia widzenia barw). Ta druga podgrupa stanowi szczególnie ciekawy podmiot badawczy – osoby niedowidzce posiadaj sprawny zmysł wzroku, cho nie jest on sprawny do koca. Ozna-cza to, e mog dostrzec informacj umieszczon na stronie internetowej, lecz mog mie problem z jej właciwym odczytaniem lub / i interpretacj. Dalsza cze niniejszej pracy skupia si bdzie włanie na tej grupie uytkowników sieci.
3. Wybrane zagadnienia dotyczce sytuacji osób niepełnosprawnych w Internecie
Zgodnie z danymi opublikowanymi przez wiatow Organizacj Zdrowia, ok. 0,7% całej ludzkiej populacji jest niewidoma, za około 10% posiada rónego typu zaburzenia widzenia barw [2]. Naley wzi pod uwag róne skale, przy pomocy których mierzony jest stopie utraty wzroku. Przykładowo, według dziesitego wydania Midzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn mierci opracowanej przez wiatow Organizacj Zdrowia lepota definiowa-na jest jako ostro widzenia definiowa-na poziomie 20/400 (6/120) lub zawenie pola widzenia do mniej ni 10 stopni w ‘lepszym’ (zdrowszym) oku po uyciu najlepszego moliwego rodka korekcyjne-go (np. okularów) [12, 13]. Niedowidzeniem okrelana jest ostro widzenia na poziomie od 20/60 (6/18) do 20/200 (6/60) lub zawenie pola widzenia do 20 stopni w takich samych warunkach [12,13]. Poziom 20/60 (6/18) oznacza, e osoba musi znajdowa si w odległoci 20 stóp (ok. 6 metrów) od przedmiotu, eby widzie go (przy uyciu szkieł korekcyjnych) w takim samym stop-niu, jak osoba z prawidłowym widzeniem z odległoci 60 stóp (ok. 18 m) [7].
Szacuje si, e ok. 10% osób uznanych prawnie za niewidome przy uyciu powyszej definicji jest całkowicie ociemniałych [7].
Mianem lepoty barw okrela si niezdolno do dostrzegania rónic pomidzy niektóry-mi barwaniektóry-mi, które wikszo osób jest w stanie rozróni. W wikszoci przypadków jest to rezul-tatem wady genetycznej (cho moe by take wywołana permanentnie bd czasowo przez urazy, choroby czy działanie substancji chemicznych) dziedziczonej recesywnie z chromosomem X, przez co dotyka w wikszym stopniu mczyzn ni kobiety [5]. Wyrónia si trzy podstawowe rodzaje zaburze widzenia barw – monochromatyzm, dichromatyzm oraz zaburzony trichroma-tyzm [5].
Monochromatyzm to całkowita niezdolno do rozróniania barw (czsto okrelana równie mia-nem całkowitej lepoty barw) [5]. Dichromatyzm to zaburzenie widzenia barw spowodowane brakiem jednego z trzech rodzajów komórek wiatłoczułych w siatkówce oka [2]. Zaburzony tri-chromatyzm spowodowany jest zmianami w niektórych komórkach wiatłoczułych w siatkówce
oka, co powoduje trudnoci w rozrónianiu niektórych kolorów (nie powoduje jednak utraty ad-nej składowej widzenia barwnego) [5].
Jak zostało ju wspomniane wczeniej, komputery z połczeniem do Internetu stanowi wane ródło informacji o wiecie dla osób niepełnosprawnych, take dla osób niewidomych i niedowi-dzcych. Co wicej, komputer jest czsto czynnikiem poprawiajcym jako komunikacji – w trakcie rozmowy online słowa maj wiksze znaczenie i nios wikszy ładunek komunikacyjny ni rodki niewerbalne (np. mowa ciała) [6], gdy zazwyczaj adna ze stron nie widzi drugiej. Oczywicie komputer moe pełni rol bramy na wiat dla osoby niepełnosprawnej take pod innymi wzgldami – choby edukacyjnym czy zawodowym (telepraca).
4. Wybrane zagadnienia ekonomiczne powizane z osobami niepełnosprawnymi w Internecie Osoby niewidome i niedowidzce powinny by brane pod uwag na etapie projektowania stron internetowych i aplikacji WWW przynajmniej z kilku powodów.
Osoby te w wikszoci przypadków nie bd w stanie skorzysta ze strony bd aplikacji, która nie jest dostosowana do ich potrzeb. W wielu przypadkach bdzie to oznacza wymierna strat dla właciciela strony czy producenta aplikacji (np. osoby niepełnosprawne nie bd dokonywa za-kupów w sklepie internetowym posiadajcym niedostosowany interfejs).
Innym interesujcym zagadnieniem jest reklama elektroniczna. Jeli odwiedzajcy stron nie jest w stanie zauway lub poprawnie zinterpretowa umieszczonej tam reklamy, to jest ona nieefek-tywna, bez wzgldu na to, czy reklamodawca płaci tylko za reklamy, w które uytkownik kliknł (tzw. metoda Pay-Per-Click) czy te za kade wywietlenie baneru bez wzgldu na akcje podej-mowane przez odwiedzajcego (tzw. Cost-Per-View) [2]. Według szacunków, straty finansowe w dziedzinie reklamy elektronicznej wynikajce z niedostosowania jej do potrzeb uytkowników niedowidzcych i niewidomych mog siga (w przypadku duych serwisów internetowych) na-wet setek tysicy dolarów w skali roku [2] (vide tab. 1).
Analiza problemu od strony właciciela serwisu równie prowadzi do interesujcych wniosków. Badania dowodz [4], e koszt budowy i utrzymania dostpnej strony internetowej jest niszy od kosztu witryny niedostosowanej do potrzeb uytkowników niepełnosprawnych. Składa si na to kilka czynników: kod strony jest zazwyczaj napisany w dokładniejszy i bardziej przejrzysty spo-sób, dziki czemu jest ona dostpna z wielu platform i systemów, co zwiksza potencjaln grup odbiorców. Dobry jakociowo kod charakteryzuje si równie mniejsza iloci błdów, co ma przełoenie na zmniejszenie kosztów utrzymania serwisu. Tre witryny (kontent) jest za-zwyczaj oddzielona od warstwy prezentacji (arkusze CSS), co ma przełoenie na zwikszenie szybkoci ładowania strony i zmniejszenie transferu danych koniecznych do jej wywietlenia.
Tabela 1. Potencjalny zysk w skali roku wynikajcy z dostosowania reklam do potrzeb uytkowników z zaburzeniami wzroku na przykładzie wybranych serwisów społecznociowych
Nazwa serwisu
Liczba zarejestrowanych uyt-kowników (2009)
Szacowana liczba uytkow-ników z zaburzeniami
wzro-ku
Potencjalny zysk z reklam w skali roku przy
CTR1=1,5%
Grono 2 000 000 100 000 8 000 USD
Nasza-klasa 13 000 000 640 000 52 500 USD
Facebook 300 000 000 15 000 000 1 200 000 USD
ródło: Opracowanie własne na podstawie [2].
Badania dowodz, e zwikszenie stopnia dostpnoci serwisu internetowego wpływa pozy-tywnie na indeksacj strony przez wyszukiwarki internetowe [9]. Wynika to z faktu, e roboty indeksujce s w stanie odczyta tylko tyle treci strony ile osoba niewidoma bd niedowidzca korzystajca np. z czytnika ekranowego [9].
5. Wybrane zagadnienia prawne powizane z osobami niepełnosprawnymi w Internecie Zwikszenie dostpnoci witryny internetowej bd aplikacji WWW moe by podyktowane nie tylko wzgldami ekonomicznymi, ale równie regulacjami prawnymi. Wiele krajów na całym wiecie wprowadziło rozwizania nastawione na zapewnienie równego dostpu do danych pu-blicznych umieszczonych online dla wszystkich swoich obywateli [1]. Przykładem takiego doku-mentu moe by dyrektywa eEurope 2002 obowizujca pastwa członkowskie Unii Europejskiej [2]. Podobne rozwizanie wprowadziła równie administracja amerykaska.
Oczywicie wiele pastw wprowadziło bardziej szczegółowe rozwizania prawne dotyczce rów-noci obywateli w dostpie do informacji i usług.
Przykładowo w Polsce powysze kwestie regulowane s przez cztery dokumenty (za [2]): • Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej (zwłaszcza Rozdział II, artykuły 32 i 61) • Ustawa o dostpie do informacji publicznej
• Ustawa o informatyzacji usług publicznych • Karta Praw Osób Niepełnosprawnych
Równie Plan Informatyzacji Pastwa wskazuje na działania na rzecz przestrzegania wymaga WAI przy udostpnianiu informacji w serwisach informacyjnych administracji publicznej [WI1]. Niektóre kraje wprowadziły rozwizania bardziej restrykcyjne – przykładem moe by Wielka Brytania, gdzie od roku 1995 jako przestpstwo traktowana jest kada próba dyskryminacji w dostpie do informacji jawnej, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym.
Warto zwróci uwag równie na nieco inny trend w rozwizaniach prawnych – dua cz kra-jów zdecydowała si na opublikowanie wytycznych dla webmasterów, które stanowi sugesti rozwiza problemów z dostpnoci, nie s za obowizujcym prawem.
Przykładowo w Kanadzie dokument Common Look and Feel Standards sugeruje, aby wszystkie strony internetowe rzdu federalnego spełniały standardy wytyczone przez WCAG. W Szwecji natomiast zestaw wytycznych dla twórców stron z sektora publicznego został opracowany przez Szwedzk Agencj Rozwoju Administracyjnego Verva. W Hiszpanii sprawy zwizane z dostpno-ci stron internetowych reguluje norma UNE 139803 [1]. W Irlandii opracowano zestaw kilku
uzupełniajcych si dokumentów (m.in. Disability Act, National Disability Authority's Code of Practice on Accessible Public Services), które maj za zadanie ułatwi wszystkim agencjom rz-dowym i prawie 500 innym instytucjom publicznym spełnienie wymogów zwizanych z dostp-noci [1].
Warto zauway, e wspomniane wyej rozwizania prawne mog stanowi podstaw do wyto-czenia procesu sdowego organizacjom bd instytucjom, które – cho zobligowane do tego – nie spełniły stawianych im wymaga dotyczcych dostpnoci. Przykładem moe by tutaj sprawa sdowa z 2000 roku. Bruce Maguire, niewidomy Australijczyk pozwał Komitet Organizacyjny Igrzysk Olimpijskich w Sydney, gdy oficjalna strona Igrzysk Olimpijskich nie była dostpna dla osób niewidomych. Sd zasdził wypłat 20 000 dolarów australijskich na rzecz powoda [8], 4]. Był to pierwszy udany proces sdowy wytoczony w oparciu o ustaw Disability Discrimination Act 1992 [8, 4]. Wszystkie australijskie rzdy stanowe posiadaj swoje własne polityki i wytyczne dotyczce dostpnoci publicznych stron internetowych. Ich pełne zestawienie jest przygotowy-wane przez Vision Australia [8].
6. Podsumowanie
Badania przeprowadzone w roku 2007 dowodz, e dla prawie 48% osób niewidomych i nie-dowidzcych zbyt mała dostpno stron internetowych jest główn barier w korzystaniu z Inter-netu [6].
Inne badania, przeprowadzone w roku 2008 pokazuj, e zwikszenie dostpnoci strony po-woduje znaczce zmniejszenie czasu potrzebnego do znalezienia konkretnej informacji tam opu-blikowanej. Takie same wyniki uzyskano zarówno dla badanych z dobrym wzrokiem, jak i dla osób niewidomych i niedowidzcych [4]. Dowodzi to, e zwikszenie dostpnoci ma pozytywny wpływ na dowiadczenie uytkownika bez wzgldu na to, czy jest on pełnosprawny czy te nie.
Zwikszenie dostpnoci strony internetowej jest zazwyczaj równie powizane z uproszcze-niem czynnoci, które uytkownik ma wykona, aby skorzysta z okrelonej funkcjonalnoci, tak, aby stały si one dostpne i zrozumiałe take dla osoby niepełnosprawnej. Z tych zmian i ułatwie korzystaj wszyscy uytkownicy, take ci mniej dowiadczeni – ma to wic bezporedni wpływ na popraw jakoci ich pracy z witryn bd aplikacj internetow.
Warto równie zwróci uwag na popraw wizerunku firm i instytucji, które dostosowuj swoje serwisy i aplikacje do potrzeb uytkowników (zwłaszcza niepełnosprawnych). S one bo-wiem postrzegane jako bardziej odpowiedzialne, wraliwe społecznie i profesjonalne. Zgodno ze standardami Web accessibility moe zosta potwierdzona przez samych webmasterów poprzez umieszczenie odpowiedniego logo W3C w stopce strony.
Istniej równie instytucje pozarzdowe, które przeprowadzaj swoje własne audyty dostp-noci i uyteczdostp-noci. Przykładem moe by tutaj polska Fundacja Widzialni, która przyznaje tytuł Strona przyjazna niewidomym tym serwisom, które zarówno spełniaj specyfikacje dotyczce dostpnoci opracowane przez W3C, jak i pozytywnie przejd audyt wykonany przez pracowni-ków fundacji [14].
7. Podsumowanie
Niniejsza praca jest prób przekrojowej analizy najwaniejszych zagadnie powizanych z pojciem dostpnoci stron i aplikacji WWW dla osób niepełnosprawnych.
Poprawa dostpnoci serwisu internetowego jest czynnoci złoon i czasochłonn, która powinna by traktowana jako wany i niezbdny element procesu budowy i rozwoju strony WWW bd aplikacji internetowej, nie za jak rozwizanie narzucane tylko i wyłcznie przez obowizu-jce prawo.
Jak zostało wspomniane powyej, zwikszenie dostpnoci serwisu ma zalety dwojakiego ro-dzaju: zarówno ekonomiczne, jak i społeczne. Pierwsze wynikaj nie tylko z obnienia długoter-minowych kosztów rozwoju strony czy aplikacji, jak i kosztów jej utrzymania, ale równie ze wzrostu wpływów z reklam czy dochodów ze strony uytkowników. Dodatkowo, działania te mog mie równie pozytywny wpływ na czynniki pozornie niepowizane ze sob, jak np. popra-wa indeksacji witryny czy lepsze wypozycjonopopra-wanie strony WWW.
Wszystkie te czynniki dowodz, e sprawy zwizane z pojciem dostpnoci stron i aplikacji internetowych maj wpływ nie tylko na osoby niepełnosprawne, ale dotykaj całego społecze-stwa sieci – zarówno twórców (webmasterów), jak i uytkowników.
Bibliografia
[1] Clark J., Building Accessible Websites, New Riders Press, 2003.
[2] Laskowski M., Szymczyk T., Economic and legal aspects of adjusting online advertisements for the visually impaired; Actual Problem of Economics 6 (108) 2010: s. 301–308.
[3] Laskowski M., Szymczyk T., Using leisure-oriented applications for detecting potential color vision disorders [w:] Methods of Optimisation and Data Analysis. Selected Issues, University of Szczecin, Szczecin, 2010: s. 95–110.
[4] Shirley E., Graeme D., E-learning and blindness: A comparative Study of the Quality of an e-learning experience, Journal of Visual Impairment and Blindness, No. 2, vol. 102, 2008: s.77–88.
[5] Szymczyk T., Laskowski M., Method of Supporting the CAPTCHA-based Registration Process for the Visually Impaired People, Polish Journal of Environmental Studies, Vol.18, no. 3 B, 2008: s. 363–367.
[6] Walter N., Nowe media dla niewidomych i słabo widzcych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna, 2007. [7] http://www.afb.org/Section.asp?SectionID=26&TopicID=144. [8] http://www.visionaustralia.org.au/info.aspx?page=639. [9] http://w3c.es/Presentaciones/2006/0221-CRUE-JA/#%288%29. [10] http://www.w3.org/WAI/intro/accessibility . [11] http://www.w3.org/WAI/PF/aria/. [12] http://www.who.int/gho/en. [13] http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs282/en/. [14] http://www.widzialni.eu.
SELECTED ECONOMICAL, LEGAL AND SOCIAL ISSUES CONCERNING WEB ACCESSIBILITY FOR THE VISUALLY IMPAIRED
Author analyzes different aspects of web accessibility: social, legal and econom-ical concerning the visually impaired in the following article. The gains and losses balance of adjusting (or not-adjusting) the website to the needs of visually impaired users is created using the example of social network websites (which were chosen due to the number of their users and the ability to cross-sect throught different so-cial groups).
Keywords: accessibility, webaccessibility, visually impaired
Maciej Laskowski Instytut Informatyki
Wydział Elektrotechniki i Informatyki Politechnika Lubelska
ul. Nadbystrzycka 36b
