Ryszard Groń
"The harvest of mysticism in
medieval Germany (1300-1500)",
Bernard McGinn, New York 2005 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 76/4, 233-236
osiągnięcie naukow e i wydawnicze; dobrze zaśw iadcza o pomysłowości inicjatorów - a przede wszystkim o rozległości wizji teologiczno-biblistycznych ks. prof. W alde m ara C hrostow skiego, wnikliwości jego dociekań, trafności obranej przezeń i reali zowanej linii dialogowej. Czytelnik łatwo dostrzeże, że za rozległością horyzontów i sw obodnym rozm achem w form ułow aniu refleksji stoją w ielostronne i w ieloletnie studia oraz pozyskiwanie doświadczeń. W zakończeniu godzi się chyba podkreślić aforystyczną w artość życiowej dewizy au to ra (s. 172), stosow anej bez w zględu na ew entualne - a czasem niem ałe - koszty: „Żeby być kimś, trzeba być sobą”.
M ichał Horoszewicz, Warszawa
B ern ard M cG IN N , The Harvest o f Mysticism in M edieval Germany (1300-1500).
Vol. TV o f The Presence o f God: A History o f Western Christian Mysticism, A H ard er
& H e rd e r Book, T he C rossroad Publishing Com pany, New Y ork 2005, ss. 738. T o ju ż czw arty to m w ielkiej serii pośw ięconej mistyce Z ach o d n ieg o C h rześci jań stw a au to rstw a zn an eg o em erytow anego p ro fe so ra T h e D ivinity School (W y działu T eologicznego) U niw ersytetu w C hicago, B e rn a rd a M c G i n n a. N ied aw no m iałem okazję recenzow ać p o p rzed n ie tom y we W rocław skim P rzeglądzie Teologicznym (13/2005/1, s. 215-217) i tam też o p ie ra ją c się na W stępach p ro fe so ra M cG in n a p o k azałem , ja k w um yśle a u to ra ew aluow ała sam a k o ncepcja m i styki, k tó ra o stateczn ie zn alazła ujście w stosow anym przez niego pojęciu „m i stycyzm ”. C hodzi m u o w szelkie przejaw y głębszego życia religijnego o b ejm u ją ce całość sp o tk a n ia człow ieka z B ogiem , to, co sam a u to r nazyw a Obecnością
Boga; od teg o pow stał tytuł całej serii: „O b ecn o ść Boga. H isto ria m istycyzm u
C hrześcijaństw a Z a c h o d n ie g o ” . Ja k dotychczas h isto ria ta o b jęła trzynaście i pół w ieków chrześcijaństw a zaw artych w trzech p o p rzed n ich tom ach, choć ich m a te ria też u leg ała pew nej ew olucji. Je d n a k trzym ano się tu zawsze pew nego logicz nego sch em atu . A u to r bow iem chciał prześledzić h istorię mistycyzmu ch rześci jań sk ieg o stosow nie do je g o p o czątku, rozw oju, rozkw itu, kontynuacji i kryzysu. D lateg o też w p lan ie było pięć tom ów (choć na sam ym p o czątk u tylko cztery), z których trzy pierw sze m iały realizow ać pierw sze trzy p unkty p o d jęteg o sch e m atu. D otychczas w ięc ukazały się tom y o n astępujących tytułach:
1. The Foundations o f Mysticism. Origins to the Fifth Century, N ew Y o rk 1991 (20002), s.s 494 (Podstawy M istycyzmu. Początki do V wieku)',
2. The G rowth o f M ysticism . Gregory the G reat through the 12th Century, New Y o rk 1994 (19992), s. 630 (R ozw ój M istycyzm u. O d Grzegorza Wielkiego do
3. The Flowering o f Mysticism. M en and W om en in the N ew M ysticism - 1200- -1350, New Y ork 1998, ss. 526 (R ozkw it mistycyzmu. Mężczyźni i kobiety w nowym mistycyzmie, 1200-1350).
M ożna się byio spodziewać, że czwarty tom będzie dotyczył kontynuacji mistycy zmu, zgodnie z pierw otnym zam iarem autora, i tak się też stało, chociaż M cG inn zm ienił m u pierwotny tytuł: Continuity and Change in Western Mysticism (Kontynu
acja i zm iana w mistycyzmie Zachodnim ), na ten który jest w nagłów ku recenzji: Ż n i wo mistycyzmu w średniowiecznych Niem czech (albo raczej: średniowiecznej Germa nii). W trakcie jego pisania au to r zauważył potrzebę napisania dodatkow ego tom u
pośw ięconego różnorodności mistyki spisywanej w językach potocznych poszczegól nych regionów i krajów, który przypadał na X IV -X V I w. ( The Varietes o f Vernacular
Misticism), cała seria m a więc teraz w planie sześć tom ów, kontynuując dalej p o
przedni logiczny klucz idący według schem atu: kontynuacja, różnorodność i kryzys. Przedm iotem obecnej recenzji jest zatem tom czwarty serii o Obecności Boga, doty czący mistycyzmu upraw ianego na ziem iach czternasto- i piętnastow iecznej G erm a nii (N iem iec), co au to r zaznaczył rów nież w tytule.
W ybór germ ańskiej strefy kulturow ej dla om aw iania mistycyzmu okresu przy padającego na lata: 1300-1500 wynika z historyczno-kulturow ych przesłanek, b o w iem obok czternastow iecznego ożyw ienia mistyki w A nglii, Italii i N iderlandach w łaśnie m istyka germ ańska wykazywała w tym czasie najw iększą żywotność, zbie rając najw iększe żniwo w postaci spisywanych i kopiow anych traktatów . W ystarczy tu wym ienić już sam e im iona (nazw iska), by się o tym przekonać: A lb ert W ielki, T om asz z Akwinu, M istrz E k h art, H enry Suzo, Ja n T au ler czy M ikołaj z Kuzy. To w łaśnie ich dzieła doczekały się w późnym średniow ieczu najwięcej wydań, szcze gólnie w przypadku E k h arta , Suzo i T au lera (zob. s. IX , 299-301). T rzon jed n a k całego tom u stanow i m istyka „g ru n tu ” czy „podstaw y” (The Mysticism o f the Gro
u nd) M istrza E k h arta , mistyka, którego nasz a u to r je st gruntow nym znawcą; wy
starczy w spom nieć jego dwa dzieła pośw ięcone mistyce E kharta:
Meister Eckhart: Teacher and Preacher (Mistrz Ekhart: Nauczyciel i Kaznodzieja),
t. I-II, New Y o rk 1986;
- The Mystical Thought o f Meister Eckhart: The M an fro m W hom G od H id N o
thing (M istyczna m yśl Mistrza Ekharta: Człowiek przed którym B óg niczego nie ukrył), New Y o rk 2001.
W łaśnie te n o statn i utw ór stanow i w dużej m ierze podstaw ę w yłożenia tem aty ki mistycznej E k h a rta w recenzow anym przez nas dziele (zob. s. X, 94-194). N a ca łe dzieło składają się trzy części, p o przedzone i zakończone elem en tam i właściwy mi każdej książce w raz ze szczególnymi d o d atk am i a u to ra (W prowadzenie, Spis
skrótów i ilustracji, Wstęp oraz Przypisy, Bibliografia, Spis rzeczy, im ion i cyta tów z Pism a Świętego).
-W ram ach pierwszej części prof. M cG inn om aw ia w dw óch rozdziałach tło inte- lektualno-rełigijne całego okresu. W pierwszym („Contemplata aliis tradere”: M y
stical Knowing in Albert the Great and Thom as A qu in a s) p rezen tu je podstaw y in te
lektualne wiedzy mistycznej, opierając się na doktrynach świętych: A lb erta W iel kiego i T om asza z Akwinu, którzy czerpali z P seudo-D ionizego. W drugim (Mysti
cism a nd Heresy: The Problem o f the Free Spirit) zajm uje się p roblem em mistycz
nych herezji (w stosunku do ortodoksyjnego poglądu K ościoła) związanych z tzw. ruchem W olnego (tj. niezależnego od instytucji K ościoła) D ucha.
D ru g a część dotyczy cen traln eg o tem atu całego tom u: mistyki M istrza E kh ar- ta i jego uczniów (Meister E ckhart an d H is Students). A u to r p rz e d s ta w ia ją w czte rech rozdziałach: najpierw wyjaśnia pojęcie mistyki „g ru n tu ” w sensie m etafory wziętej z języka potocznego w celu o d d a n ia koncepcji „podstaw y” („cen tru m d u szy”) duszy, w której n astęp u je sp otkanie człow ieka z B ogiem (The M ysticism o f
the Ground)·, n astęp n ie om aw ia m istykę M istrza E k h a rta jak o nauczyciela i ka-
znodzieji (Meister Eckhart: M ystical Teacher a nd Preacher), dalej, bardziej filozo ficzny aspekt mistyki H enryka Suzo (Henry S u so ’s Spiritual Philosophy) czy b a r dziej praktyczną (życiową) m istykę Ja n a T a u le ra w yrażoną głów nie w jeg o kaza niach (John T aulerthe „Lebmeister”).
O statn ia część om aw ianej przez nas pracy obejm uje już form y popularyzacji mistycyzmu, który docierał do ludu świeckiego, szczególnie dzięki sztuce i w yda niom dzieł mistyków na języki narodow e. P od tym w zględem G erm an ia późnego Średniow iecza zdaw ała się tu przodow ać (Mysticism fo r the M any in L ate M edieval
Germany). A u to r podjął ten tem at w czterech rozdziałach:
- najpierw zajął się p roblem em rozprzestrzenienia sam ej mistyki dzięki sztuce, popularyzacji dzieł mistyków przez w ydawanie ich w językach mów ionych czy to w postaci mistycznych poem atów , kazań, listów, dialogów, hagiograficznych żywo tów czy wizji świętych (Spreading the Message: The D iffusion o f Mysticism in L ate
M edieval Germany)·,
- n astęp n ie om ów ił trzy trak taty (spośród w ielu istniejących) dotyczących życia
m istycznego, k tó re wywarły największy wpływ w owym czasie: De adventu Verbi in
M entem (O przyjściu Pana do ludzkiego um ysłu), A ugustianina H enryka z F riem ar
Starszego (ok. 1250-1340); Das Buch von Geistlicher A rm u t (Księga duchowego
ubóstwa), anonim ow ego a u to ra (ok. 1350-1370); oraz Theologia D eutsch lub Ger m anica (Teologia niem iecka) anonim ow ego au to ra z zakonu krzyżackiego z d ru
giej połowy X IV w. (Three Treatises on the Mystical Life)·,
- dalej, prześledził działalność dw óch istniejących w X IV w. reform istycznych
ruchów duchow ych wyrosłych z przepow iadania E k h arta , Suzo i T aulera, o raz M i strza G e e rta G ro ta z D eventer: Gotesvriunde (Przyjaciół Boga) i devotio moderna
- wreszcie na zakończenie pośw ięcił specjalne miejsce teologii mistycznej M i kołaja z Kuzy (Nicholas o f Cusa on Mystical Theology).
Prof. B ern ard M cG inn, uczony teolog jedyny w swoim rodzaju, kontynuuje swoje dzieło życia z w ielkim rozm achem . C ztery n apisane tom y są znakiem jego wielkiej kom petencji, m im o iż on sam nie jest ani księdzem , ani zakonnikiem . D zięki na ogół rozpow szechnionem u językowi angielskiem u, w jakim zostały one spisane, teologow ie całego świata, w tym rów nież w Polsce, m ogą się w iele nauczyć od jego przejrzystego przedstaw iania trudnych problem ów z dziedziny dziejów m i stycznych. N iek tó re tem aty z obecnego tom u, dotyczące germ ańskiej strefy k u ltu rowej, są pew ną now ością nieuw zględnianią lub tylko w zm iankow aną w p o d o b nych sum arycznych dziejach mistyki innych autorów ; np. tem atyka trzeciej części, z w yjątkiem być m oże devotio m oderna czy mistyki M ikołaja z Kuzy. A u to r śm iało podejm uje tem at stosunku mistyki katolickiej do pow stałego w tym czasie na zie m iach niem ieckich protestantyzm u, pokazując w zajem ne interakcje, m im o nie sprzyjających w arunków ze strony instytucji K ościoła katolickiego (p o tęp ien ie tez M istrza E k h arta ), oraz now e drogi sam ej mistyki protestanckiej, których szczegó łowe om ów ienie znajdzie się zapew ne w następnym tom ie.
Tym, co charakteryzuje jego sposób pisania, to: rzetelność, obiektywizm i do- głębność omaw ianych problem ów , co wychodzi naprzeciw postaw ionem u przez au to ra na sam ym początku serii postulatow i ekum enicznego i dialogicznego podej ścia do zagadnień mistycznych. Tylko w ten sposób m ożna konstruktyw nie bu d o w ać p ojednanie między religiam i, poznając bogactw o własnej tradycji religijnej na przestrzeni dziejów; tym bardziej że dotyczy ona głębi ludzkiego serca szukającego i przeżyw ającego Boga, obecności tego Boga w sercu ludzkim, które następnie wy lewa się na jego wytwory; a przecież to je st rów nież celem każdej religii, dlatego m i styka i jej dzieje m ają nam tu w iele do zaoferow ania. Przez swój kolejny tom , B er nard M cG inn służy nam tu już po raz kolejny swoją k o m p eten tn ą w iedzą i p rze wodnictwem .
ks. Ryszard Groń, Chicago
Ian D O W B IG G IN , A Concise History o f Euthanasia. Life, Death, God, and M e
dicine, R ow m an & L ittlefield Publishers, Inc., L anham -B oulder-N ew Y ork-To-
ronto-O xford, 2005, s. 163.
Ian D o w b i g g i n jest profesorem historii na kanadyjskim U niw ersytecie w C harlottetow n na Wyspie Księcia E dw arda (U niversity of Prince Edw ard Island), K anada. Prow adzi wykłady z historii medycyny na Uniw ersytecie w T oronto,
