O zaniku przydawek kazualnych w polszczyźnie

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S __________________ FOLIA LIN GUI ST t CA I S , 1

M a r ia Ь е в г -D u k

O ZANIKU PRZYDAWEK KAZUALNYCH W POLSZCZYZNIE

Z a d a n i e m t e g o a r t y k u ł u j e s t p r z e d s t a w i e n i e z a s t ę p o w a n i a p r z y ­ d a w e k k a z u a l n y c h p r z e z w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e b ą d ź p r z e z f o r m y p r z y p a d k o w e b e z p r z y i m k a w h i s t o r i i j ę z y k a p o l s k i e g o . O p r z y d a w k a c h k a z u a l n y c h i p r z y i m k o w y c h m o ż n a z n a l e ź ć n i e c o i n f o r m a c j i w a r t y k u ł a c h i p u b l i k a c j a c h k s i ą ż k o w y c h . N a j o b s z e r n i e j ­ s z y m s t u d i u m z t e g o z a k r e s u j e s t p r a c a A n a t o l a M i r o w i c z a ' , w k t ó ­ r e j a u t o r , a n a l i z u j ą c r ó ż n o r o d n e p o d w z g l ę d e m s t r u k t u r a l n y m p r z y - d a w k i we w s p ó ł c z e s n y m j ę z y k u p o l s k i m , z a u w a ż a , ż e p e w n e p r z y d a w k i u ż y w a n e s ą d z i ś p r z y i m k o w o , n p . p r z y d a w k a p o c h o d z e n i a (.tow ary z A - m e r y k i) c z y p r z y d a w k a w ł a ś c i w o ś c i (d z ie w c zy n a o ła d n ych o a za c h ). 0 t e n d e n c j i d o z a n i k u p r z y d a w k i d o p e ł n i a j ą c e j we w s p ó ł c z e s n e j o p o l s z c z y ź n i e p i s z e r ó w n i e ż D a n u t a B u t t l e r . A u t o r k a s z e r o k o om a­ w i a p r z y c z y n y w y p i e r a n i a t e g o r o d z a j u p r z y d a w k i p r z e z w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e o r a z p o d a j e c i e k a w y m a t e r i a ł i l u s t r u j ą c y m e c h a n i z m b a d a n e g o p r o c e s u . T a k ż e J a n u s z A n u s i e w i c z ^ w s w o j e j p r a c y n a d m i e n i a o z a n i k u p r z y d a w e k b e z p r z y i m k o w y c h o r a z o e k s p a n s j i w y r a ż e r f p r z y i m k o w y c h w j ę z y k u p r a s y . A u t o r p r z y t a c z a w i e l e i n t e r e s u j ą c y c h p r z y k ł a d ó w n a p o p a r c i e s w o i c h s p o s t r z e ż e ń , p o d a j e p r z e k o n u j ą c e a n a l i z y i w n i o s k i . Z y g m u n t R y s i e w i c z n a t o m i a s t z w r a c a u w a g ę n a w y p i e r a n i e d o - p e ł n i a c z a w ł a ś c i w o ś c i p r z e z w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e o + Msc t y p u :

1 A. M i r o w i с z , o grupach s y n ta k ty c z n y c h z przydaw ką, Toruń 19^9-2

D. В u t t 1 e r , In n o w a cje sk ła d n io w e w s p ó łc z e s n e j p o ls z c z y z n y . Wa­ l e n c j a w yrazów, Warszawa 1976, s . 1 — 1^5.

^ J . A n u s i e w i с z , K o n s tr u k c je a n a l i t y c z n e we w spółczesnym ję z y k u p o ls k im , Wrocław 1978, s. 139-1^2.

h

d zie w c zy n a p i ę k n y c h w ł o s ó w - d zie w c zy n a o p i ę k n y c h w l о в a a h. Z a u w a ż a p o w s z e c h n o ś ć t e g o r o d z a j u z a s t ę p s t w i s t w i e r ­ d z a , ż e t r a d y c y j n e k o n s t r u k c j e d o p e ł n i a c z o w e s t a j ą s i ę z w i ą z k a m i o z a k r z e p ł y m s k ł a d z i e l e k s y k a l n y m . Z d z i s ł a w Kem pf"’ w s w o i m a r t y k u l e p o ś w i ę c a n i e c o m i e j s c a p r z y - d a w c e m a t e r i i t y p u kamiert k r a j o w e g o m a r m u r u . P r z y t a ­ c z a l i c z n e p r z y k ł a d y w y m a r ł y c h k o n s t r u k c j i d o p e ł n i a c z o w y c h o r a z z w i ą z k ó w p r z y i m k o w y c h w y p i e r a j ą c y c h t e g o r o d z a j u p r z y d a w k ę . W p o l s z c z y ź n i e o d c z a s ó w n a j d a w n i e j s z y c h o b s e r w u j e s i ę t e n ­ d e n c j ę d o w y p i e r a n i a p r z y d a w e k k a z u a l n y c h w s k u t e k e k s p a n s j i f o r m p r z y i m k o w y c h . D o t y c z y t o d w ó c h r o d z a j ó w o r z y d a w e k , a m i a n o w i c i e p r z y d a w k i d o p e ł n i a c z o w e j i p r z v d a w k i c e l o w n i k o w e j . P o n a d t o p r z y ­ d a w k a c e l o w n i k o w a w y p i e r a n a j e s t r ó w n i e ż p r z e z d o p e ł n i a c z b e z - p r z y i m k o w y . I. PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA P r z y d a w k a d o p e ł n i a c z o w a j e s t o k r e ś l n i k i e m o ^ s k o m p l i k o w a n e j c h a r a k t e r y s t y c e . W y n i k a t o , j a k z a u w a ż a Adam H e i n z , z w i e l o f u n k - c y j n o ś c i g e n e t i w u n a p ł a s z c z y ź n i e s e m a n t y c z n e j i s y n t a k t y c z n e j w s y s t e m i e p r z y p a d k o w y m j ę z y k a . W p r z y d a w c e d o p e ł n i a c z o w e j r e a l i z u ­ j e s i ę s z e r e g z n a c z e ń k o n k r e t n y c h t e g o p r z y p a d k a , a w i ę c z n a c z e ­ n i e p a r t y t y w n o ś c i ( s z k la n k a m l e k a ) , p o s i a d a c z a ( dom o j с a ) , w ł a ś c i w o ś c i ( c z ło w ie k w i e l k i e g o s e r a a ) , m a t e r i a ł u ( s t p . kam ieit k r a j o w e g o m a r m u r u - z m a r m u r u ) , i l o ś c i ( s t p . k t ó r y n a s z y c h 8 z l a c h c i c a w - z n a s z y c h s z l a ­ c h c i c ó w ) , p o c h o d z e n i a ( s t p . c z ło w ie k d o b r e g o r o d u = z d o b r e g o r o d u ) , i t p . P r z y d a w k a d o p e ł n i a c z o w a j e s t j e d n y m z n a j t r w a l s z y c h z w i ą z k ó w w j ę z y k u p o l s k i m , u ż y w a n y c h w s z e r o k i m z a k r e s i e , n p . g a łą ź а к a — с j i , c za s y w o j n y . W y p i e r a j ą j ą w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e w s t o p ­ n i u n i e w i e l k i m . P r o c e s t e n d o t y c z y n a s t ę p u j ą c y c h r o d z a j ó w p r z y ­ d a w e k : a ) p r z y d a w k i d o p e ł n i a j ą c e j , Z. K e m p f , Rozwój 1 z a n ik p o ls k ie g o p a r t i t i v u , " J ę z yk Pol s ki 1970, t . 50, s . 187.

b ) p r z y d a w k i w ł a ś c i w o ś c i , c ) p r z y d a w k i p o c h o d z e n i a , d ) p r z y d a w k i m a t e r i i , e ) p r z y d a w k i i l o ś c i o w e j . 1 . P r z y d a w k a d o p e ł n i a j ą c a W h i s t o r i i j ę z y k a p o l s k i e g o o b s e r w u j e s i ę p r o c e s z a s t ę p o w a n i a z w i ą z k ó w z p r z y d a w k a m i d o p e ł n i a c z o w y m i p r z y r z e c z o w n i k a c h o d c z a - s o w n i k o w y c h , r z a d z i e j o d p r z y m i o t n i k o w y c h p r z e z w y r a ż e n i a p r z y i m - k o w e . W p o l s z c z y ź n i e i s t n i e j e d o ś ć s i l n e p o c z u c i e z w i ą z k u m i ę d z y d e r y w a t e m a o d p o w i e d n i m c z a s o w n i k i e m ( p r z y m i o t n i k i e m ) , n p . : s ł u ż y ć k o m u - e łu ż b a k o m u , p o s łu s z n y k o m u - p o s łu s z e ń s tw o k o m u , mówić o c z y m - m ów ienie o o z y m . 0 t y m p o c z u c i u z w i ą z k u m i ę d z y d e r y w a t e m a p o d s t a w ą ś w i a d c z y r ó w n i e ż z a c h o w a n i e i r o r f e m u s i ę w r z e c z o w n i k u o d c z a s ow ni к owym, n p . p o ja w ie n ie s i ę s a m o l o - t u, c i e s z e n i e s i ę ż y c i e m . O g ó l n i e m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e w w i ę ­ k s z o ś c i w y p a d k ó w d e r y w a t ma t a k ą s k ł a d n i ę , j a k o d p o w i a d a j ą c y mu c z a s o w n i k l u b p r z y m i o t n i k . T o t e ż w p r o c e s i e z a s t ę p s t w a p r z y d a w e k d o p e ł n i a j ą c y c h p r z e z w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e n a j w i ę c e j j e s t p r z y ­ k ł a d ó w , w k t ó r y c h p o j a w i e n i e s i ę p r z y d a w k i a n a l i t y c z n e j b y ł o p o ­ p r z e d z o n e p r z e k s z t a ł c e n i e m s i ę r e k c j i o d p o w i a d a j ą c e g o c z a s o w n i k a ( p r z y m i o t n i k a ) z k a z u a l n e j n a p r z y i m k o w ą . O t o p r z y k ł a d y p r z y d a w e k d o p e ł n i a j ą c y c h , d z i ś z a s t ą p i o n y c h p r z e z s t r u k t u r y p r z y i m k o w e : XVI w 0 gygranyu к o s t h e к K o d S t r a d 365 d z i ś : w k o s t k i ) , Co za k o r z y ś ć mocny B oże, M e g o z g i n i e n i a b y ć może? KochDz I 361 ( d z i ś : z m e g o z g i n i e n i a ) , S z k ó d nagroda s ła b ­ szemu od p o tę ż n ie j s z e g o B r o s z P r 31 ( d z i ś : z a s z k ó d у ) ; XVII w. : C ć z z a u c i e c h ę ma t e g o j e d z e n i a ? S ł u p Z a b 26 ( d z i ś : z j e - d z e n i a ) , n ie c z y n i w zm ianki A r y s t o t e l e s a n i n a t u r y a n i f o r - t u n у dóbr P e t P i s I 83 ( d z i ś : o r. a t u r z e ) , ta pew ność o - s ł a d z a b o ja ź ti ś m i e r c i P a s P a m ( d z i ś : p r z e d ś m i e r ­ c i ą ) ; X V I I I w . : p o s e ł m ia ł b y ć przym uszony do o d s tą p ie n ia swego z d a n i a i g ł o s u , K o n P i s I 34 ( d z i ś : od z d a n i a ), b y ł obow iązany do o d e jś c ia d o m u swego N a r K o r 2 2 3 d z i ś : z d o m u l ub

^ P o r. Z. R y s i e w i c z , o d e r y w a c ji w s k ł a d n i , " B iu le t y n Po lsk ie g o Towarzystwa Językoznawczego" 1936, t . V.

o d d o m u'), p o zw o le n ie w olnego s p r o w a d z e n i a p ie r w s ze g o m a te r ia - łub b y ło za ch ęcen iem od rzą d u . S t a s z D z i e n 3 1 3 ' d z i ś : n a s p r o w a ­ d z e n i e ') , J u ż s i ę b y ła po domu w ie ś d r o z n io s ł a p r z y j a z d u g o ś c i. K r a s D o ś w 1 3 8 ( d z i ś : o p r z y j e ź d z i e ) , [ L i s t ] m ię zasmuca w iadom ością o d d a l e n i a j e s z c z e żądanego d la m nie p o w ita n ia N a r K o r

102 ( d z i ś : o o d d a l e n i u ), N iech potom ne w ie k i m ają p r z e s tr o g ę d e s p o t y z m u . S t a s z D z i e n 2 3 5 ( d z i ś : p r z e d d e в p o t у z - m e m)j m ają p o d e jr z e n ie p o c h l e b s t w a , K a r p D z IV 2 6 1 ( d z i ś . o p o c h l e b s t w o ) . J a k j u ż w y ż e j w s p o m n i a n o , p r o c e s w y p i e r a n i a p r z y d a w e k d o p e ł ­ n i a j ą c y c h p r z e z s t r u k t u r y a n a l i t y c z n e j e s t p r z e d e w s z y s t k i m s p o ­ w o d o w a n y z m i a n ą r e k c j i o d p o w i e d n i e g o c z a s o w n i k a z k a z u a l n e j n a p r z y i m k o w ą , n p . : rezyg n o w a ć c o - r e z y g n a c ja c z e g o - rezyg n o w a ć z a z e g о к r e z y g n a c ja z c z e g o ; g r a d a o à g r a n ie c z e ­ g o - g r a d w o o à g r a n ie w с o: Gdy syn yg ra к o s t h к у K o d S t r a d 3 7 1 , 0 gygranyo к o a t h e к K o d S t r a d 3 65 , Kto g ra w k a r t y L ubRozm I V 1 1 0 , Gra w b i l a r d s p r a w ia ła mu p r z y je m - n o ś d P a u k W i a t 1 7 8 ; JKs B isk u p [ . . . ] rezyg n o w a ł p r o b o s t w o t r o c k i e N a r K o r 1 0 5 , c h c i a ł u c z y n id r e z y g n a c ją te g o b e n e f i c j u m N a r K o r 43 9 , zrezyg n o w a ła z p r a c y w k ó łk u z a in te r e s o w a li BrObyw 1 8 6 , R e zyg n a cja z m a r z e ń m ło d o śc i n ie j e s t sprawą ła tw ą P u t P ó ł I 1 3 6 . P r o c e s w y p i e r a n i a p r z y d a w e k d o p e ł n i a j ą c y c h p r z e z s t r u k t u r y a n a l i t y c z n e s p o w o d o w a n y j e s t t a k ż e l e k s y k a l i z a c j ą d e r y w a t u . Wią­ ż e s i ę o n a z r o z l u ź n i e n i e m z w i ą z k u z n a c z e n i o w e g o m i ę d z y d e r y w a t e m a p o d s t a w ą , w w y n i k u c z e g o w r z e c z o w n i k u d e w e r b a l n y m z a n i k a z n a ­ c z e n i e p r o c e s u a l n e ( c z a s o w n i k o w e ) . R z e c z o w n i k d e w e r b a l n y w c h o d z i we w t ó r n e z w i ą z k i s y n t a k t y c z n e n a w z ó r w y r a z ó w с p o d o b n y m z n a ­

c z e n i u , n p . obserwowad c o - o b serw a cja c z e g o , a l e j a k o p r z e d m i o t r o z w a ż a ń ob serw a cja n a d c z y m ( n a w z ó r z b s ta n a w ia n ie s i ę n a d c z y m , m edytow anie n a d c z y m ) ; zro zu m ie ć с o z r o z u m ie n ie c z e g o , a l e j a k o n a z w a u c z u c i a z r o z u m ie n ie d l a к o - g o , p o d o b n i e uszanow ad с o • uszanow anie c z e g o , a l e j a k o n a z w a u c z u c i a uszanow anie d l a k o g o ( n a w z ó r s z a c u n e k , mi ło ś d , l i t o ś ć , p r z y ja ź ń d l a k o g o ) . O t o p r z y k ł a d y . D ziew czyna zro zu m ia ła je g o m y ś l w ła ś c iw ie B rO byw 2 83 , Z ro zu m ien ie te g o z a ­ g a d n i e n i a b y ło d la n ie g o tr u d n e . G o r d o n 12 3 , w ykazyw ała z r o z u

-® Por . D. В u t t 1 e r , D e ry w a cja s ło w o tw ó r c z a a d e r y w a c ja s y n t a k t y c z -n a , " P r a c e F i l o l o g i c z n e " 1969, t . XIX, s. 63.

m ie n ie d l a ic h s p r a w P a u k W i a t 2 0 8 , obserwow ał g o z u - wagą A n d r z 1 3 7 , O bserw acja w r o g a , O bserw acja n a d ż y c i e m S PP s . v . o b serw a cja .

P r o c e s p r z e k s z t a ł c e ń p r z y d a w e k d o p e ł n i a j ą c y c h w p r z y i m k o w e s p o w o d o w a n y j e s t t a k ż e i c h d w u z n a c z n o ś c i ą w z w i ą z k a c h t y p u poch­ w ała o j o a , nagroda m a t k i , obmowa p r z y j a c i e l a , o s ł o ­ na c z ł o w i e k a , m i ł o ś ć m a ł ż o n k a , wzgarda o j c a i t p . Z w i ą z k i t e g o r o d z a j u j a k wzgarda o jc a m o g ą b y ć d w o j a k o r o z u m i a n e : ' o j c i e c z o s t a ł w z g a r d z o n y ' i ' o j c i e c w z g a r d z i ł ' . T a d w u z n a c z n o ś ć s t r u k t u r s p r a w i a , ż e w u ż y c i e w k r a c z a j ą w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e d la + o , z e s t r o n y + D, n p . : wzgarda d l a o j c a , wzgarda z e s t r o n y o j c a , k t ć r e j e d n o z n a c z n i e w s k a z u j ą , o j a k i e z n a ­ c z e n i e c h o d z i . P r z y k ł a d y : p r e z y d e n t n a p o tk a ł zdecydowany opór z e s t г о n у s o j u s z n i k ó w . T r y b L 19 8 2 , n r 1 0 4 , s . 2 , C zło­ w iek p o tr z e b u je przejaw ów z a in te r e s o w a n ia z e s t r o n y in n y c h l u - d z i , T r y b L 1982 , n r 2 3 3 , s . 8, Z a in te re so w a n ie d l a s p r a w o g ó łu j e s t r z e c z ą ważną BrO byw 2 1 2 , je g o pogarda d l a n a u c z y ­ c i e l a zw ra ca ła uwagę w s z y s tk ic h K oźZam 1 8 4 .

Mimo w i d o c z n e j t e n d e n c j i do w y p i e r a n i a b e z p r z y i m k o w e j p r z y d a ­ w k i d o p e ł n i a j ą c e j w j ę z y k u p o l s k i m m o ż n a s t w i e r d z i ć , ż e z a k r e s j e j u ż y c i a n i e u l e g ł w p o w a ż n i e j s z y m s t o p n i u u s z c z u p l e n i u . L i c z ­ b a p r z y d a w e k t e g o r o d z a j u j e s t we w s p ó ł c z e s n e j p o l s z c z y ź n i e d u ­ ż a , n p . : p i s a n i e l i s t u , opow iadanie b a j e k , m ówienie k o m ­ p l e m e n t ó w , r e c y t a c j a w i e r s z y , c z y t a n ie k s i ą ż e k , i t d . 2. p r z y d a w k a w ł a ś c i w o ś c i P r z y d a w k a w ł a ś c i w o ś c i10 w y r a ż a p o s i a d a n i e c e c h y : c z ło w ie k p r a ­ wego c h a r a k te r u t o t y l e , c o ' c z ł o w i e k p o s i a d a j ą c y p r a w y c h a r a k t e r . S t r u k t u r a l n i e c h a r a k t e r y z u j e s i ę o n a t y m , ż e r z e c z o w n i k o w i w f o ­ r m i e d o p e ł n i a c z a m u s i t o w a r z y s z y ć o k r e ś l e n i e p r z y m i o t n e . M o ż l i w e s ą j e d y n i e w b a r d z o w ą s k i m z a k r e s i e k o n s t r u k c j e t y p u c z ło w ie k h o n o r u , c z ło w ie k t a l e n t u b e z o b l i g a t o r y j n e j p r z y d a w k i . Do k o ń c a XIX w . k o n s t r u k c j e z p r z y d a w k ą w ł a ś c i w o ś c i c e c h o w a -q Tamże, s. 65.

0 przydawce wł aści woś ci s z e r z e j : M. L e s z , D o p e łn ia c z w ła ś c iw o ś c i w ję z y k u p o ls k im , " Ze s z y t y Naukowe Uni we r s yt e t u Łódzki ego" 1977, Ser . I , z. 15, s. 57-68.

ł y s i ę d u ż ą s w o b o d ą p o d w z g l ę d e m l e k s y k a l n y m . W i c h s k ł a d w c h o ­ d z i ł y r z e c z o w n i k i z a r ó w n o o t r e ś c i o g ó l n e j i a b s t r a k c y j n e j l a z ł o - w ie k p r a w e g o s e r o a , lu d z ie d o b r e j w o l i ) , j a k r ó w ­ n i e ż r z e c z o w n i k i o z n a c z e n i u k o n k r e t n y m , n a z y w a j ą c e p o d s t a w o w e c e c h y p r z e d m i o t ó w i o s ó b ( d a w n e : c z ło w ie k b r z u c h a w i e l ­ k i e g o , panna n о в a d ł u g i e g o ) . O t o p r z y k ł a d y u ż y ć b e z - p r z y i m k o w e j p r z y d a w k i w ł a ś c i w o ś c i : XIV-XV w . : y s l a w i c z e ee W B z ie tc z i p r a w e g o в e г с z a P f l 3 1 , 1 4 , u B rza l c zlo w yek a nagyego, p r z y r o d z e n y a n y e V у e - B z c z y e g o R o z m P o l 1 9 6 , A b il y einow ye vlam [ . . . ] w y e l y k y e y m o a n o e o z y BZ 132 b , w. 4 ; XVI w. : W yszedł E zop, t w a r z y ż a d n e j , A w y m o w y b a rzo ś l a d n e j . B i e r E z o p 1 , Konia m ia ł E uryalua [ . . . ] в z y j e k r ó t k i e j , g ł o w y m a ł e j , b r z u c h a n i e w i e l k i e g o H i s t M i ł 1 0 , To j e e t p a n ien ka v w a r z y c z ł o w i e c z e j i o c z u c u d n y c h C i e k P o t 5 4 , F enitrum j e e t z i o ł e c z k o , m o c y b a rzo w i e l к ,i e j PaxKom 9 1 ; X V II w. : j e e t panna n o s a p o d ł u g o w a t e g o F a c e c 137, b y ł *en k r ó le w ic A p o llo n w i e l k i e j m ą d r o ś c i H i s t R z y m 1 4 , F yła to je d n a panna, [ . . . ] o b y c z a j ó w p i ę k n y c h i g ł a ­ d k o ś c i I d o w c i p u w i e l k i e g o i r z a d k i e j m ą d r o ś c i K o c h P O r l I 1 6 1 ; X V I I I w . : C zło w iek s e r c a d o ­ b r e g o , c h a r a k t e r u p o c z c i w e g o , j ę z y k n ie m ie c k i umie N a r K o r 5 3 , W idzi k o t s z c z u r a n i e z m i e r n e j p o s t a c i . K ras- Mysz 3 2 , j e s t n ie w ia s tą t w a r z y p i ę k n e j T r e m L i s t I I 1 7 , c z ło w ie k w i e l k i e g o r o z s ą d k u i p o w o l n o ś c i , zdaw ał s i ę niew zruszonym S t a s z D z i e n 22 ; XIX w . : j e s t to s t a r a k o b ie ­ t a , p r z y j e m n e j t w a r z y S ło w D z X I I I 1 1 7 , b r a t . e s t c z ł o ­ w ie k r o z l e g ł y c h w i a d o m o ś c i i s z l a c h e t n e g o s e г с a K r a s L i s t 1 9 8 , Znałem j a i lu d z i p o d o b n e g o c h a r a k t e r u . F r e d T r z y 1 3 2 . W w i e k u XX d o s z ł o d o c a ł k o w i t e g o w y p a r c i a s y n t e t y c z n e g o d o ­ p e ł n i a c z a w ł a ś c i w o ś c i w y r a ż o n e g o r z e c z o w n i k a m i o t r e ś c i k o n k r e t ­ n e j t y p u c z ło w ie k b r z u c h a w i e l k i e g o , panna n o s a d łu g ie g o . U t r z y m u j ą s i ę j e d y n i e n a p ó ł s f r a z e o l o g i z o w a n e z w i ą z k i o t r e ś c i a b s t r a k c y j n e j t y p u lu d z ie d o b r e j w o l i , mąż w i e ­ l k i e g o d u c h a , sprawa w i e l k i e j w a g i . O t o p r z y k ł a ­ d y : n i e b y ł c zło w ie k ie m p i e r w s z e j m ł o d o ś c i A n d r z 2 3 , szanow ał [ . . . ] c z ło w ie k a w i e l k i c h t a l e n t ó w umysłowych K r a w c z 5 2 , K upiłem wazon p i ę k n e g o k s z t a ł t u . P u t P ó ł I 29.

N a z n a c z n e o g r a n i c z e n i e u ż y c i a d o p e ł n i a c z a w ł a ś c i w o ś c i w p ł y ­ n ę ł a e k s p a n s j a s t r u k t u r p r z y i m k o w y c h o + Mec, z + N t y p u o z lc w ie k o ł a d n y c h o c z a c h , c z ło w ie k z ł a d n y m i o a z a m i . D e c y d u j ą c ą r o l ę w t y m p r o c e s i e o d e g r a ł o w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e o + Mac. W y s t ę p u j e o n o r ó w n i e ż w s t a r o p o l s z c z y ź n i e , j e d n a k d a l e k o mu d o p ó ź n i e j s z e j p o p u l a r n o ś c i . Do k o ń c a X V I I w . u ż y w a n e j e s t o - n o s p o r a d y c z n i e t y l k o w z w i ą z k u z p r z y d a w k ą l i c z e b n i k o w ą , n p . : Chwalcze goepodna w g ę e z ly e c h у w z o l t a r z u o d z y e a s y f c z y в t r u n P p u ł 3 2 , 2 , «Tanueeewa m atka y e e t [ . . . ] naezego c le n o t a : t r e z y с а гр е o g e d n e y g I o w e AKH I I I 3 0 8 , S S t p s . v . o , Uóz о d w u k o ł a c h S K n a p s . v . o . W w i e k u X V I I I w z r a s t a u ż y c i e k o n s t r u k c j i p r z y i m k o w y c h w p o ł ą ­ c z e n i u z l i c z e b n i k i e m i z a c z y n a j ą s i ę p o j a w i a ć z w i ą z k i z r ó ż n y m i p r z y d a w k a m i d l a o k r e ś l e n i a c e c h y p r z e d m i o t u l u b o s o b y , n p . : c z ł o ­ w ie k o d u ż y m n o e i e T r o t z s . v . o , Ty h ip o k o n d r y k u , О z т у - в ł a a h p o m i e s z a n y c h Z a b S a r 4 9 , [ g o s p o d a r z ] ma sw ó j dom o d w u p i ę t r a c h , S t a s z D z i e n 3 5 . Z n a c z n y w z r o s t - u ż y c i a o m a w i a n e j k o n s t r u k c j i n o t u j e s i ę w w i e ­ k u X I X , a s z c z e g ó l n i e w XX. P r z y k ł a d y : XIX w . - zamek o c z t e ­ r e c h p i ę t r a c h [•■ •] j e s t n a d er sm utny T a ń s k a 1 1 , ir o n ia p rze b rzm ie w a ła w g ł o s i e [ . . . ] k o b i e t y o s u r o w y c h г у в а с h O r z e s z M a r t a 4 3 , W yrabiał tr e p y o d r e w n i a n e j p o d e s z w i e Ż e r S y z 12 7 ; XX w . : U szed ł s ł u ż ą c y , k rę p y o p e ł n y c h u s t a c h D ą b N o c e IV 1 9 7 , Sosny o b a r d z o d ł u g i c h i g ł a c h , w ła ­ ś n i e k w itn ą P u t P ó ł I I I 2 1 0 , c ią g n ą ł s i ę w ą ski k a n a ł o u r w i ­ s t y c h b r z e g a c h K r a w c z 1 4 9 . W m n i e j s z y m z a k r e s i e w y p i e r a d o p e ł n i a c z w ł a ś c i w o ś c i w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e я + N. J u ż w XVI w. w y s t ę p o w a ł o o n o s p o r a d y c z n i e w t e j f u n k c j i , n p . : Ezop b y ł [ • • • ] c z a m o z ę b y , z w i e l к i m i u s t у B i e r E z o p 1 , co za b ia ło g ło w a Z w ł о 8 y r o z t a r g a n у m i i — d z i e K ochD z I I 1 0 5 . W w i e k u X I X , a z w ł a s z c z a w XX, z a k r e s u - ż y c i a t e j k o n s t r u k c j i z n a c z n i e s i ę r o z s z e r z y ł . O t o p r z y k ł a d y : XIX w . - s t a ł [ • • • ] m ężczyzn a z e ś n i a d ą , ś с i ą g ł ą t w a ­ r z ą O r z e s z M a r t a 5 4 , B y ło to i s t o t n i e p ię k n e d z ie w c z ę z g r e c k i ­ m i г у в a m i tw a rzy P r u s F a r I 36 , B y ł t o t ł u s t y b a s a ły k z c z a ­ s z k ą n a g ą Ż e r S y z 106 ; XX w. : je jm o śc i z d ł u g i m n o ­ s e m g r a ła j u ż w alca D ą b N o c e I 162, s t a ł c h ło p c z y k z c z a r n ą c z u ­ p r y n ą BrO byw 6 5 9 , znam tę ja s n ą b lo n d yn kę z c i e m n o b r ą z o ­ wy * m i o c z a m i G o r d o n 30 .

J a k w i d a ć z p r z y t o c z o n e g o m a t e r i a ł u , e k s p a n s j a s t r u k t u r a n a ­ l i t y c z n y c h d o p r o w a d z i ł a d o z n a c z n e g o o g r a n i c z e n i a u ż y c i a d o p e ł ­ n i a c z a w ł a ś c i w o ś c i w p o l s z c z y ź n i e . P r z y c z y n ę t e g o s t a n o w i ł y w z g l ę d y s k ł a d n i o w o - s t y l i s t y c z n e . D o p e ł n i a c z t a k i j e s t , w p r z e c i ­ w i e ń s t w i e d o s w y c h a n a l i t y c z n y c h o d p o w i e d n i k ó w , k o n s t r u k c j ą o d o ś ć u s t a l o n y m s c h e m a c i e s k ł a d n i o w y m : r z e c z o w n i k + ( p r z y m i o t n i k + r z e c z o w n i k ) , n a t o m i a s t z w i ą z k i p r z y i m k o w e m o g ą b y ć z d u ż ą d o ­ w o l n o ś c i ą r o z w i j a n e d o d a t k o w y m i o k r e ś l n i k a m i i z t e g o p o w o d u n a d a j ą s i ę w w i ę k s z y m s t o p n i u d l a c e l ó w s t y l i s t y c z n y c h , n p . B y ł t o [ . . . ] c z ło w ie k o m ę t n y m s p o j r z e n i u b l a d y c h o c z u . D ą b N o c e I 5 1 . 3 . P r z y d a w k a p o c h o d z e n i a B e z p r z y i m k o w y d o p e ł n i a c z o z n a c z a j ą c y p o c h o d z e n i e w y s t ę p u j e w p o l s z c z y ź n i e z a w s z e z p r z y d a w k ą o b l i g a t o r y j n ą , p o d o b n i e j a k d o ­ p e ł n i a c z w ł a ś c i w o ś c i , n p . : c z ło w ie k n a s z e g o r o d u , lu d z ie s t a n u w i e j s k i e g o , d z ie w c z y n a d o m u d o b r e g o i t p . W f o r m i e g e n e t i w u u ż y w a n e s ą r z e c z o w n i k i n a z y w a j ą c e p o c h o d z e n i e , t a k i e j a k : r ó d , n a ród, dom, r o d z in a , e ta n , i t d . T e n t y p d o p e ł n i a c z a w y s t ę p u j e w j ę z y k u p o l s k i m w s z e r o k i m z a k r e s i e d o k o ń c a X V I I I w . ; w s p ó ł c z e ś n i e z a c h o w u j e s i ę s z c z ą t k o w o . O t o p r z y k ł a d y :

XIV-XV w . : K a a ezd i c zlo w y e k к t h o r e g o l y e s t a d i a b ą - d ą a z [ • • • ] yma m yecz swego p rzyp ra w czą K o d ś w i ę t 2 52 , g d is z g i - n e g o p o k o l e n y a Iv d z e роутиуф so b ye za zo n y BZ 7 4 a , w . 2 ; XVI w . : c h c zę e i e c z c i ć [ . . . ] Jako t o c z ło w ie k a s t a d ł a w y s o ­ k i e g o S ą d P a r 4 8 8, F ie d o r a B o r z u j, w i e l k i c h d o m o w o - ba, [ • • • ] c z ę s t o e ię s k r a d a li K ochD z I 1 0 4 , aby p o d ł e g o s t a - n u lu d z ie od krzyw d [ . . . ] b y l i b e z p i e c z n i B a z o p o p 77 r ; X V I I w. : herb nadano P rzodkow i f a m i l i j e j a d o m u z a c n e g o Koah- o i c k i c h R o i O f f 9 , Kochańscy d r u g i e j p l e b a n o r u m f a - m i l i j e j z j a w i e l i s i ę do K ra k o w sk ie j z ie m ie T r e p L i b 2 4 6 , b y ł c z ł o ­ w ie k d o m u d o b r e g o CoNow 3 7 , m łudy p a s t e r z R o s i e j - 8 к i e j k r a i n y s t a r a s i ę o P ałachnę Z i m S i e l 54 , Bo m ia ła [•••] p a n ie n k i l k a n a ś c i e fr ą c y m e m y c h , d o m o w z a c n y c h P a s P a m 101} X V I I I w . : są to l u d z i e , j a k mówią, d o b r e g o g n i a z d a . K r a s - Dośw 2 8 0 , pam iętam , żem t e g o r o d u c z ło w ie k N a r K o r 2 4 4 , hań­ ba d la c z ło w ie k a s t a n u r y c e r s k i e g o s z t u k i ż o ł n i e r s k i e j n ie z n a ć ! K a r p D z IV 1 4 0 .

W XIX i XX w. b e z p r z y i m k o w y d o p e ł n i a c z p o c h o d z e n i a t r a f i a s i ę r z a d k o , n p . : Sam znałem b y ł m atronę r o d u k s i ą ż ę c e g o N o r w - P i s IV 2 83 , d zie w c zy n a d o b r e g o r o d u o d d a je r ę k ę temu c z ł o ­ w ieko w i D ą b N o c e I I I 9 2 , b y ł t o c z ło w ie k z n a k o m i t e g o r o d u P u t P ó ł I I I 1 8 . P o w s z e c h n i e w k o n s t r u k c j a c h t e g o t y p u u ż y w a n e j e s t w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z + D, n p . : oglądano j ą i p o d ziw ia n o ja k o [ . . . ] osobę z w i e l k i e g o ś w i a t a D ą b N o c e I 2 0 , m i e l i o b e c n ie p rzy w ó d c zy n ię z r o d u p t o l e m e u e z ó w K r a w c z 1 3 0 . N a z a n i k p r z y d a w k i p o c h o d z e n i a w p ł y n ę ł a e k s p a n s j a w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e g o z + D, k t ó r e o d c z a s ó w n a j d a w n i e j s z y c h w y s t ę p o w a ł o o b o c z n i e z f o r m ą s y n t e t y c z n ą . Z dwu s y n o n i m i c z n y c h k o n s t r u k c j i z w y c i ę ż y ł a p r z y i m k o w a j a k o w y r a z i s t s z a , g d y ż o p r ó c z r z e c z o w n i k a o z n a c z a j ą c e g o p o c h o d z e n i e ( r ó d , dom, n a ró d ), z a w i e r a ł a p r z y i m e k z , k t ó r e g o f u n k c j ą p r y m a r n ą j e s t w y r a ż a n i e r e l a c j i " s k ą d " . P r o c e s w y p i e r a n i a p r z y d a w k i d o p e ł n i a c z o w e j r o z p o c z ą ł s i ę o d z a r a n i a p o l ­ s z c z y z n y , a d o p i e r o w XIX w . m o ż n a m ó w ió o z w y c i ę s t w i e k o n s t r u ­ k c j i p r z y i m k o w e j . O t o p r z y k ł a d y a n a l i t y c z n e j p r z y d a w k i p o c h o d z e n i a : a b i l enym V y e ly k i z a s tß p z g e g o r o d u BZ 1 73 c , w. 1 9 —20 , A b y ła anna p r n r o k y n y , [ . . . ] z p o k o l e n y a A 8 e r . Z e s Z a m 2 95 , [ jo z e p h ] b y ł 8 p o k o l e n y a a z n a r o d u D a w i d o w e g o R e j - P o s t 17 V . , b y ł ie d e n pobożny c z ło w ie k z d o m u A l b i z e s k o w S k a r ż y w 4 3 1 , M iał m atkę z d o m u P o d k a ń s k ą Z a ł K o r 1 5 1 , Z h a ń b ił G reczynkę z s t a r o ż y t n e g o , z u c z c i w e g o d o ­ m u . . . K r a s l r y d 1 0 1 , b y ła k s ię ż n ą z d o b r e g o r o d u K r a s z - K r ó l 1 8 3 . 4 . P r z y d a w k a m a t e r i i P r z y d a w k a t a o z n a c z a m a t e r i a ł , z k t ó r e g o c o ś z o s t a ł o z r o b i o ­ n e . W f o r m i e g e n e t i w u w y s t ę p u j ą r z e c z o w n i k i n a z y w a j ą c e m a t e r i a ł , t a k i e j a k : su k n o , adam aszek, kam ień, marmur i t p . , n p . kam ień k r a ­ j o w e g o m a r m u r u , s u k n ia a d a m a s z k u b i a ł e g o . Ze w z g l ę d u n a m a ł ą l i c z b ę p r z y k ł a d ó w w y s t ę p o w a n i a t e j p r z y d a w k i w j ę z y k u p o l s k i m n a s u w a s i ę p o d e j r z e n i e , ż e m o ż e t o b y ć k a l k a z ł a c i n y . T a k t r a k t u j ą t ę k o n s t r u k c j ę a u t o r z y S ło w n ika p o ls z c z y z n y XVI w ieku ' 1 .

P o r. S ło w n ik p o ls z c z y z n y XVI w ie k u , t . I , Warszawa-Kraków 1966, s . v . a -damasz e k .

W j ę z y k u p o l s k i m d o k o ń c a X V I I I w . z d a r z a j ą s i ę b e z p r z y i m k o - we u ż y c i a t e j p r z y d a w k i . O t o p r z y k ł a d y : XV w . : s zu b y [ • • • ] d r o g i e j c z a r n e g o в и к n a K u r Z a p 2 4 1 5 , c z t e r z e a h s u k ie n d o b r e g o s u k n a K u r Z a p 2 4 1 5 , s z u b k i в и к n a c z e r w o n e g o K u r Z a p 2 5 5 6 , s u k n i e j lu r ls k i e j s z a ­ r e g o s и к n a K u r Z a p 2 5 7 5 , s u k n ie j s z a r e j l u H s k i e g o s u ­ k n a K u r Z a p 2 5 7 8 ; XVI w. : HAzuka A d a m a s k u d z i k i e g o , sta r e m wzorem, so b o lm i p o d s z it a . Oiermak A d a m a s k u c z e r w o n e - g o sta r y m wzorem W y p r K r 80 v . ( 2 r ) , 9 9 , SP XVI w . s . v . adama­ s z e k , B ie r e t e k A x a m i t u b i a ł e g o W y p r K r 2 8 , P o d g a rd lo , A - X a m i t u C a r m e z i n u c z e r w o n e g o W y p r K r 6 7 , SP XVI w. s . v . a k s a m it, S z a ta A l t a m b a s u z ło to g ło w u в ozerwonim axam item W y p r K r 59 v . , Hazuka A l t a m b a s u z ło to g ło w u s e z a m e m A xam item W y p r K r 8 3 v . , SP XVI w . s . v . a lte m b a e ; X V I I I w . : Góra samego к a - m i e n i a w a p i e n n e g o s t o i S t a s z D z i e n 3 2 1 , Na p o śr zo d k u wy­ n o s i s i ę p o tę ż n y kam ień k r a j o w e g o m а г m o r u S t a s z D z i e n 323, s t a ł a na boku c h i ń s k i e g o l a k u s z a fa K r a s P o d s t 1 9 . P r z y d a w k ę m a t e r i i z a s t ę p u j ą d w i e f o r m y p r z y i m k o w e : od + D, z + D. W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e o d + V s p o t y k a n e j e s t w s t a r o p o l s z c z y ź - n i e ; w XVI w . z o s t a j e w y p a r t e p r z e z w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z + D. P r z y k ł a d y : U s ta w ił i e s na glow ć ie g o согопф o d k a m e n a d r o - g e g o P f l 2 0 , 3 , naw ykła [ . . . ] p lo t n a o d v e i n y yedvabyem вяуоа Rozm 1 7 , D aly s z y ą yemv dany o d e z r e b r a nadobne Rozm 7 7 , S S t p s . v . o d .

W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z + D w y s t ę p u j e w f u n k c j i p r z y d a w k i m a­ t e r i i o d c z a s ó w n a j d a w n i e j s z y c h p o w s p ó ł c z e s n o ś ć . O t o p r z y k ł a d y : p r z i e z l i od domow z e b o r a P f l 4 4 , 1 0 , b y ła o d zia n a sz a ta m i z a - d a m a s z k u F o r t u n 1 6 2 , M i e li m ie c z e z ż e l a z a P a s P a m 102, Z n a в z y a h ł o j ó w i p o t a ż ó w Niemcy nam m ydło p r z e d a ją [ . . . ] T o r z 1 9 4 , SL s . v . z ., C haty w t e j o k o l i c y ' m ia ły dachy z e 8 ł o m у P u t P ó ł I I 12 8. 5 . P r z y d a w k a i l o ś c i o w a P r z y d a w k a t a w y r a ż a c z ę ś ć c a ł o ś c i w p o ł ą c z e n i u z n i e k t ó r y m i u r z e c z o w n i k o w i o n y m i z a i m k a m i i l i c z e b n i k a m i . D z i ś u ż y w a n a j e s t j u ż t y l k o p r z y i m k o w o , n p . : je d e n z n a s , k tó r y z n i c h , i - l u z w a 8 . P r z y k ł a d y : K tó ry z w a s t o z r o b i ł ? BrO byw 1 1 6 , w ie lu z n i c h p o le g ło w w alce P u t P ó ł I 8 1 .

W j ę z y k u p o l s k i m b e z p r z y i m k o w a p r z y d a w k a i l o ś c i o w a s p o t y k a n a j e s t s p o r a d y c z n i e d o XVI w. w ł ą c z n i e . O t o p r z y k ł a d y : w ele g i с h m t a i e p r z e c iw o rnne P f l 3 , 1 , naam e z ą p r z i g o d z i n y e k th o r ą ty o h th o z e e m na w yed zycz, K o d Ś w i ę t 2 5 2 , Vstawyamy, y s z g d i k t o r i n a s z ic h в I а с h -c z г с z o u dzewką ewoyą zamąsz da K o d S w i ę t 2 8 3 , i ż o n e j n i e z l i c z o n e j w i e l k o ś c i , k tó r a z E g ip tu w y s z ła b y ła , je d n o dwa to j e e t J o zu e a

12 K aleb z o e t a l i b y l i I I . PRZYDAWKA CELOWNIKOWA W p o l s z c z y ź n i e p r z y d a w k a c e l o w n i k o w a u ż y w a n a j e s t w s z e r o k i m z a k r e s i e d o X V I I I w. w ł ą c z n i e , z a r ó w n o p o r z e c z o w n i k a c h w ł a ś c i ­ w y c h ( k o lę d a p a n n o m , p o k ó j l u d z i o m ), j a k i w r z e c z o w n i ­ k a c h o d c z a s o w n i k o w y c h i o d p r z y m i o t n i k o w y c h ( pom aganie b r a t u , w ie r n o ś ć i d e o m ). Z n a c z e n i e j e j j e s t z b l i ż o n e d o z n a c z e n i a c e ­ l o w n i k a p o ż y t k u i s z k o d y , a w i ę c o k r e ś l a o n a w ł a ś c i w o ś ć , k t ó r a p r z e j a w i a s i ę z e w z g l ę d u n a k o g o ś , n a c z y j ą ś k o r z y ś ć l u b s z k o d ę . O t o p r z y k ł a d y s y n t e t y c z n e j p r z y d a w k i c e l o w n i k o w e j :

XIV-XV w. : P ro sy c ze g e e z to парокоу вф y e r v s z a le m yo p w yto ecz m y - I v y f i c z y m c z e b e . P f l 1 2 1 , 6 , Pokoy W yelky m y l u y f l c z y m zakon twoy P p u ł 1 1 8 , 16 5 , J e zu e [ • • • ] r z e k ł : z lu to w a n ie mam t e j t ł u ­ s z c z y Rozm 35 9 , 0 p y e c z ą c z y o czczo w skey d z y e c z o o m . K o d - Ś w i ę t 2 5 1 , W ielka bandze chw ała d o m u twemu ModWac 1 5 ; XVI w. : Straw a f l i s o m na każdą s z k u tę ma b y ć G o s t G o s 72 , Bo to j e s t w szy­ tk a 8 m ę t к o m mem nagroda - A n E r o t 1 8 , A wymiar d r w o m ta k ma b y ć G o s t G o s 6 9 , Obora p ie r w s z y fundam ent gospodarstw a z i e m i a n i ­ n o w i . G o s t G o s 1 9 , Rada P o l a k o m . R e j Z w i e r c I I 3 7 7 , I to j e s t c e l je g o s p r a w o m S z a r z P o e z 3 4 ; X V II w. : L eka rstw a w śc ie k a ­ jącem u s i ę p s u O s t r o r 5 6 , K olęda p a n n o m F r a s z M i e s z 181 , W id z is z , i a k i e i e s t to w a rzystw o A n i j o ł o m S k a r Ż y w 2 3 3 , M y ś li ma, c o ś 8 e г с u p o c ie c h a je d y n a M o r s z t 1 8 1 , S tą d p r z y p o w ie ś ć P o l a ­ k o m P o t M o r I I I 2 3 , Taka j e s t d e su p e r całem u n a r o d o w i k o n - s t y t u c y a . P a s P a m 2 4 0 ; X V I I I w . : N ie p o c z y t a j mi za tem WKMość z a l e n i ­ we r o z k a z o m swoim p o s łu s z e ń s tw o N a r K o r 9 4 , P r z e s tr o g a m ł o ­ d e m u . K r a s S a t 3 8 , Rząd i p o rzą d e k w ła sn e lu d zkiem u r o z u m o w i 12

P rz y k ła d z o s ta ł z a c z e rp n ię ty z p racy J . B y s t r o n i a , O u ż y c iu g e n e tiv u w ię z y k u p o ls k im , "Rozprawy W ydziału F ilo lo g ic z n e g o PAU" 1893, t . X X I I , s. 16.

d z i e ł o K o n P i s I 1 5 9 , Ta, k tó r a w z n io s ła na ró d , ta а у n о т p r z y k ła ­ dem K r a s S a t 1 5 5 . N a p r z e ł o m i e X V I I I i XIX w. w y c h o d z ą z u ż y c i a p r z y d a w k i c e l o - v m i k o w e p o r z e c z o w n i k a c h w ł a ś c i w y c h t y p u k o lę d a p a n n o m , l e ­ k a rstw a p s u . W w i e k u XIX i XX s p o t y k a m y j u ż n i e m a l w y ł ą c z n i e p r z y d a w k i z r z e c z o w n i k a m i o d c z a s o w n i k o w y m i i o d p r z y m i o t n i k o w y m i , t z w . p r z y d a w k i d o p e ł n i a j ą c e . P r z y k ł a d y :

XIX w. : T yś na nowo ś w i a t u rozradow aniem Z a l P o e z I 71 , Skąd­ ż e t e j k o r o n i e Cudowna w ładza? S ło w D z V I I 16 , M iło ś ć z a b ó j ­ c o m . K r a s l r y d 6 5 , W iern o ść s p r a w i e p o w sta n ia ! R o d z P o ż 2 6 3 ; XX w . : Po8łu8zerl8two o j o u b y ło d la n i e j te r a z r z e c z ą i s t o t n ą R eym - F e r m I I 3 8 4 , to w s z y s tk o u ła t w ia ł o • A g n ie s z c e p r z y g lą d a n ie s i ę o b e c ­ n y m D ą b N o c e V 1 8 2 , Akompaniowanie d z i e w c z y n i e sp r a w ia ło mu dużą p rz y je m n o ść . KoźZ am 1 9 2 . Z n a c z n e o g r a n i c z e n i e u ż y c i a p r z y d a w e k c e l o w n i k o w y c h j e s t s p o ­ w o d o w a n e 2 p r o c e s a m i : z a s t ę p s t w e m c e l o w n i k a p r z e z d o p e ł n i a c z o - r a z e k s p a n s j ą w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e g o d la + D. P r o c e s z a s t ę p s t w a p r z y d a w k i c e l o w n i k o w e j p r z e z d o p e ł n i a c z j e s t p o w s z e c h n y w j ę z y k u p o l s k i m . O t o p r z y k ł a d y : утф g ic h s g l a d z i l i e s naweky у naweky w e k o m P f l 9 , 5 ( d z i ś : na w ie k i w i e к ó w), d a - wamy z u p e łn e g r z e c h o m o d p u s z c z e n ie ModKon 14 3 ( d z i ś : odpu­ s z c z e n ie g r z e a h ó w ), Cnota [ . . . ] s iln y m j e s t n ie p r z y ja c i e le m d i a - b ł u R e j Z w i e r c I I 8 ( d z i ś : n ie p r z y ja c ie le m d i a b ł a ). D r u g i m p r o c e s e m o g r a n i c z a j ą c y m u ż y c i e p r z y d a w e k c e l o w n i k o w y c h p o r z e c z o w n i k a c h w ł a ś c i w y c h o r a z r z e c z o w n i k a c h o d c z a s o w n i k o w y c h i o d p r z y m i o t n i k o w y c h j e s t e k s p a n s j a w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e g o d la + D. J u ż w XVI w . s p o t y k a s i ę s p o r a d y c z n i e f o r m ę d la + D w t e j f u n k ­ c j i , n p . N ie c h b ę d z ie d l a w a s m i ł o s i e r d z i e , a d l a m n i e s p r a w ie d liw o ś ć R e j Z w i e r c I 3 4 , l e c z d o p i e r o w X V I I I w. f o r m a a n a ­ l i t y c z n a u z y s k u j e z n a c z n e r o z p o w s z e c h n i e n i e . P r z y k ł a d y : Czyż moż­ na w y m y ś lić c i ę ż s z ą zniew agę d l a R z e c z y p o s p o l i t e j ? K o n ­ P i s I 9 6 , B ę d zie s t ą d z a s z c z y t d l a J W P D [o b r o ] d z i e j ą N a r K o r 7 , Mogą t e ż b y ć p rz y k ła d e m d l a n a s zacne n arody. L u d z i e 4 0 4 , W idziałem w s z y s t k i e en tu zya zm y Włochów d l a a k t o r ó w S t a s z - D z i e n 1 0 1 .

W s p ó ł c z e ś n i e w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e d la + D w k r a c z a w s z e r o k i m z a k r e s i e d o t r a d y c y j n y c h z w i ą z k ó w z d o p e ł n i a j ą c y m i p r z y d a w k a m i c e l o w n i k o w y m i , n p . : s łu ż b a k o m u \ d l a k o g o , w sp ó łc z u c ie к о т и y d l a k o g o , pomoc k o m u || d l a k o g o , ż y c z liw o ś ć

k o m u U d l a k o g o , z a g r o ż e n ie k o m u || d l a k o g o , o b r z y ­ d z e n i e k o m u | | d Z a k o g o , p o b ła ż a n ie k o m u || d l a k o g o , w ie r n o ś ć k o m u || d l a k o g o . P r z y k ł a d y : g ł o s i l i ś m y w ie r n o ś ć i - d e o m P iie u d e k ie g o K o źZ am 2 2 3 , m a n ife s to w a ł swą w ie r n o ś ć d l a в p r a w у s e n a tu K r a w c z 1 8 3 , ż y c z l iw o ś ć l u d z i o m - to b y ło naszym haełem P u t P ó ł I 7 8 , ż y c z liw o ś ć d l a o t o c z e n i a b y ła je g o cech ą s z c z e g ó ln ą Rymk 1 3 2 ; D a lsza pomoc pctHstwa r o d z i n o m za ­ stę p c zy m T r y b L 1 9 8 2 , n r 2 2 2 , s . 4 , Z a ż ą d a li o n i d a ls z e g o z w ię k s z e n ia pomocy d l a s i e r o t T r y b L 1 9 8 2 , n r 1 0 3 , s . 2 . J a k z p o w y ż s z e g o w y n i k a , o b e c n i e w f u n k c j i p r z y d a w k i p o r z e ­ c z o w n i k a c h w ł a ś c i w y c h u ż y w a n y j e s t j e d y n i e d o p e ł n i a c z . J e s t on p r z y p a d k i e m w y s t ę p u j ą c y m w t e j f u n k c j i w s z e r o k i m z a k r e s i e , n p . : dom o j c a , g a łą ź d r z e w a , c z a s y o k u p a c j i , b r z e g m o - r z a . M o ż n a z a t e m p o w i e d z i e ć , ż e w o b e c z a n i k u p r z y d a w k i c e l o w ­ n i k o w e j d o k o n a ł a s i ę s p e c j a l i z a c j a d o p e ł n i a c z a w t e j p o z y c j i s y n - t a k t y c z n e j . Mimo z n a c z n e g o z w ę ż e n i a z a k r e s u w y s t ę p o w a n i a l i c z b a p r z y d a ­ w e k k a z u a l n y c h j e s t w e w s p ó ł c z e s n y m j ę z y k u d u ż a . P o w s z e c h n i e u - ż y w a n e s ą d o p e ł n i a c z o w e p r z y d a w k i p a r t y t y w n e t y p u s z k la n k a m l e - k a , d zb a n ek w i n a o r a z p r z y d a w k i p o s i a d a c z a t y p u dom o j c a , w ło s y d z i e w c z y n y , k t ó r e n i e s ą w y p i e r a n e p r z e z f o r m y p r z y ­ i m k o w e . W s z e r o k i m z a k r e s i e u ż y w a n e s ą r ó w n i e ż p r z y d a w k i d o p e ł ­ n i a j ą c e w y r a ż o n e d o p e ł n i a c z e m t y p u p i s a n i e l i s t u , c z y t a n ie k s i ą ż k i , m im o ż e w w i e l u w y p a d k a c h b y w a j ą z a s t ę p o w a n e p r z e z s t r u k t u r y a n a l i t y c z n e . O p r ó c z p r z y d a w e k d o p e ł n i a c z o w y c h w y s t ę p u j ą we w s p ó ł c z e s n y m j ę z y k u p o l s k i m t a k ż e p r z y d a w k i w y r a ż o n e c e l o w n i k i e m i n a r z ę d n i - k i e m , d z i e d z i c z ą c e r e k c j ę p o d s t a w y c z a s o w n i k o w e j l u b p r z y m i o t n i ­ k o w e j t y p u : pom aganie b r a t u , p o s łu s z e ń s tw o o j с u , k ie r o w a n ie ł ó d k ą , dyrygow anie o r k i e s t r ą .

WYKAZ CYTOWANYCH ŹRÓDEŁ I OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW

Andrz - J . A n d r z e j e w s k i , P o p ió ł i d i a m e n t. Warszawa 1962. AnErot - A n o n i m a- P r o t e s t a n t a XVI wi eku, E r o t y k i , F r a s z ­

k i , O b r a z k i, E p ig r a m a ty , Kraków 1903■

BazO pop - A . F. M o d r z e w s k i , o p o p r a w ie R z e c z y p o s p o l i t e j, p r z e ­ k ł a d C. B a z y l i k a z r . 1577, Warszawa

1953-Bie rE z o p BrObyw B ro sz P r BZ C iek Po t CoNow DąbNoce Facec Fortun FraszM iesz FredT rzy Gordon GostGos H is t M Ił Hi stRzym KarpDz KochDz KochPOrl KodStrad Kod Św ięt KonPi s KoźZam KrasDośw K rasi ryd KrasMysz KrasPodst K rasS at K rasz K ró l Krawcz KurZap - B i e r n a t z L u b l i n a , Е го р , Kraków 19Ю. - K . B r a n d y s , O b y w a te le , Warszawa 1955•

■ Trzy b r o s z u r y prawne z r . 1607 1 1 6 1 2 , Kraków 1893 -- B i b l i a k r ó lo w e j Z o f i i ( s z a r o s z p a ta c k a ) , Wrocław 1965-1971• - P . C i e k l i ń s k i , p o tr ó jn y z p l a u t a , Kraków 1891. - Co nowego. Z b ió r an eg d o t p o ls k ic h z roku 1 6 5 0 , Kraków 1903. - M . D ą b r o w s k a , Noce i d n i e , t . I-V, Warszawa 1963. - Facecye p o l s k i e z roku 1 6 2 4 , Kraków

1903-- F o r tu n a t, Kraków 1920.

- P o lsk a f r a s z k a m ie s z c z a ń s k a . M in u cje s o w i i r z a l s k i e , Kraków 19^8. - A . F r e d r o , T rz y po t r z y . p a m ię tn ik i z e p o k i n a p o le o ń s k ie j,

. Warszawa 1917.

- B . G o r d o n , U lica B l i s k a , Katowice I960. - A . G o s t o m s k i , G ospodarstw o, Wrocław 1951. - H is t o r ia o E u rya lu i L u k r e c y i , Kraków 1896. - H i s t o r i e r z y m s k i e , Kraków 189^. - D z ie ła F r a n c i s z k a K a r p i ń s k i e g o w ierszem 1 p r o z ą , t . I , IV, Warszawa l806. - J . K o c h a n o w s k i , D z ie ła p o l s k i e , t . I , I I , Warszawa I967. - orla rtd s z a lo n y , p r z e k ł a d a n i a P i o t r a Kochanowskiego, t . I , I I , Kraków 1905.

- K odeks S tr a d o m s k ie g o , "Archiwum Komisji P r a w n i c z e j " 1895, t . I I I , s . 335-^76.

- K odeks Ś w ięto sła w ó w , "Archiwum Komisji P r a w n i c z e j " 1895, t . I I I , s. 221- 331*.

- S . K o n a r s k i , pism a w ybrane, t . I , Warszawa 1955. - K . K o ź n i e w s k i , Z a m kn ięte k o ł a , Warszawa 1965.

- I . K r a s i c k i , M ik o ła ja D o św ia d czyń skieg o p r z y p a d k i, Kra­ ków 1922. - Z . K r a s i ń s k i , I r y d i o n , Wrocław 196/ . - I . K r a s i c k i , M yszeid o s p l e ś n i X , Warszawa 1951*. - I . K r a s i c k i , pan p o d s t o l i , Kraków 1927. - I . K r a s i c k i , S a ty r y i l i s t y , Wrocław 1958. - J . I . K r a s z e w s k i , K ról chłopów , Warszawa 1956. - A . K r a w c z u k , K le o p a tr a , Wrocław 1972. - W . K u r a s z k i e w i c z , A. W o l f f , Z a p is k i i r o t y p o l s k i e XV-XVI w ieku z k s i ą g sądowych z ie m i w a r s z a w s k ie j, Kra­ ków 1950.

LubRozm Ludzi e ModKon ModWac Morszt NarKor NorwPi s OrzeszMarta O stro r PasPam PaukWi at PaxKom P e tP i s P f l PotMor Ppuł P ru sF ar P u tP ó ł Rej Post RejZwi ere ReymFerm RodzPoż Rozm RozmPo! RoźOff Rymk SądPar

S. H. L u b o m i r s k i , Rozmowy A r ta x e s s a y Ewandra, Warsza­ wa 169*1.

L u d z ie O ś w ie c e n ia o j ę z y k u i s t y l u , t . I, Warszawa 1958. M o d lite w n ik s i o s t r y K o n s ta n c y i z ro k u 1 5 2 7 , SKJ AU 1884, t .

I I I , s. 73-185.

M o d litw y W acław a, Kraków 1887.

J . A. M o r s z t y n , Wybór p o e z j i , Warszawa 1963. K o r e s p o n d e n c ja A d a m a N a r u s z e w i c z a 1 7 6 2 -1 7 9 6 , Wrocław 1959-C. K. N o r w i d , P is m a , t . IV, Warszawa 1937. E . O r z e s z k o w a , M a r ta , Warszawa 1967. J . O s t r o r ó g , M y ś l is tw o z o g a r y Ja n a h r a b i ę z O s tr o r o g a

,

w ojew ody p o z n a ń s k i e g o, [w:] 0 m y ś l i s t w i e , k o n ia c h i p s a c h ło w ­ c z y c h k s i ą ż e k p i ę c i o r o z l a t 1 5 8 4 -1 6 9 0 , Kraków 1914, s. 35-98. J . Ch. P a s e k , p a m i ę t n i k i , Kraków 1929. E. P a u k s z t a , W ia tr o ło m y , Warszawa 1962. A. P a x i 1 1 u s , K om edyja o L i z y d z i e , Wrocław 1968. S. P e t г у с у, P ism a w y b r a n e , t . I , Warszawa 1956. P s a ł t e r z f l o r i a ń s k i ł a c i r i s k o - p o l s k o - n i e m i e c k i , Lwów 1939. W. P o t о с к i , M o r a lia , t . I I I , Kraków 1918. P s a ł t e r z p u ł a w s k i, Warszawa 1 9 '6. B. P r u s , F a ra o n , t . I , I I , Warszawa 1956. J . P u t r a m e n t , p ó ł w i e k u, t . I - I I I , Warszawa 1961. M. R e j , p o s t y l l a , c z . II (wydani e f o t o t y p i c z n e ), Wrocław 1965. - M. R e j , Z w i e r c i a d ł o abo k s t a ł t, w k tó r y m k a ż d y s t a n s n a d n i e s i ę może swym sprawam, j a k o we ż w i e r c i e d l e p r z y p a t r z y ć , t . I

,

I I , Kraków 19' 4.

W. S. R e y m o n t , F e r m e n ty , t . I, I I , Kraków

1965-M. R o d z i e w i c z ó w n a , Pożar y i z g l i s z c z a , Warszawa 1958.

R o z m y ś la n ie o ż y w o c ie Pana J e z u s a , wyd. A. Br uckner , Kraków 1907.

Rozmowa p o la k a z L itw in e m , Kraków 1890.

W. R o ź d z i e ń s k i , O f f i c i n a f e r r a r i a abo h u ta i w a r s ta t z k u ź n ia m i s z l a c h e tn e g o d z i e ł a ż e l a z n e g o, Wrocław 1962.

W . R y m k i e w i c z , W t a je m n i c z e n i e , Łódź 1974.

S ^ d P a ry sa K ro lo w ic a t r o j a ń s k i e g o , " P r a c e F i l o l o g i c z n e " 1899, t . V, s. 455.

Skarżyw S Knap SL SłowDz SłupZab SP XVI w. SPP SStp S t as zDzi en SzarzPoez Tańska TremLi s t T repLi b T r o t z TrybL TrzecPi s ZabSar ZalPoez ZałKor ZesZam ZlmSiel ŻerSyz ŻerUroda

- P . S k a r g a , Żywoty ś w ię ty c h s ta r e g o i nowego zakonu na k a - ł d y d z ie ń p r z e z c a ły r o k , c z . I , Kraków

1615-- G r e g o r i i С n a p i i [•••] Thesaurus p o l ono- l a t in o - - g r a e c u s , Kraków 16^3 •

- S. B. L i n d e , S ło w n ik ję z y k a p o ls k i e g o , t . I-V I , wyd. 2 ,

Lwów 185^-1860.

- J . S ł o w a c k i , D z ie ła , wyd. 3, t . V I I , X I I I , Wrocław 1959. - J . S ł u p s k i , Zabawy o r a c k i e , Kraków 1891.

- S ło w n ik p o ls z c z y z n y XVI w ie k u , t . I , W rocław 1966.

- S ło w n ik popraw nej p o l s z c z y z n y , r e d . W. Doroszewski , Warszawa 1973. - S ło w n ik s t a r o p o l s k i , t . I - V I I , Wrocław 1953-1978. - D z ie n n ik p ó d ró ży S t a n i s ł a w a S t a s z i c a , Kra­ ków 19З1 . - M . S. S z a r z y ń s k i , p o e z y e , Kraków 1913. - K . T a ń s k a , D z ie n n ik F r a n c is z k i K r a s i ń s k i e j , Kraków 1929. - S . T r e m b e c k i , L i s t y , t . I , I I , Wrocław 1951*. - W . N. T r e p k a , L ib e r g e n e r a t i n l s plebanorum ( l i b e r chamo- ru m ), Wrocław 1963.

- M. rt. T r o t z , Nowy D ykcyonarz t o i e s t mownik p o ls k o - n ie m ie - c k o - f r a n c u s k i, z p r z y d a tk ie m p r z y s łó w p o to c z n y c h , Lipsk 176^. - Dzienni k "Trybuna Ludu" 1982.

- A . T r z e c i e s k i , pisma p o l s k i e , Wrocław 1961. - F . Z a b ł o c k i , sarm atyzm , Warszawa 1950.

- J . B. Z a l e s k i , p o e z j e , t . I , I I I , Lwów-Warszawa 1877-- K o r e s p o n d e n c ja J ó z e f a A n d r z e j a Z a ł u s k i e - g o 1 7 2 4 -1 7 3 6 , Wrocław 1967-- Z e s p ó ł e w a n g e l i jn y B i b l i o t e k i o r d . Z a m o y s k ic h , " P r a c e F i l o l o g i ­ czne" 1928, t . XI I I , s. 273. - B . Z i m o r o w i c z , s i e l a n k i , Kraków 1 9 ' 6. - S . Ż e r o m s k i , S y zy fo w e p r a c e , Warszawa 19^2. - S . Ż e r o m s k i , Uroda ż y c i a . Warszawa 19^8. Zakład J ęzyka P o l s k i e g o I n s t y t u t u F i l o l o g i i P o l s k i e j WSP w Częstochowie

Marla L esz-D uk

ON THE DISAPPEARANCE OF FACTITIVE ATTRIBUTES IN POLISH

The aim o f t h i s paper has been to d e s c rib e the replacem ent o f f a c t i t i v e a t t r i b u t e s by p re p o s itio n a l phrases o r by o th e r case forms in the h is t o r y o f

the poi Is h language.

The paper s t a r t s w ith the d is c u s s io n o f replacem ent o f q e n it iv a l a t t r i b u ­ te s by p r e p o s itio n a l p h rases. Some a t t r i b u t e s have becone e n t i r e l y o b so lo e te : m a te r ia l a t t r i b u t e s o f the type kam ień k r a j o w e g o m a r m u r u (now : kam ień z k r a j o w e g o m a r m u r u ) , numeral a t t r i b u t e s o f the type je d e n w a s (now: je d e n z w a s ) and a t t r i b u t e s r e f e r r in g to d escen t as in c z ło w ie k r o d u d o b r e g o (now: c z ło w ie k z d o ­ b r e g o r o d u ) . A lso a t t r i b u t e s r e f e r r in g to p r o p e r t i e s li k e c z ło w ie k n o s a d ł u g i e g o (now: c z ło w ie k o d ł u g i m n o s i e or z d ł u g i m n o s e m ) as w e ll as o b je c t a t t r i b u t e s o f the type p o d e j­ r z e n i e p o c h l e b s t w a (now: p o d e jr z e n ie o p o c h l e b s t w o ) have been r e s t r i c t e d In use.

The fo llo w in g p a r t o f th e paper d e a ls w ith replacem ent o f d a t iv e a t t r i b u ­ te s w ith p re p o s itio n a l phrases d la •* D o f the type k o lę d a p a n n o m (now : k o lę d a d l a p a n i e n ) and o f the d a tiv e case o f the type na w ie k i w i e k o m (no w : na w ie k i w i e к 6 w ) , a replacem ent w ith a ge­ n i t i v e in the la s t example.