Fud¿i — œwiêta góra Japonii
Miros³aw S³owakiewicz
1, Rie Motonaga
2Aktywny stratowul-kan Fud¿i (Fuji-san lub Fuji-yama) jest najwy¿-sz¹ gór¹ Japonii, wzno-sz¹c¹ siê na wysokoœæ 3776 m n.p.m (ryc. 1). Symetryczny sto¿ek tego wulkanu, przez wiêksz¹ czêœæ roku spowity œnie-giem, sta³ siê czêstym motywem sztuki japoñ-skiej. Najs³ynniejsze pejza¿e Fud¿i stworzy³ w latach 1826–1833 Katsushika Hokusai — 36 widoków góry Fud¿i. S¹ to drzeworyty w stylu ukiyo-e. Dwa najlepiej znane: Wielka fala u wybrze¿a Kanagawa oraz Czerwona Fud¿i, s¹ eksponowane w Muzeum Edô w Tokio.
Le¿¹ca na po³udniowy zachód od Tokio Fud¿i jest celem licznych wycieczek turystycznych. Dla wyznawców shintô jest to góra œwiêta i jeszcze do roku 1868, tj. do pocz¹tku ery Meiji, kobietom nie wolno by³o wchodziæ na jej szczyt. Dziœ prowadzi nañ kilka szlaków (ryc. 1). Najczêœciej uczêszczany jest szlak Kawaguchi-ko,
zw³asz-cza przez turystów przyje¿d¿aj¹cych z Tokio (Rowthorn i in., 2007). U po³udniowo-zachodniego podnó¿a Fud¿i dodatkow¹ atrakcj¹ turystyczn¹ jest kompleks wodospa-dów Shiraito (Shiraito no taki) na potoku Kaotou.
My wybraliœmy najkrótszy i najtrudniejszy szlak Fuji-nomiyaguchi. Mo¿na do niego dotrzeæ z miejscowoœci Gotenba i Fujinomiya. Wzd³u¿ szlaków na Fud¿i-san wybudowano 10 stacji (wiat), w których mo¿na siê zatrzy-maæ i zregenerowaæ si³y, choæ przebywanie w nich nie nale¿y do tanich (np. nocleg na pod³odze to wydatek oko³o 5000 jenów, a godzinny odpoczynek oko³o 500 jenów). Wspinaczkê na Fud¿i-san rozpoczêliœmy z 5. stacji (Fuji-nomiyaguchi), le¿¹cej na wysokoœci 2400 m n.p.m. W sezo-nie, to znaczy w lipcu i sierpniu, mo¿na do niej dotrzeæ autobusem, w pozosta³e miesi¹ce jedynie pieszo lub w³asnym samochodem. Wspinaczka do 10. stacji, po³o¿onej na wysokoœci ok. 3600 m n.p.m., trwa od 4 do 7 godzin, a zejœ-cie z powrotem do 5. stacji od 2 do 3 godzin. Powy¿ej wysokoœci oko³o 3000 m n.p.m. powietrze staje siê coraz bardziej rozrzedzone. Niektóre osoby, nie przyzwyczajone do przebywania na takiej wysokoœci, maj¹ problemy z
881 Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; mslo@pgi.gov.pl 2
Higashiyamata 1-2-15, Tsuzuki-ku, 224-0023 Jokohama, Japonia; rie_motonaga@yahoo.com M. S³owakiewicz R. Motonaga Fujinomiyaguchi (5 stacja, 2400 m n.p.m.) Nowa 7 st. 7 st. 7 st. 7 st. 7,4 st. 8 st. St. pierwszej pomocy 7,9 st. 8 st. 9 st. 9,5 st. Szlak Fujinomiyaguchi Szlak Gotenbaguchi Szlak Kawaguchiko Szlak Subashiriguchi 6 st. G³ówna 6 st. 6 st. wiata 2500 3000 Szlak Ochudo 9 st. 8 st. 8,5 st. Hakusandake 3756 m n.p.m. brama Sengentaisha-Okumiya 200m Szlak Subashiriguchi Szlak Fujinomiyaguchi Szlak Gotenbaguchi 3550 3600 krater Dainaiin 3535 m n.p.m. 3500 1km Fud¿i JA PO NI A Tokio Hokkaido Honsiu Sikoku Kiusiu Morze Japoñskie Ocean Spokojny
oddychaniem, dlatego na pi¹tej stacji Fujinomiyaguchi s¹ wypo¿yczane aparaty tlenowe.
Obok stacji 7., na wysokoœci 3010 m n.p.m., znajduje siê pierwsza z kilku zbudowanych na Fud¿i bram torii. Bramy te s¹ ustawiane najczêœciej przed wejœciem do œwiê-tego miejsca — przed œwi¹tyniami buddyjskimi oraz shintô. Przed przejœciem pod bram¹ nale¿y umyæ rêce i usta na znak oczyszczenia przed modlitw¹. Na szczycie góry Fud¿i znajduj¹ siê dwie nastêpne bramy torii. Jedna z nich stoi przed wejœciem do œwi¹tyni Sengentaisha-Okumiya3, a dru-ga przed œwi¹tyni¹ Kusushidake. Wzd³u¿ szlaku Kawagu-chi-ko odbywaj¹ siê pielgrzymki na szczyt Fud¿i-san. Gdy¿ ta samotna, majestatyczna góra przez wyznawców shintô jest uwa¿ana za ¿eñskie bóstwo Konohana-no-sa-kuyahime-no-mikoto, bêd¹ce dla kobiet wzorem wiernoœci. Wed³ug legendy bóstwo to jest córk¹ i ¿on¹ Ninigi-no-mi-koto, który zst¹pi³ z niebios na ziemiê. Chroni ono przed ogniem i podczas podró¿y morskich, daje szczêœliwe naro-dziny, obfite po³owy, pomaga w tkactwie i uprawie zbó¿.
Ostatnia 10. stacja na szlaku Fujinomiyaguchi jest usy-tuowana oko³o 170–180 m poni¿ej najwy¿szego wierz-cho³ka wulkanu, zwanego Kengamine, na którym znajduje
siê stacja meteorologiczna. Ze szczytu Fud¿i rozpoœciera siê wspania³y widok na krater3
, piêæ jezior Kawaguchi-ko (ryc. 2) oraz dalekie szczyty Kaneshi-yama (1964 m n.p.m.) i Amegatake (1772 m n.p.m.).
Krater wulkanu Fud¿i ma kszta³t owalny o rozci¹g³oœci NE-SW. Œrednica krateru wynosi 500 m, a g³êbokoœæ 250 m. Mo¿na go obejœæ w ci¹gu 1 godziny.
Góra Fud¿i le¿y na skraju trzech p³yt tektonicznych — kontynentalnej, amurskiej (euroazjatyckiej), oraz dwóch oceanicznych, ochockiej i filipiñskiej. Na SE od góry Fud¿i znajduje siê wulkan Ashitaka, a na wschód od niego wulkan Hakone (ryc. 2). Oba by³y aktywne oko³o 300 000 lat temu. Zbiornik magmowy Fud¿i znajduje siê na g³êboko-œci 56 km. Jego objêtoœæ jest oceniana na 1400 km3.
Wulkan Fud¿i sk³ada siê z trzech sto¿ków: Komitake, Starszej Fud¿i i M³odszej Fud¿i (ryc. 3), zbudowanych z potoków lawowych poprze³awicanych materia³em pirokla-stycznym. W ska³ach eksplozywnych wulkanu Fud¿i zna-leziono równie¿ fragmenty paleogeñskich i neogeñskich ska³ wulkanicznych (Miyaji, 1988).
Wed³ug Miyaji (1988) w plejstocenie (700 tys. lat temu) zaznaczy³a siê aktywnoœæ wulkanu Komitake, który jest
882
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
Ashitaka
Fud¿i
Zatoka Suruga Jezioro Yamanaka Komitake Hoei Jezioro Kawaguchi Jezioro Sai Jezioro Shoji Jezioro Motosu Hakone 10km ska³y pod³o¿a wulkan Komitakepotoki lawowe i osady sp³ywów b³otnych Starszej Fud¿i podczas pierwszego etapu erupcji (100 000-30 000 lat temu)
potoki lawowe Starszej Fud¿i podczas drugiego etapu erupcji (lawa Mishima ok. 10 000 lat temu)
osady sto¿ków aluwialnych
potoki lawowe (2000-4500 lat temu)
osady lawiny debrytowej Gotenba oraz sp³ywów b³otnych (oko³o 2500 lat temu)
potoki lawowe (>2000 lat temu)
ska³y aluwialne
Ryc. 2. Uproszczona mapa geologiczna wulkanu Fud¿i (Miyaji, 1988; zmodyfikowano na podstawie Tsuyi, 1968, Tsuyi i in., 1988 i
Machidy, 1977) 3
najstarszym sto¿kiem Fud¿i. W wyniku erupcji Komitake powsta³y andezytowe potoki lawowe. W tym samym cza-sie zachodzi³y erupcje wulkanu Ashitaka (ryc. 3).
Aktywnoœæ Starszej Fud¿i rozpoczê³a siê 80 tys. lat temu, a zakoñczy³a 11 tys. lat temu. Charakteryzuj¹ j¹ erupcje ska³ piroklastycznych o du¿ym zasiêgu i du¿e poto-ki b³otne, generowane z potoków piroklastycznych i lawin debrytowych. Ca³kowita objêtoœæ efuzywów jest okreœlana na oko³o 250 km3(Miyaji, 1988).
Starsza i M³odsza Fud¿i s¹ zbudowane g³ównie ze ska³ bazaltowych oraz podrzêdnie z bazaltów andezytowych. Dane z wierceñ ujawni³y, ¿e ska³y pod³o¿a wulkanu Fud¿i nale¿¹ do grupy Misaka, która sk³ada siê g³ównie z mor-skich ska³ paleogenu i neogenu (Miyaji, 1988).
Histori¹ erupcji M³odszej Fud¿i zajmowali siê Tsuya (1955, 1968), Machida (1964a, b), Uesugi i in. (1980) i Uesugi (1990). Tsuya (1968) podzieli³ erupcje M³odszej Fud¿i na trzy etapy: starszy, poœredni i m³odszy, a Miyaji (1988, 2002) poda³ szczegó³ow¹ historiê erupcji na podsta-wie tefrochronologii. Masato (1998a, b) a potem Takada i in. (2000) ponownie analizowali przebieg erupcji M³odszej Fud¿i. Wed³ug Takady i in. (2000) historia erupcji M³odszej Fud¿i przedstawia siê nastêpuj¹co:
1) 11–8 tys. lat temu
Ze szczelin na szczycie i zboczach wulkanu wyp³ywa³y du¿e iloœci law, g³ównie o sk³adzie bazaltów oliwinowych; wystêpowa³y równie¿ niewielkie erupcje tefry.
2) 8–4,5 tys. lat temu
Na przemian wystêpowa³y obfite erupcje lawy i tefry. Wiêkszoœæ produktów tych erupcji by³a deponowana na wschodnim zboczu i u wschodniego podnó¿a wulkanu.
3) 4,5–3 tys. lat temu
G³ówne potoki lawowe i mniejsze iloœci materia³u piro-klastycznego by³y wyrzucane ze szczytowego krateru oraz kraterów na zboczach. Wiêkszoœæ potoków lawowych ma sk³ad bazaltów piroksenowo-oliwinowych.
4) 2–3 tys. lat temu
W wyniku aktywnoœci eksplozywnej na po³udniowych i zachodnich stokach wulkanu powsta³y mi¹¿sze warstwy osadów piroklastycznych. Erupcje nastêpowa³y z krateru
szczytowego. Do podnó¿a po wschodniej stronie wulkanu 2,5 tys. lat temu sp³ynê³a du¿a lawina debrytowa, zwana lawin¹ debrytow¹ Gotenba.
5) 2 tys. lat temu do roku 1707
Przewa¿a³y erupcje typu stromboli; w materiale piro-klastycznym z tego okresu s¹ liczne scoria. W latach 800–864 n.e. powsta³y potoki lawowe generowane ze sto¿-ka paso¿ytniczego na NW zboczu wulsto¿-kanu. Wiêkszoœæ potoków lawowych ma sk³ad mineralny bazaltów pirokse-nowo-oliwinowych. W tym czasie potoki lawowe zala³y i czêœciowo pogrzeba³y du¿e jezioro. Obecnie s¹ w tym miejscu dwa jeziora: Sai oraz Shôji (ryc. 2).
6) rok 1707
W dniu 28 paŸdziernika 1707 r. w œrodkowej czêœci Honsiu nast¹pi³o silne trzêsienie ziemi, o magnitudzie 8,4 w skali Richtera, zwane Hôei-Tokai-Nankai. Po nim wyst¹pi³y wstrz¹sy wtórne, a nastêpnie erupcja typu pliniu-szowskiego wulkanu Fud¿i. Erupcja rozpoczê³a siê na SE zboczu wulkanu w dniu 16 grudnia 1707 r. o godz. 10:00. Wyrzucane przez wulkan dacytowe popio³y rozprzestrze-nia³y siê w kierunku wschodnim (do Edô, dzisiejszego Tokio), powoduj¹c zaciemnienie, które trwa³o do godziny 13:00. W nocy po wschodniej stronie wulkanu nast¹pi³ opad ciê¿kiego popio³u. Sk³ad chemiczny tefry zmieni³ siê z dacytowego na bazaltowy. Ca³kowita objêtoœæ tefry wyrzuconej podczas tej eksplozji wynios³a oko³o 1,7 km3. Erupcja zakoñczy³a siê w dniu 1 stycznia 1708 r., nie powoduj¹c ofiar. W jej wyniku powsta³y trzy kratery Hôei, usytuowane na wysokoœci od 3100 do 2150 m n.p.m. Po tej erupcji nie zanotowano wiêkszej aktywnoœci wewn¹trz wulkanu. Chocia¿ w latach 1780–1820 z komina szczyto-wego krateru wydziela³y siê wiêksze iloœci pary i gazów.
Ca³kowita objêtoœæ produktów erupcji M³odszej Fud¿i jest szacowana na oko³o 47 km3, z czego 83% powsta³o w najwczeœniejszym etapie aktywnoœci wulkanicznej M³odszej Fud¿i, tj. 11–8 tys. lat temu. Naukowcy oceniaj¹, ¿e w ci¹gu ostatnich 3 tys. lat Fud¿i wyrzuca³a œrednio oko³o 0,1 km3
materia³u piroklastycznego/100 lat (Miyaji, 1988, 2002). Od roku 781 n.e. w dokumentach pisanych zanotowano 10 erupcji, z których 3 by³y bardzo du¿e (Koyama, 1998).
883 Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
SW
NE
wulkan Ashitaka wulkan Komitake Starsza Fud¿i M³odsza Fud¿iska³y osadowe
(paleogen + neogen)
ska³y wulkaniczne
(paleogen + neogen)
Najnowsze badania rdzeni wiertniczych wskazuj¹, ¿e obecny kszta³t wulkanu Fud¿i zosta³ uformowany w toku czterech etapów dzia³alnoœci wulkanicznej (Toshitsugu i zespó³, 2004a, b). Dotychczas uwa¿ano, ¿e w pierwszych fazach erupcji powsta³ sto¿ek Komitake, który siêga³ oko³o 2500 m n.p.m. Nastêpnie oko³o 100 tys. lat temu powsta³a Starsza Fud¿i (ryc. 3), a oko³o 10 tys. lat temu M³odsza Fud¿i (obecna Fud¿i-san). Jednak¿e grupa badaczy pod kierunkiem dr. Fuji Toshitsugu z Instytutu Badañ Trzêsieñ Ziemi na Uniwersytecie w Tokio, wykonuj¹c wiercenia do g³êbokoœci 1375 m, natrafi³a na warstwê andezytu znaj-duj¹c¹ siê poni¿ej utworów Komitake, œwiadcz¹c¹ o aktyw-noœci wulkanicznej poprzedzaj¹cej erupcje Komitake. Nowe odkrycie nazywane jest Sen-Komitake lub Pre-Ko-mitake (ryc. 4). Warto zwróciæ uwagê na to, ¿e Pre-Komi-take jest zbudowana z andezytu, a KomiPre-Komi-take i Fud¿i — ze ska³ bazaltowych (Toshitsugu i zespó³, 2004a, b).
W latach 2000–2001 w rejonie góry Fud¿i zanotowano gwa³towny wzrost trzêsieñ ziemi o niskiej czêstotliwoœci. Wstrz¹sy tego typu wskazuj¹ na aktywnoœæ magmy na du¿ych g³êbokoœciach — od najwy¿szych partii górnego p³aszcza do œrodkowej czêœci skorupy (Ukawa, 2005). Bior¹c pod uwagê historiê geologiczn¹ M³odszej Fud¿i i nie tak dawn¹ jej aktywnoœæ, uwa¿a siê, ¿e wysoce prawdo-podobne jest wyst¹pienie kolejnej erupcji. Ze wzglêdu na du¿y wzrost aktywnoœci trzêsieñ ziemi o niskiej czêstotli-woœci podjêto przygotowania na wypadek erupcji. Opraco-wano miêdzy innymi projekt Hazard Map Project of Mount Fuji (Machida, 2002), w którym okreœlono przypuszczalne drogi i kierunki p³yniêcia potoków lawowych oraz podjêto dzia³ania maj¹ce na celu przygotowanie ludnoœci na wypa-dek kolejnej erupcji wulkanu Fud¿i (Daimu gijutsu sa-bisu, 2003). Dziœ w polu jej ra¿enia mieszka oko³o 3 mln ludzi (Dahlby, 2002).
Literatura
Daimu Gijutsu Sa-Bisu 2003 — Sora Nabi, Nagoya (wersja CD). DAHLBY T. 2002 — Fuji, Japan’s Sacred Summit. National Geographic, 8: 26–45.
KOYAMA M. 1998 — Reevaluation of the eruptive history of Fuji vol-cano, Japan, mainly based on historical documents (in Japanese with English abstract). Bull. Volcanological Soc. Japan, 43: 323–348. MACHIDA H. 1964a — Tephrochronological study of volcano Fuji and adjacent areas (part 1). J. Geogr. Japan, 73: 293–308.
MACHIDA H. 1964b — Tephrochronological study of volcano Fuji and adjacent areas (part 2). J. Geogr. Japan, 73: 337–350.
MACHIDA H. 1977 — Story about volcanic ash. Soujushobo, 1–249. MACHIDA H. 2002 — Volcanoes and tephras of in the Japan area. Global Environment. Res., 6: 19–28.
MACHIDA H. 2007 — Development of Fuji volcano: A review from Quaternary tephrochronology. [W:] Aramaki S., Fuji S., Nakata S. & Miyaji N. (ed.), Fuji volcano, Yamanashi Institute of Environmental Science, 29–44.
MASATO K. 1998a — Reevaluation of the eruptive history of Fuji Volcano, Japan, mainly based on historical documents. Bull. Volcano-logical Soc. Japan, 43: 323–347.
MASATO K. 1998b — Reevaluation of the 800-802 A.D. eruption of Fuji Volcano, Japan, and its influence on the ancient traffic network around the volcano, base on eruptive deposits and historical records. Bull. Volcanological Soc. Japan, 43: 349–371.
MIYAJI N. 1988 — History of activity of Younger Fuji volcano. The J. Geol. Soc. Japan, 4: 433–452.
MIYAJI N. 2002 — The 1707 eruption of Fuji Volcano and its tephra. Environment. Res., 6: 37–39.
TOSHITSUGU F. i zespó³, 2004a — The overall research on activity of Fuji volcano and upgrade of
informa-tion.http://www.eri.u-tokyo.ac.jp/myoshi/FUJI/index.html TOSHITSUGU F. i zespó³ 2004b — Mt. Fuji: Drilling investigation and magma. http://www.eri.u-tokyo.ac.jp/myoshi/FUJI/FJdrilling.htm ROWTHORN C., BARTLETT R., BENDER A., CLARK M., FIRESTONE D.M., HORNYAK T.N. & YANAGIHARA W. 2007 — Japan. Lonely Planet.
TAKADA A., YAMAMOTO T. & MIYAJI N. 2000 — A review: Pro-ject of Fuji volcano using quadrangle mapping of Fujinomiya. Bull. Geol. Survey of Japan, 51:451–457.
TSUYA H 1955 — Geological and petrological studies of volcano Fuji (V): On the 1707 eruption of Volcano Fuji. Bull. Earthquake Res. Inst., University of Tokyo, 33: 341–383.
TSUYA H. 1968 — Geology of Volcano Mt. Fuji. Explanation text of geologic map 1 : 50,000 and Fuji volcano. Geol. Survey of Japan. TSUYA H., MACHIDA H. & SHIMOZURU D. 1988 — Geologic map of Mt. Fuji. Geol. Survey of Japan.
UESUGI H., YONEZAWA H., KAIBARA S., NAKAMURA N., IWAI I. & SHIGEFUJI N. 1980 — Old tephra sequences at the east foot of Mt. Fuji. Nature and Culture (Hiratsuka City Museum Research Report), 3: 33–46.
UESUGI H. 1990 — Tephra standard pillar-shaped chart 1 in Fuji vol-cano east region: S-25~Y-1141. Bull. Assoc. Kanto Quaternary Res., 16: 3–28.
UKAWA M. 2005 — Deep low-frequency earthquake swarm in the mid crust beneath Mount Fuji (Japan) in 2000 and 2001. Bull. Volcanology, 68: 47–56.
884
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
