DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2017.9.1-8
EWELINA WINIARCZYK
MODZIEZ
GIMNAZJALNA
WOBEC WARTOS´CI MORALNYCH
WPROWADZENIEWspóczesny mody czowiek staje przed trudnym zadaniem, jakim jest zycie i funkcjonowanie we wspóczesnym s´wiecie. Do czowieka docieraj a liczne komunikaty z otoczenia, zyje on w konkretnym kregu kulturowym; zakorzeniony w spoecznos´ci posiadaj acej okres´lone „zaplecze” aksjologiczno--normatywne, musi „uformowac´” sobie wasny okres´lony system norm poste-powania, wasn a hierarchie wartos´ci. Tylko prawidowo zinterioryzowana i urzeczywistniana hierarchia wartos´ci moze stanowic´ podstawe do s´wiadome-go i odpowiedzialnes´wiadome-go zycia, podejmowania decyzji was´ciwych z ogólno-ludzkiego punktu widzenia. St ad tez wazne jest, aby poznac´ preferowane i urzeczywistniane wartos´ci modziezy gimnazjalnej i jej stosunek do nich.
PREZENTACJA ZAGADNIEN´ TERMINOLOGICZNYCH
Ponizszy artyku skada sie z dwóch czes´ci. W pierwszej dokonano ogólnej charakterystyki wartos´ci moralnych oraz zdefiniowano termin urzeczywist-nianie wartos´ci; w drugiej przedstawiono w syntetycznej postaci wyniki ba-dan´ przeprowadzonych ws´ród gimnazjalistów. Przedmiot tych baba-dan´ stanowiy stosunek do wartos´ci moralnych badanej modziezy oraz sposoby urzeczy-wistniania przez ni a wartos´ci moralnych.
W konteks´cie przedstawionego tematu pierwszoplanowym zadaniem jest okres´lenie pojec´ uzywanych w opracowaniu. Nalez a do nich wartos´ci moralne oraz urzeczywistnianie wartos´ci. T. S´lipko wartos´ci moralne definiuje jako
Mgr EWELINAWINIARCZYK doktorantka Katedry Dydaktyki i Edukacji Szkolnej w In-stytucie Pedagogiki KUL; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: ewelinawiniarczyk1990@gmail.com
„ogólne wzory i ideay postepowania odnosz acego sie do poszczególnych kategorii ludzkiego dziaania (oddawanie drugiemu czowiekowi tego, co mu sie nalezy, mówienie prawdy), wyrazaj ace doskonaos´c´, która nie tylko odpo-wiada tym dziaaniom i sie w nich urzeczywistniaj ac, doskonali czowieka jako osobe”1. St ad tez wynika, iz wartos´ci moralne warunkuj a doskonalenie osoby poprzez doskonalenie struktur aksjologicznych, przyczyniaj a sie do formowania sumienia.
H. S´wida-Zieba wartos´ci moralne definiuje nastepuj aco „to takie wartos´ci, które przekraczaj a horyzont «ja», które stanowi a kryterium oceny bardziej uniwersalnej (choc´ w pewnym znaczeniu do «ja» równiez sie odnosz acej). S a to, inaczej ujmuj ac, takie atrybuty, za pomoc a których oceniamy nie tylko siebie, ale równiez innych ludzi, sytuacje i stany rzeczy. S a to jednym so-wem, pewne idee ogólne, których wcielenie w s´wiecie gwarantuje pozytywn a ocene tego fragmentu s´wiata (obiekt oceniany okazuje sie godny pochway, jes´li spenia kryteria przez owe idee), a równoczes´nie których brak prowokuje oceny ujemne”2. W takim rozumieniu wartos´ci moralne porównac´ mozna do „drogowskazów zyciowych”, które ukierunkowuj a cae zycie ludzkie. To one dostarczaj a konkretnych schematów postepowania, stanowi a podstawowe kryterium oceny tego postepowania. Podobne elementy definicji wartos´ci mozna znalez´c´ w Leksykonie PWN. Wartos´ci moralne „to kategoria oceniaj aca postepowania (zachowanie, dziaanie) ludzkie pod wzgledem jego zgodnos´ci (stopnia zgodnos´ci lub jej braku) z przyjet a okres´lon a moralnos´ci a, spoeczny-mi normaspoeczny-mi i wzoraspoeczny-mi postepowania, wyznaczonyspoeczny-mi przez wartos´ci uznane za naczelne (np. dobro)”3. Wartos´ci moralne s a to zatem wszystkie zasady, które, opieraj ac sie na obiektywnej hierarchii wartos´ci, pozwalaj a na wery-fikacje swojego postepowania.
Niektórzy autorzy dokonuj a pewnej analizy wartos´ci moralnych, wskazuj ac cechy je charakteryzuj ace. J. Marian´ski w Encyklopedii Aksjologii Pedago-gicznej uzna, iz wartos´ci moralne „wyrazaj a wewnetrzn a jednos´c´ aksjologicz-n a, na któr a skadaj a sie 2 podstawowe elementy, okres´lone dziaanie oraz
1T. S´
LIPKO, Zarys etyki ogólnej, Kraków: Wyd. WAM 1984, s. 181.
2H. S´WIDA-ZIE BA, Obraz s´wiata i bycia w s´wiecie (Z badan´ modziezy licealnej), Warsza-wa: Wyd. Uniwersytet Warszawski 2000, s. 520 cyt. za: J. MARIAN´ SKI, Wartos´ci moralne, w: Encyklopedia Aksjologii Pedagogicznej, red. K. Chalas, A. Maj, Radom: Wyd. Polwen 2016, s. 1254.
3Wartos´ci moralne, w: Leksykon PWN, red. A. Karwowski, Warszawa: PWN 1972, s. 1256.
wzorzec doskonaos´ci odpowiadaj acy takiemu dziaaniu”4. St ad tez wynika, iz wartos´ci moralne warunkuj a okres´lone aktywnos´ci czowieka. Podstaw a podejmowania jakiegokolwiek czynu jest posiadanie schematu zarówno dziaa-nia, jak i modelu, na którym mozna sie wzorowac´.
Zdaniem K. Wojtyy „[...] wartos´c´ moralna jest tym punktem, w którym caa dostepna naszemu dos´wiadczeniu w wymiarach s´wiata dziedzina wartos´ci osi aga swój moment bezwzglednos´ci, swoistego absolutu”5.
U. Soler wskazuje kilka charakterystycznych cech wartos´ci moralnych. Autorka pisze: „wartos´ci moralne posiadaj a was´ciw a sobie «wysokos´c´» (waz-nos´c´, doniosos´c´), przewyzszaj a bowiem wszystkie inne wartos´ci jakos´ciowe. Wartos´ci moralne (np. uczciwos´c´, wiernos´c´, mestwo itp.) s a nieredukowalne do innych i niewyprowadzalne z nich. Z adna wartos´c´ nie bed aca wartos´ci a moraln a (np. uroda, zdrowie, inteligencja itp.) nie jest w stanie sprawic´, by czowiek jako czowiek by dobry lub zy”6. Wartos´ci moralne s a umiejsco-wione wysoko w hierarchii wartos´ci kazdego czowieka. Przyczyniaj a sie do rozwoju jednostki w sensie moralnym. Dzieki internalizacji wartos´ci moral-nych czowiek jest w stanie prawidowo oceniac´ swoje zachowanie w katego-rii dobra i za.
S. Witek stwierdza: „wartos´c´ moralna ma charakter transcendentny w g ab, poniewaz znajduje sie u podstaw kazdego dziaania rozumnego i podjetego dowolnie, jakkolwiek nie zawsze na sposób w peni us´wiadomiony”7. Autor zauwaza, iz wartos´ci moralne przyczyniaj a sie do podejmowania okres´lonych aktywnos´ci zyciowych, w wielu przypadkach urzeczywistnianie ich jest proce-sem nieintencjonalnym. Z. Golin´ski stwierdza, iz wartos´ci moralne „przeja-wiaj a sie w czterech zasadniczych formach [do których zalicza]: ideay moral-ne czowieka, cnoty moralmoral-ne, czyny moralnie dobre i instytucje trwae wyros-e z ideaów moralnych”8. Zakres wartos´ci moralnych jest dosyc´ szeroki.
4J. M
ARIAN´ SKI, Wartos´ci moralne, s. 1254. 5K. W
OJTYA, Problem teorii moralnos´ci, w: W nurcie zagadnien´ posoborowych, red. B. Bejze, t. III, Warszawa 1969, s. 224.
6U. SOLER, Wartos´ci moralne w teorii racjonalnego wyboru, w: Religia a gospodarka, red. S. Partycki, t. I, Lublin: Wyd. KUL 2005, s. 367.
7J. ORZESZYNA, Promocja wartos´ci moralnych we wspóczesnym s´wiecie, w: Wartos´ci
moralne w konteks´cie wspóczesnego sekularyzmu, red. J. Gocko, Lublin: Wyd. Katedra
Teolo-gii Moralnej Spoecznej KUL 2007, s. 42.
8A. MOLESZTAK, Hierarchia wartos´ci moralnych (komunikat z badan´), w: Moralnos´c´
i etyka w ponowoczesnos´ci, red. Z. Sareo, Warszawa: Wyd. Akademii Teologii Katolickiej
Obejmuje zarówno pewne cechy wewnetrzne, jak i dziaalnos´c´ zewnetrzn a w wymiarze jednostkowym i spoecznym. Maj a wiec charakter jednostkowy i spoeczny. Bytuj a w czowieku i instytucjach trwaych.
Internalizacja wartos´ci moralnych nastepuje w procesie wychowania. J. Marian´ski zauwaza, iz to dzieki tym wartos´ciom mozliwe jest codzienne prawidowe funkcjonowanie, poniewaz dostarczaj a one gotowych schematów postepowania i zachowania9. Analiza literatury wskazuje na istnienie wielu róznych klasyfikacji wartos´ci moralnych. J. Marian´ski wyróznia pozytywne i negatywne wartos´ci moralne, które pozwalaj a na weryfikowanie otaczaj acej rzeczywistos´ci10. Autor pisze: „[...] pozytywne wartos´ci moralne nie tylko zapewniaj a funkcjonowanie spoeczen´stwa, ale przede wszystkim gwarantuj a to, by czowiek móg byc´ czowiekiem w warunkach poszanowania jego god-nos´ci”11.
R. Jedlin´ski ws´ród wartos´ci moralnych wyrózni: bohaterstwo, godnos´c´, honor, mios´c´, przyjaz´n´, odpowiedzialnos´c´, sprawiedliwos´c´, skromnos´c´, szcze-ros´c´, uczciwos´c´, wiernos´c´12. Jeszcze inn a klasyfikacje podaje A. Gregor-czyk. Wedug tego autora wartos´ci moralne to: wspóczucie, sprawiedliwos´c´, szacunek, dobroc´, zyczliwos´c´, mios´c´, wiernos´c´13. D. von Hildebrand do wartos´ci moralnych zalicza: prawos´c´, wiernos´c´, poczucie odpowiedzialnos´ci, poszanowanie prawdy, dobroc´14.
Kolejnym terminem istotnym w ponizszym opracowaniu jest urzeczywis-tnianie wartos´ci. W. Strózewski pisze: „[...] urzeczywistniac´ wartos´ci to stwa-rzac´ mozliwos´ci (warunki), aby wartos´c´ np. prawda, mios´c´, dobroc´, s´wietos´c´ moga sie pojawic´ w swoim odpowiedniku realnym ksztacie w zyciu róz-nych ludzi, dzieki tym rzeczywistym analogiom mozemy poznawac´ wartos´ci,
9 J. MARIAN´ SKI, Wartos´ci moralne, w: Leksykon socjologii moralnos´ci, red. J. Marian´ski, Kraków: Wyd. Nomos 2015, s. 882.
10Tamze. 11Tamze. 12M.
OBOCKI, Wychowanie moralne w zarysie, Kraków: Wyd. Impuls 2009, s. 77. 13J. K
IDA, Wychowanie ku wartos´ciom w edukacji humanistycznej, w: Z badan´ nad
war-tos´ciami w pedagogice, red. W. Furmanek, Rzeszów: Wyd. Diecezjalne i Drukarnia w
Sando-mierzu 2006, s. 156. 14D.
VONHILDEBRAND, Fundamentalne postawy moralne, w: Wobec wartos´ci, red. D von Hildebrand, J. Koczowski, J. Pas´ciak, J. Tischner, Poznan´: „W drodze” Wyd. Polskiej Prowin-cji Dominikanów 1982.
a takze dos´wiadczac´ «zamieszania wartos´ci», gdy realne analogie odbiegaj a od wartos´ci rzeczywistych”15.
Urzeczywistnianie wartos´ci wedug K. Ostrowskiej to: „[...] nabywanie takich ustosunkowan´ do wartos´ci, ze staj a sie one cechami naszej osobowos´ci. Mozna wiec o czowieku powiedziec´ sprawiedliwy, kochaj acy, dobry, toleran-cyjny itd.”16.
Urzeczywistnianie wartos´ci jest bardzo waznym procesem, szczególnie dla modego czowieka, który moze poznawac´ wartos´ci, dos´wiadczac´ ich, wcielac´ je we wasne zycie oraz przekazywac´ je innym. Dzieki urzeczywistnianiu wartos´ci jednostka jest tez w stanie konfrontowac´ wyznawane i uzewnetrznia-ne wartos´ci z wartos´ciami realizowanymi przez innych. Stanowi to czynnik warunkuj acy rozwój struktur aksjologicznych modego czowieka.
KOMUNIKAT Z BADAN´
Ponizej zostanie przedstawiona czes´c´ wyników badan´ dotycz acych stosun-ku pozytywnego/negatywnego do wartos´ci moralnych oraz ich urzeczywis-tniania17. Badania was´ciwe zostay przeprowadzone na przeomie stycznia i lutego 2014 r. na terenie województwa mazowieckiego. Wzieo w nim u dzia 208 gimnazjalistów, w tym 172 wypenio kwestionariusz ankiety, a 36 napisao krótk a wypowiedz´ na temat Wartos´ci moralne w moim zyciu. Gimnazjalis´ci byli uczniami publicznych gimnazjów z Ciepielowa, Lipska, Zwolenia oraz Radomia. W badaniach wziey udzia 103 dziewczeta i 105 chopców.
Problem gówny zawiera sie w pytaniu: Jak przedstawia sie zjawisko urzeczywistniania wartos´ci moralnych w deklaracjach badanej modziezy i jakie czynniki go warunkuj a? W trakcie badan´ skupiono sie na wartos´ciach moralnych zaproponowanych przez D. von Hildebranda, do których zaliczono: dobroc´, poszanowanie prawdy, wiernos´c´, odpowiedzialnos´c´, prawos´c´. Uznano,
15W. S
TRÓZ EWSKI, W kregu wartos´ci, Kraków: Wyd. Znak 1992, s. 60. 16K. O
STROWSKA, W poszukiwaniu wartos´ci, Gdan´sk: Wyd. Gdan´skie Wydawnictwo Psychologiczne 1994, s. 14.
17Badania przeprowadziam na uzytek pracy magisterskiej Urzeczywistnianie wartos´ci
moralnych przez modziez gimnazjaln a. Na przykadzie badan´ w wybranych szkoach w woje-wództwie mazowieckim. Praca napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Krystyny Chaas, zostaa
iz te 5 wartos´ci stanowi a nadrzedne wartos´ci moralne, a ich urzeczywistnianie prowadzi do peni czowieczen´stwa.
Na pocz atku zapytano modziez, czy kieruje sie w swoim zyciu wartos´cia-mi. Poproszono uczniów takze, aby uzasadnili oni swoj a odpowiedz´. Dokad-ne daDokad-ne zostay ukazaDokad-ne w tabeli 1.
Tabela 1. Wartos´ci jako wyznacznik podejmowanych dziaan´ w deklaracjach badanych18 Kategorie odpowiedzi Dziewczeta Chopcy Ogóem NW NMM NDM NW NMM NDM N % N % N % N % N % N % N % Tak 32 96,97 25 100 19 82,61 16 69,57 29 87,88 30 85,71 151 87,79 Nie 1 3,03 0 0 4 17,39 7 30,43 4 12,12 5 14,29 21 12,21 Razem 33 100 25 100 23 100 23 100 33 100 35 100 172 100
Z´ ródo: opracowanie wasne.
Jak wynika z danych zawartych w tabeli, zdecydowana wiekszos´c´ respon-dentów deklaruje, iz kieruje sie w swoim zyciu wartos´ciami. Tak a deklaracje zozyo (87,79%) badanych gimnazjalistów. Uwazaj a oni, iz wartos´ci ukierun-kowuj a ich dziaanie, co potwierdzaj a wypowiedzi respondentów: „dzieki wartos´ciom mam jakis´ cel w zyciu” (dziewczyna lat 15), „wartos´ci nadaj a sens moim poczynaniom oraz ludziom wokó mnie” (chopiec lat 16), „war-tos´ci daj a mi motywacje” (chopiec lat 16), „wartos´ci pomagaj a mi w podej-mowaniu zyciowych decyzji” (dziewczyna lat 16), „bo wartos´ci maj a wpyw na to, kim bede w przyszos´ci” (dziewczyna lat 14), „bo bez wartos´ci nic bys´my nie osi agneli” (chopiec lat 16). Z przytoczonych wypowiedzi wynika, ze u badanej modziezy gimnazjalnej wartos´ci wyznaczaj a cele zyciowe, wa-runkuj a okres´lone zachowania czy tez motywuj a do podejmowania
okres´lo-18W celu atwiejszego porównania wyników do tabeli wprowadzono oznaczenia, które oznaczaj a NW liczba respondentów ze wsi, NMM liczba respondentów z maego miasta, NDM liczba respondentów z duzego miasta.
nych aktywnos´ci zyciowych. Modziez uwaza takze, iz stanowi a kryterium oceny tego, co was´ciwe „wyznaczaj a moje zachowanie, autorytety oraz prio-rytety” (chopiec lat 15), „dzieki wartos´ciom wiem, jak mam sie zachowac´ w danej sytuacji” (dziewczyna lat 15), „to dzieki wartos´ciom, które wpoili mi rodzice, wiem, co jest dobre, a co niekoniecznie” (dziewczyna lat 15). W badanych grupach wartos´ci stanowi a pewnego rodzaju wyznacznik prawid-owego funkcjonowania spoecznego. Nalezy przy tym podkres´lic´, ze przekaz wartos´ci nastepuje przede wszystkim w rodzinie. Wartos´ci urzeczywistniane przez rodziców warunkuj a preferowan a i urzeczywistnian a strukture aksjolo-giczn a dziecka. Czes´c´ modziezy zauwaza, ze bez wyznawanych wartos´ci ich zycie nie miaoby sensu: „bez wartos´ci bybym nikim” (chopiec lat 14), „wartos´ci wnosz a duzo do mojego zycia” (dziewczyna lat 16), „dzieki wartos´-ciom s´wiat jest lepszy” (dziewczyna lat 13). Jedna z gimnazjalistek twierdzi, iz „wartos´ci, jakimi sie kieruje, wpywaj a na to, jak postrzegaj a mnie inni” (dziewczyna lat 15). St ad tez mozna przypuszczac´, iz okres´lona struktura aksjologiczna moze byc´ podstaw a do przynaleznos´ci do okres´lonej grupy spoecznej.
Osoby, które uznay, iz nie kieruj a sie w swoim zyciu wartos´ciami, nie potrafiy podac´ argumentów potwierdzaj acych to stanowisko. Modziez, która wybraa odpowiedz´, iz nie kieruje sie w swoim zyciu wartos´ciami, najczes´ciej argumentowaa to stwierdzeniem „bo nie”, „nie mam zadnych wartos´ci”, nieliczni wskazywali, iz nie mia kto im ukazac´, czym s a wartos´ci, dlatego nie znaj ac ich, nie mog a sie nimi kierowac´.
Nastepnie poproszono modziez o przedstawienie swojej hierarchii wartos´ci na podstawie zaproponowanego katalogu. Katalog ten skada sie z 50 war-tos´ci nalez acych do wielu kategorii. Znalazy sie w nim takze wartos´ci moral-ne, tj. prawos´c´, dobroc´, poszanowanie prawdy, odpowiedzialnos´c´ oraz wier-nos´c´. Analiza wypowiedzi respondentów pozwala na sformuowanie wniosku, iz przyjete za nadrzedne wartos´ci moralne, tj. prawos´c´, odpowiedzialnos´c´, wiernos´c´, prawda i dobroc´, pojawiaj a sie bardzo rzadko w deklaracjach bada-nej modziezy. Najczes´ciej spos´ród wymienionych pojawia sie odpowiedzial-nos´c´, natomiast prawos´c´ nie pojawia sie ani razu na zadnym z czoowych miejsc w preferowanej hierarchii wartos´ci. Przytoczone wartos´ci czes´ciej pojawiaj a sie na dalszych miejscach w hierarchii. Nalezy takze stwierdzic´, iz wystepuj a zasadnicze róznice w hierarchii preferowanych wartos´ci u chopców i dziewcz at. Chopcy na czoowych miejscach umieszczaj a wartos´ci hedonis-tyczne w kazdej z badanych aglomeracji: seks, wolnos´c´, zabawa oraz zdro-wie. W przypadku mieszkanek wsi oraz maego miasta na czoowych
miej-scach najczes´ciej znajduje sie rodzina. Uczennice z duzego miasta (Radomia) najczes´ciej na czoowych miejscach w swojej hierarchii wartos´ci umieszczay mios´c´ i wolnos´c´.
Istniej a rózne pogl ady dotycz ace podporz adkowania sie pewnym ogólnym zasadom moralnym. Niektórzy ludzie uznaj a, iz normy i zasady moralne na-lezy bezwarunkowo przyjmowac´ i realizowac´. Inni przyjmuj a postawe, wobec której istnieje mozliwos´c´ odst apienia od wyznawanych norm i wartos´ci moral-nych19. Dlatego tez w ponizszym opracowaniu postanowiono zbadac´ opinie respondentów na temat, która postawa jest im blizsza. Dokadne dane zostay zawarte w tabeli 2.
Tabela 2. Opinia na temat koniecznos´ci postepowania w zgodzie z zasadami moralnymi20
Dziewczeta Chopcy Ogóem NM* NMM* NWM* NM* NMM* NDM* A N % N % N % N % N % N % N= % 8 24,24 3 12 1 4,35 9 39,13 8 24,24 3 8,57 32 18,60 B 15 45,45 15 60 3 13,04 7 30,43 15 45,45 5 14,29 60 34,88 C 7 21,21 3 12 10 43,48 3 13,04 6 18,18 15 42,86 44 25,58 D 3 9,09 4 16 9 39,13 4 17,39 4 12,12 12 34,29 36 20,93 Razem 33 100 25 100 23 100 23 100 33 100 100 172 100
Z´ ródo: opracowanie wasne
Analiza danych zawartych w tabeli 2 wskazuje, iz wiekszos´c´ respondentów (ok. 60 %) charakteryzuje relatywny stosunek do norm moralnych. Uwazaj a oni, iz w pewnych sytuacjach dowolnie mozna modyfikowac´ wyznawane
19Zob. J. MARIAN´ SKI, Religia i moralnos´c´ w s´wiadomos´ci Polaków analiza
socjologicz-na https://www.kul.pl/files/102/articles/2014_4/zn_kul_4014_4_janusz_marianski.pdf [dostep:
16.01.2017].
20A nalezy miec´ wyraz´ne zasady moralne i nigdy ich nie odstepowac´; B nalezy miec´ wyraz´ne zasady moralne, ale w pewnych sytuacjach mozna od nich odst apic´, byle to byy sytuacje wyj atkowe; C nalezy miec´ pewne zasady moralne, ale nie ma w tym nic zego, kiedy sie od nich odstepuje w zwi azku z wymaganiami róznych sytuacji zyciowych; D nie nalezy wi azac´ swojego postepowania okres´lonymi z góry zasadami moralnymi, ale powinno sie w zaleznos´ci od sytuacji znajdowac´ was´ciwe sposoby postepowania i zachowania.
przez siebie normy i zasady. W takim rozumieniu normy i wartos´ci moralne stanowi a u nich sprawe dos´c´ subiektywn a, poniewaz kazd a sytuacje mozna w pewien sposób uznac´ za wyj atkow a. Osoba posiadaj aca takie podejs´cie do wartos´ci moralnych wyrz adzenie jakiegos´ za moze uznawac´ za wyzsz a ko-niecznos´c´. Moze równiez nastepowac´ przeniesienie odpowiedzialnos´ci z sie-bie, za swoje poczynania na zaistnia a sytuacje. Bardzo niepokoj acym faktem jest to, iz co 5. respondent twierdzi, iz nie nalezy miec´ zasad moralnych i zyc´ w zgodzie z nimi. To moze skutkowac´ tym, iz ta grupa uczniów nie bedzie liczyc´ sie z drugim czowiekiem, ich postepowanie moze charakteryzo-wac´ sie egoizmem. Poza tym mog a do osi agniecia swoich celów, pod azac´ „po trupach”, gdyz bed a dostosowywac´ swoje zachowanie do sytuacji.
Nastepnie próbowano ustalic´ liczbe osób deklaruj acych urzeczywistnianie wartos´ci moralnych. Dokadne dane zawarte s a w tabeli 3.
Tabela 3. Liczba osób deklaruj aca, iz urzeczywistnia wartos´ci moralne
Katalog odpowiedzi Dziewczeta Chopcy Ogóem NW NMM NDM NW NMM NMD N % N % N % N % N % N % N % TAK 9 27,27 6 24 5 21,74 5 21,74 6 18,18 11 31,43 42 24,42 NIE 7 21,21 6 24 4 17,39 3 13,04 6 18,18 9 25,71 35 20,35 Nie Wiem 16 48,48 13 52 11 47,83 12 52,17 21 63,64 15 42,86 88 51,16 Razem 33 100 25 100 23 100 23 100 33 100 35 100 172 100
Z´ ródo: opracowanie wasne.
Na pytanie wprost blisko poowa respondentów nie potrafia okres´lic´, czy urzeczywistnia w swoim zyciu wartos´ci moralne. Nastepnie poproszono gim-nazjalistów, aby sami sie ocenili jako czowieka dobrego, prawdomównego, odpowiedzialnego i aby opisali, w jaki sposób urzeczywistniaj a te wartos´ci. W trzech ponizszych pytaniach uzyto skali od 1 do 6. Zastosowano tutaj skale podobn a do ocen, jakie uzyskuj a w szkole. 1 oznacza, ze wartos´c´ jest urzeczywistniania w niewielkim stopniu, natomiast 6 oznacza, ze ta wartos´c´ jest bardzo czesto urzeczywistniana. W ponizszej tabeli zestawione zostay wyniki urzeczywistniania dobra przez badanych.
Tabela 4. Urzeczywistnianie wartos´ci dobroci Dziewczeta Chopcy Ogóem NW NMM NDM NW NMM NDM N % N % N % N % N % N % N % 6 6 18,18 3 12 7 30,43 5 21,74 4 12,12 6 17,14 31 18,02 5 12 36,36 10 40 9 39,13 11 47,83 11 33,33 9 25,71 62 36,05 4 6 18,18 4 16 6 26,09 6 26,09 12 36,36 10 28,57 44 25,58 3 6 18,18 6 24 1 4,35 1 4,35 2 6,06 6 17,14 22 12,79 2 3 9,09 2 8 0 0 0 0 2 6,06 2 5,71 9 5,23 1 0 0 0 0 0 0 0 0 2 6,06 2 5,71 4 2,33 Razem 33 100 25 100 23 100 23 100 33 100 35 100 172 100
Z´ ródo: opracowanie wasne.
Poowa badanych uczniów wskazaa, iz bardzo czesto urzeczywistnia dob-roc´ w swoim zyciu. Respondenci zostali poproszeni o zaznaczenie nie tylko stopnia, ale takze okres´lenia, w czym wyraza sie zaznaczony przez nich sto-pien´ dobroci. Ponizej zostanie dokonana charakterystyka poszczególnych wartos´ci bez rozgraniczenie na dziewczeta ze wsi, maego i duzego miasta, poniewaz odpowiedzi respondentów pokrywaj a sie. Dziewczeta, które wskaza-y, iz bardzo czesto urzeczywistniaj a w swoim zyciu dobroc´ (oceniy sie na 6), poday nastepuj ace przykady realizacji tej wartos´ci: „staram sie pomagac´ innym”, „sucham sie rodziców”, „jestem mia i grzeczna”, „jestem osob a kulturaln a”. Nastepn a grupe stanowiy dziewczeta, które dos´c´ czesto urzeczy-wistniaj a w swoim zyciu dobroc´ (oceniy sie na 5). Oto przykady realizacji tej wartos´ci w deklaracjach badanej modziezy: „lubie pomagac´ innym, biore udzia w zbiórkach na rzecz innych, jestem wspóczuj aca”, „mam duzo przy-jació, których szanuje i nikogo nie okamuje”, „jestem dobrym obywatelem, kolezank a, wierze w Boga, pomagam innym”, „pomagam innym i jestem sprawiedliwa”, „czasem grzesze”, „wyraza sie to w moich czynach, wyznawa-nych przeze mnie normach, wartos´ciach”. Dziewczeta oceniaj ace sie jako czowieka urzeczywistniaj acego dobroc´ (na 4) argumentoway to nastepuj aco: „opiekuje sie rodzen´stwem, pomagam rodzicom, pomagam kolegom w nauce, wspieram przyjació i rodzine w kazdej sytuacji”, „rozumiem krzywdy in-nych”, „umiem byc´ mia i uprzejma, ale potrafie byc´ równiez kims´ innym, czasami kogos´ ukarze, ale nigdy bez powodu”, „trzymam sie wasnych zasad, celów i postanowien´, jestem dobra i uczciwa staram sie d azyc´ do
doskonaos´-ci, buduj ac sobie tym fundamenty w przyszos´c´”, „staram sie pomagac´ in-nym”, „staram sie byc´ mi a i uprzejm a dla innych”. Uczennice, które uznay, iz czasem urzeczywistniaj a w swoim zyciu dobroc´ (oceniy sie na 3), w przy-kadach konkretnych dziaan´ wskazay: „s´wiadczy o tym moje zachowanie”, „przejawia sie w relacjach z rodzin a”, „czasami pomagam innym”, „nie wyka-zuje dobroci, poniewaz nie wymagaj a ode mnie tego sytuacje”. Respondentki, które nie urzeczywistniaj a tej wartos´ci, nie uargumentoway tego w zaden sposób. Czes´c´ odpowiedzi chopców takze sie pokrywa z tym, co pisay dzie-wczeta, ale niektóre odpowiedzi rózni a sie, dlatego zostan a przedstawione wszystkie. Chopcy, którzy deklaruj a, iz bardzo czesto urzeczywistniaj a w swoim zyciu dobroc´ (uzyli najwyzszego stopnia w skali 6) w konkretnych dziaaniach wskazywali: „pomagam, gdy to tylko mozliwe”, „staram sie po-stepowac´ wedug zasad moralnych”. Badani chopcy, którzy urzeczywistniaj a dobroc´ czesto w swoim zyciu, takze podkres´laj a, iz przede wszystkim pomoc drugiemu czowiekowi jest wyznacznikiem realizacji dobroci w zyciu. Oto wypowiedzi badanych chopców (stopien´ 5): „lubie pomagac´ innym”, „biore udzia w zbiórkach na rzecz innych”, „mam duzo przyjació, których szanuje i nikogo nie okamuje”, „jestem dobrym obywatelem”, „pomagam innym”, „nikogo nie krzywdze”. Chopcy, którzy do oceny stopnia urzeczywistniania dobroci wskazali stopien´ 4, podawali nastepuj ace argumenty: „opiekuje sie rodzen´stwem pomagam, rodzicom, pomagam kolegom w nauce, wspieram przyjació i rodzine w kazdej sytuacji, rozumiem krzywdy innych”, „poma-ganie daje mi satysfakcje”, „umiem byc´ miy i uprzejmy, ale potrafie byc´ równiez kims´ innym, czasami kogos´ ukarze, ale nigdy bez powodu”. Ocenia-j ac sie na 3, chopcy argumentowali to nastepuj aco: „wyraza sie to w moim zachowaniu”, „wyraza sie to w relacjach z rodzin a”, „nie jestem ani dobry ani zy”. Chopcy, którzy nie urzeczywistniaj a w swoim zyciu tej wartos´ci, nie podaj a zadnych argumentów, które by to potwierdzay. Analiza materiau wskazuje, iz dobroc´ w odczuciu modziezy najczes´ciej przejawia sie w pomo-cy drugiemu czowiekowi. Urzeczywistniaj ac dobroc´, czowiek nikogo nie krzywdzi, potrafi uszanowac´ drugiego czowieka oraz nie doprowadza do naruszenia jego godnos´ci. Nie stwierdzono zasadniczych róznic miedzy ocena-mi dokonanyocena-mi przez dziewczeta i chopców. Dane na temat urzeczywistnia-nia prawdy zawiera tabela 5.
Tabela 5. Urzeczywistnianie wartos´ci prawdy Dziewczeta Chopcy Ogóem NW NMM NDM NW NMM NDM N % N % N % N % N % N % N % 6 7 21,212 4 16 6 26,09 3 13,04 6 18,18 6 17,14 32 18,60 5 8 24,242 6 24 10 43,48 6 26,09 6 18,18 7 20,00 43 25,00 4 9 27,273 9 36 4 17,39 10 43,48 14 42,42 12 34,29 58 33,72 3 4 12,121 3 12 2 8,70 4 17,39 7 21,21 5 14,29 25 14,53 2 3 9,091 2 8 1 4,35 0 0,00 0 0,00 3 8,57 9 5,23 1 2 6,061 1 4 0 0,00 0 0,00 0 0,00 2 5,71 5 2,91 Razem 33 100 25 100 23 100 23 100 33 100 35 100 172 100
Z´ ródo: opracowanie wasne.
Te respondentki, które uzyy najwyzszego stopnia (6) w ocenie siebie, argumentoway to nastepuj aco: „zawsze mówie prawde”, „brzydze sie kam-stwem”. Uczennice, które w wysokim stopniu (5) realizuj a wartos´c´ prawdy w swoim zyciu, wskazay nastepuj ace swoje charakterystyki: „staram sie mówic´ prawde, nie kamie”, „kamie, kiedy nie chce kogos´ zranic´”. Te uczen-nice, które czasami urzeczywistniaj a wartos´c´ prawdy (stopien´ 4 i 3 ), poday nastepuj ace argumenty: „zdarza mi sie czasem skamac´, gdy boje sie reakcji na prawde”, „staram sie mówic´ prawde”, „kamie, gdy wstydze sie do czegos´ przyznac´”, „czesto kamie, ale umiem sie do tego przyznac´”, „staram sie nie kamac´, ale czasami mi nie wychodzi”. Te badane dziewczeta, które bardzo rzadko urzeczywistniaj a wartos´c´ prawdy w swoim zyciu, pisay: „nie zawsze mówie prawde, to zalezy od okolicznos´ci”, „mówie nieprawde dla wasnych korzys´ci”, „kamie tylko rodziców dla ich wasnego dobra”. Zauwaza sie w deklaracjach gimnazjalistek, iz dokadaj a wszelkich staran´, aby nie uzywac´ kamstwa, jednak wytrwanie w prawdzie jest zadaniem niesychanie trudnym. Choc´ tez zdarzaj a sie wypowiedzi, w których zauwazyc´ mozna, iz niektóre gimnazjalistki uzyskuj a pewne korzys´ci przy uzyciu kamstwa.
Chopcy, którzy ocenili siebie jako czowieka prawdomównego (stopien´ 6), twierdzili, iz nigdy nie kami a. W przypadku ocenienia siebie na 5, chopcy akcentowali fakt, iz staraj a sie mówic´ prawde. Ci uczniowie, którzy czasami urzeczywistniaj a wartos´c´ prawdy (stopien´ 4 i 3), podali nastepuj ace argumen-ty: „zdarza mi sie czasem skamac´, gdy boje sie reakcji na prawde”, „staram sie mówic´ prawde”, „kamie tylko wtedy, gdy moze narazic´ to kogos´ na jakies´ straszne konsekwencje”, „czesto kamie, ale umiem sie do tego
przy-znac´”, „zdarza mi sie nie mówic´ wszystkiego”, „czesto przemilcze pewne fakty”. Respondenci, którzy bardzo rzadko urzeczywistniaj a w swoim zyciu wartos´c´ prawdy (2), pisali: „nie zawsze mówie prawde, to zalezy od okolicz-nos´ci”, „mówie nieprawde dla wasnych korzys´ci”.
Analiza materiau pozwaa na stwierdzenie, iz modziez charakteryzuje relatywny stosunek wzgledem prawdy. Spora czes´c´ ankietowanych przyznaje, iz kamstwo towarzyszy ich egzystencji, czesto usprawiedliwiaj ac to wyzszym dobrem osoby oszukiwanej. Modziez zauwaza, iz dzieki kamstwu mozna zyskac´ jakies´ korzys´ci w róznych sferach. Niektórzy ankietowani takze zataja-j a prawde, gdy chc a ukryc´ kompromituj acy fakt ze swego zycia. W niektó-rych wypowiedziach znowu zaakcentowano fakt, iz kamstwo jest wymogiem okres´lonej sytuacji zyciowej. Dane dotycz ace urzeczywistniania odpowiedzial-nos´ci przedstawia tabela 6.
Tabela 6. Urzeczywistnianie wartos´ci odpowiedzialnos´ci
Dziewczeta Chopcy Ogóem
NW NMM NDM NW NMM NDM N % N % N % N % N % N % N % 6 5 15,15 6 24 6 26,09 4 17,39 8 24,24 7 20 36 20,93 5 15 45,45 12 48 10 43,48 5 21,74 16 48,48 12 34,29 70 40,70 4 8 24,24 5 20 2 8,70 10 43,48 6 18,18 11 31,43 42 24,42 3 4 12,12 2 8 0 0,00 2 8,70 1 3,03 4 11,43 13 7,56 2 0 0,00 0 0 5 21,74 0 0,00 1 3,03 0 0,00 6 3,49 1 1 3,03 0 0 0 0,00 2 8,70 1 3,03 1 2,86 5 2,91 Razem 33 100 25 100 23 100 23 100 33 100 35 100 172 100
Z´ ródo: opracowanie wasne.
Te uczennice, które urzeczywistniaj a bardzo czesto wartos´c´ odpowiedzial-nos´ci w swoim zyciu (oceniy sie na 6), wskazuj a nastepuj ace dziaania: „opiekuje sie modszym rodzen´stwem”, „zawsze dobrze wykonuje powierzone mi zadania”, „zawsze wywi azuje sie z danych obietnic”, „staram sie nie za-wies´c´ swoich rodziców”. Uznaj ac sie za czowieka odpowiedzialnego w stop-niu wysokim (na 5), gimnazjalistki potwierdzay to nastepuj acymi argumenta-mi: „jes´li ktos´ mnie o cos´ prosi, robie to”, „wszystkie swoje obowi azki wy-konuje dobrze”, „gdy nie umiem czegos´ zrobic´, moze mi to wyjs´c´ z´le, ale przynajmniej sie staram”. W przypadku oceny siebie na 4 przedstawione zostay nastepuj ace argumenty: „bo wypeniam sondaze”, „staram sie
prze-mys´lec´ wszystko, co zrobiam”, „biore odpowiedzialnos´c´ za to, co zrobiam, i dotrzymuje obietnic”, „robie te rzeczy, które musze”. Dziewczeta, które oce-niy siebie na 3, popary to nastepuj acymi argumentami: „niezbyt potrafie zaj ac´ sie rodzen´stwem i domem pod nieobecnos´c´ rodziców”, „potrafie zacho-wac´ sie odpowiedzialnie i nieodpowiedzialnie w zaleznos´ci od sytuacji”. Te z gimnazjalistek, które oceniy sie na 2, nie popary tego zadnymi odpowie-dziami. Dziewczyna, która ocenia sie na 1, stwierdzia, iz „nie jestem od-powiedzialna”.
Chopcy, którzy bardzo czesto urzeczywistniaj a w swoim zyciu wartos´c´ odpowiedzialnos´ci (ocenili sie na 6), uzyli nastepuj acych przykadów dziaan´: „w opiece na modszym bratem”, „dotrzymuje danego sowa”, „ponosze odpo-wiedzialnos´c´ za swoje czyny”. Gimnazjalis´ci uzyli nastepuj acych argumentów, aby potwierdzic´, iz czesto realizuj a w swoim zyciu odpowiedzialnos´c´ (ocena na 5): „jes´li ktos´ mnie o cos´ prosi, robie to”, „wszystkie swoje obowi azki wykonuje dobrze”, „staram sie postepowac´ jak osoba dorosa”. W przypadku oceny siebie na 4 przedstawione zostay nastepuj ace argumenty: „wypeniam sondaze”, „staram sie przemys´lec´ wszystko, co zrobiem”, „biore odpowie-dzialnos´c´ za to, co zrobiem, i dotrzymuje obietnic”, „potrafie zadbac´ o siebie i osoby mi bliskie”. Chopcy, którzy czasami realizuj a w swoim zyciu war-tos´c´ odpowiedzialnos´ci, wskazali nastepuj ace dziaania: „niezbyt potrafie zaj ac´ sie rodzen´stwem i domem pod nieobecnos´c´ rodziców”, „potrafie zachowac´ sie odpowiedzialnie i nieodpowiedzialnie w zaleznos´ci od sytuacji”.
Uzyskane wyniki wskazuj a, ze wartos´c´ odpowiedzialnos´ci jest dla bada-nych bardzo istotna. Najczes´ciej przejawia sie ona w opiece nad osobami bliskimi. Modziez uwaza, iz czowiek odpowiedzialny ponosi konsekwencje swoich czynów, wykonuje powierzone mu obowi azki oraz potrafi dotrzymac´ powierzonych mu tajemnic.
Nastepnie poproszono modziez gimnazjaln a, aby z podanych sposobów urzeczywistniania wartos´ci moralnych wybraa te, które s´wiadcz a o realizacji przez ni a wartos´ci prawos´ci i wiernos´ci.
Dziewczeta ze wsi wskazay, iz prawos´c´ realizuj a poprzez zdobywanie nowych dos´wiadczen´, wyrozumiaos´c´ do otaczaj acego s´wiata oraz poprzez szacunek do samej siebie. Gimnazjalistki z Lipska i Zwolenia wskazay, iz prawos´c´ urzeczywistniaj a nastepuj aco: nie oceniam nikogo po pozorach, do-trzymuje obietnic oraz nie postepuje egoistycznie. Mieszkanki Radomia przy-chyliy sie do odpowiedzi udzielonych przez mieszkanki wsi oraz maych miasteczek, uznaj ac, iz powyzsz a wartos´c´ urzeczywistniaj a poprzez: docenia-nie otaczaj acego s´wiata, szacunek do samej siebie oraz dotrzymywanie obiet-nic. Chopcy ze wsi wskazali, iz wartos´c´ te realizuj a, bed ac posusznymi
ro-dzicom. W przypadku gimnazjalistów z Lipska, Zwolenia i Radomia odpowie-dzi s a zbiezne z przedstawionymi powyzej.
Kolejna wartos´c´ to wiernos´c´. Gimnazjalistki wskazay, iz urzeczywistniaj a wiernos´c´ poprzez zycie w zgodzie z tradycj a i obyczajami, zycie w zgodzie z normami, wartos´ciami oraz zycie w zgodzie z Bozymi przykazaniami. Gim-nazjalis´ci najczes´ciej wskazywali, iz s a wyrozumiali dla pogl adów innych, potrafi a wyrazac´ swoje zdanie, zyj a w zgodzie z tradycj a, obyczajami, norma-mi i przykazanianorma-mi Bozynorma-mi. St ad tez wynika, iz wiernos´c´ jest rozumiana tutaj jako trwanie przy ogólnie przyjetych schematach aksjologiczno-normatywnych oraz przy swoich pogl adach.
Istnieje wiele czynników, które sprawiaj a, iz czowiek w swoim zyciu internalizuje okres´lone wartos´ci oraz uzewnetrznia je w swoim zachowaniu. Dlatego interesuj ace s a czynniki warunkuj ace urzeczywistnianie wartos´ci moralnych w badanej grupie. Dokadne dane na ten temat zostay przedsta-wione w tabeli 7.
Tabela 7. Czynniki warunkuj ace urzeczywistnianie przez badanych wartos´ci moralnych21
Dziewczeta Chopcy Ogóem NW NMM NDM NW NMM NDM N % N % N % N % N % N % N % A 3 3,70 1 2,86 3 6,82 2 5,88 4 6,45 9 11,84 22 6,63 B 7 8,64 8 22,86 9 20,45 9 26,47 9 14,52 8 10,53 50 15,06 C 21 25,93 8 22,86 4 9,09 4 11,76 11 17,74 16 21,05 64 19,28 D 8 9,88 4 11,43 6 13,64 4 11,76 3 4,84 2 2,63 27 8,13 E 14 17,28 6 17,14 3 6,82 3 8,82 15 24,19 19 25,00 60 18,07 F 11 13,58 2 5,71 4 9,09 3 8,82 10 16,13 16 21,05 46 13,86 G 2 2,47 3 8,57 5 11,36 2 5,88 2 3,23 2 2,63 16 4,82 H 8 9,88 2 5,71 4 9,09 3 8,82 6 9,68 3 3,95 26 7,83 I 6 7,41 1 2,86 6 13,64 4 11,76 2 3,23 1 1,32 20 6,02 J 1 1,23 0 0,00 0 0,00 0 0,00 0 0,00 0 0,00 1 0,30 Razem 81 100 35 100 44 100 34 100 62 100 76 100 332 100
Z´ ródo: opracowanie wasne.
21Wyniki nie sumuj a sie do 172 poniewaz ankietowani mogli wybrac´ wiecej niz jedn a odpowiedz´:
A religi a, B dobrem osób bliskich, C tym, co wynies´li z domu rodzinnego, D che-ci a pomocy drugiemu czowiekowi, E tym, co dla mnie najlepsze, F przynaleznos´ci a do grupy rówies´niczej, G modzi ludzie nie urzeczywistniaj a wartos´ci moralnych, H checi a upodobnienia sie do swojego autorytetu, I checi a bycia autorytetem dla innych, J inne.
Analiza uzyskanych wyników pozwala na stwierdzenie, ze wedug bada-nych gównym motywem urzeczywistniania wartos´ci moralbada-nych jest rodzina. Wszystkie normy i wartos´ci, jakie urzeczywistniaj a rodzice, s a zazwyczaj wpisane w hierarchie wartos´ci ich dzieci.
ZAKON´ CZENIE
Podsumowuj ac, nalezy stwierdzic´, iz respondenci zauwazaj a, iz wartos´ci peni a istotne znaczenie w ich zyciu. Wyznaczaj a one kierunek ich dziaania, motywuj a do podejmowania róznych aktywnos´ci oraz ukazuj a spoecznie aprobowany styl zycia i postepowania. Respondenci dostrzegaj a, iz ich struk-tura aksjologiczna warunkuje takze ich pozycje spoeczn a.
W przedstawionych powyzej wynikach badan´ zauwazyc´ mozna pewne niepokoj ace tendencje wystepuj ace u badanej modziezy. W pewnych sytua-cjach zyciowych respondenci dopuszczaj a mozliwos´c´ dowolnego modyfikowa-nia hierarchii preferowanych i urzeczywistmodyfikowa-nianych wartos´ci, usprawiedliwiaj ac takie dziaanie wymogami zaistniaej sytuacji zyciowej. Stad tez zasadne staje sie s´ledzenie zachodz acych zmian w strukturach aksjologicznych modziezy gimnazjalnej, poniewaz to one warunkuj a ich zachowania i postawy, oraz prowadzenia edukacji aksjologicznej, „która nie tyle polega na ukazaniu modziezy tego, co suszne, piekne dobre i szlachetne, ile na umozliwieniu tego przez dos´wiadczenie, przezywanie okres´lonych sytuacji uczenie krytycyz-mu wobec napywaj acych informacji, a takze stworzenie czestych okazji do dyskutowania oraz konfrontacji posiadanej wiedzy”22.
BIBLIOGRAFIA
DRZEZ DZONW., Badanie nad wartos´ciami modziezy w dobie dokonuj acych sie prze-mian. Konstatacje pedagogiczne, http://www.studiagdanskie.gwsh.gda.pl/tom7/stu-dia%20VII%20s101-112.pdf [dostep: 16.01.2017].
22W. DRZ EZDZON, Badanie nad wartos´ciami modziezy w dobie dokonuj acych sie
prze-mian. Konstatacje pedagogiczne, http://www.studiagdanskie.gwsh.gda.pl/tom7/studia% 20VII%
HILDEBRAND D. von, Fundamentalne postawy moralne, w: Wobec wartos´ci, red. D von Hildebrand, J. Koczowski, J. Pas´ciak, J. Tischner, Poznan´: „W drodze” 1982, s. 11-55.
KIDA J., Wychowanie ku wartos´ciom w edukacji humanistycznej, w: Z badan´ nad wartos´ciami w pedagogice, red. W. Furmanek, Rzeszów: Wyd. Diecezjalne 2006, s. 153-163.
OBOCKI M., Wychowanie moralne w zarysie, Kraków: Impuls 2009.
MARIAN´ SKI J., Wartos´ci moralne, w: Encyklopedia aksjologii pedagogicznej, red. K. Chalas, A. Maj, Radom: Wyd. Polwen 2016, s. 1255-1258.
MARIAN´ SKIJ., Wartos´ci moralne, w: Leksykon socjologii moralnos´ci, red. J. Marian´-ski, Kraków: Nomos 2015, s. 882-884.
MOLESZTAK A., Hierarchia wartos´ci moralnych (komunikat z badan´), w: Moralnos´c´ i etyka w ponowoczesnos´ci, red. Z. Sareo, Warszawa: Wyd. Akademii Teologii Katolickiej 1996, s. 133-137.
ORZESZYNAJ., Promocja wartos´ci moralnych we wspóczesnym s´wiecie, w: Wartos´ci moralne w konteks´cie wspóczesnego sekularyzmu, red. J. Gocko, Lublin: Katedra Teologii Moralnej Spoecznej KUL 2007, s. 39-56.
OSTROWSKAK., W poszukiwaniu wartos´ci, Gdan´sk: Gdan´skie wydawnictwo psycho-logiczne 1994.
SOLERU., Wartos´ci moralne w teorii racjonalnego wyboru, w: Religia a gospodarka, red. S. Partycki, t. I, Lublin: Wyd. KUL 2005, s. 366-369.
STRÓZ EWSKI W., W kregu wartos´ci, Kraków: Znak 1992. S´LIPKO T., Zarys etyki ogólnej, Kraków: WAM 1984.
WOJTYAK., Problem teorii moralnos´ci, w: W nurcie zagadnien´ posoborowych, red. B. Bejze, t. III, Warszawa 1969.
Wartos´ci moralne, w: Leksykon PWN, red. A. Karwowski, Warszawa: PWN 1972, s. 1256-1257.
MODZIEZ GIMNAZJALNA WOBEC WARTOS´CI MORALNYCH
S t r e s z c z e n i e
Ponizszy artyku skada sie z dwóch czes´ci. Najpierw przedstawione zostay w syntetycznej postaci definicyjne ujecia wartos´ci moralnych i urzeczywistniania wartos´ci, a nastepnie wyniki badan´ dotycz acych wartos´ci moralnych urzeczywistnianych przez modziez gimnazjaln a.
SECONDARY SCHOOL STUDENTS TO MORAL VALUES
S u m m a r y
The following article consists of two parts. In the first presented in synthetic form definition recognition of the moral and realizing value. Then shown the results of research on moral values implemented by young high school students.
