• Nie Znaleziono Wyników

Wspomnienie zesłańca Aleksandra Modzelewskiego (1939-1942)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Wspomnienie zesłańca Aleksandra Modzelewskiego (1939-1942)"

Copied!
13
0
0

Pełen tekst

(1)

Wiesław Gawinek

Wspomnienie zesłańca Aleksandra

Modzelewskiego (1939-1942)

Echa Przeszłości 9, 325-336

(2)

Wiesław Gawinek Olsztyn

W SPO M N IEN IA ZESŁAŃCA

ALEK SANDRA M ODZELEW SKIEGO (1 9 3 9 -1 9 4 2 )

W s p o m n i e n i a A l e k s a n d r a M o d z e l e w s k i e g o s ą z a p i s e m t r a g i c z n y c h l o s ó w p o l s k ie j r o d z in y , m i e s z k a j ą c e j n a k r e s a c h w s c h o d n i c h R z e c z y p o s p o l i t e j . C h o ć s p i s a n e p o p i ę ć d z i e s i ę c i u l a t a c h , s ą n i e z w y k ł y m d o k u m e n t e m . P i s a n e p r o ­ s t y m , o s z c z ę d n y m j ę z y k i e m o d d a j ą d r a m a t y z m s y t u a c j i , w j a k i e j z n a l e ź l i s i ę P o l a c y p o a g r e s j i s o w i e c k ie j z 1 7 w r z e ś n i a 1 9 3 9 r. A u t o r e m w s p o m n i e ń j e s t A l e k s a n d e r M o d z e l e w s k i , k t ó r y u r o d z i ł s i ę w 1 9 1 9 r. n a P o d o l u , g d z i e j e g o o j c ie c A d r i a n b y ł k s i ę g o w y m w d o b r a c h P o t o c k i c h . M a t k a J a n i n a z P a n k i e w i ­ c z ó w p o c h o d z i ł a z r o d z i n y o b o g a t y c h t r a d y c j a c h p a t r i o t y c z n y c h , k t ó r e j c z ł o n ­ k o w i e z a u d z i a ł w p o w s t a n i a c h n a r o d o w y c h m u s i e l i n i e r a z p r z e m i e r z y ć s z l a k i s y b e r y j s k ie j k a t o r g i. U c h o d z ą c p r z e d n a w a ł ą b o l s z e w i c k ą w 1 9 2 0 r. M o d z e l e w s c y i P a n k i e w i c z o w i e e w a k u o w a l i s i ę p o ś p i e s z n i e d o c e n t r u m k r a j u w r a z z c o f a j ą c y m i s i ę o d d z i a ł a m i W o j s k a P o l s k i e g o . P o k r ó t k i m p o b y c i e w R a d o m s k u , r o d z i n y t e o s i a d ł y w S t o ł p c a c h n a d N i e m n e m , g d z i e o j c ie c A l e k s a n d r a r o z p o c z ą ł p r a c ę w s t a r o s t w i e . Z a p l e c z e m e k o n o m i c z n y m k i l k u s k o l i g a c o n y c h r o d z in : P a n k i e w i c z ó w , M o d z e l e w s k i c h , G a w i n k ó w i M a r t y k ó w b y ł o d d a l o n y o 1 6 k i l o m e t r ó w o d m i a s t a f o l w a r k Z a łu c z e , g d z i e b r a t J a n in y , k p t . A d a m P a n k i e w i c z w r a m a c h o s a d n i c t w a w o j s k o w e g o o t r z y m a ł t z w . d z i a ł ­ k ę o f i c e r s k ą z a z a s ł u g i w w a l c e o n i e p o d l e g ł o ś ć P o l s k i . Z a łu c z e p o ł o ż o n e w z a k o l u N i e m n a , n a o b r z e ż u P u s z c z y N a l i b o c k i e j , p o z a w s p a n i a ł ą p r z y r o d ą m i a ł o t e ż s w o j ą l e g e n d ę , b o w i e m w ł a ś n i e t u p r z e d o s i e m d z i e s i ę c i u l a t y ż y ł i t w o r z y ł p o e t a W ł a d y s ł a w S y r o k o m l a . K p t . A d a m P a n k i e w i c z ( 1 8 9 5 - 1 9 2 6 ) - o f i c e r I I O d d z i a ł u S z t a b u G e n e r a l ­ n e g o W P z a j ę t y o c h r o n ą g r a n i c y p a ń s t w o w e j p o w i e r z y ł z a r z ą d z a n i e m a j ą t ­ k i e m Z a łu c z e s w e m u o j c u I g n a c e m u . P o j e g o ś m i e r c i m a j ą t e k w 1 9 3 6 r. o b j ę li M o d z e l e w s c y , k t ó r z y z a c z ę l i t a m g o s p o d a r o w a ć z d u ż ą e n e r g i ą i d o b r y m i r e z u l t a t a m i . T e n s t a n z o s t a ł p r z e r w a n y 1 0 l u t e g o 1 9 4 0 r ., k i e d y d o s z ło d o p i e r w s z e j d e p o r t a c j i l u d n o ś c i p o l s k ie j w y w i e z i o n e j w g ł ą b Z w i ą z k u S o w i e c ­ k i e g o . N a l e ż y d o d a ć , ż e p o z a w y w i e z i o n ą z Z a ł u c z a r o d z i n ą M o d z e l e w s k i c h ,

(3)

w 1 9 4 0 r. o f i a r ą s o w i e c k i c h r e p r e s j i p a d ł y t r z y d a l s z e o s o b y : m a t k a J a n i n y M o d z e l e w s k i e j , s i e d e m d z i e s i ę c i o l e t n i a C e z a r y n a P a n k i e w i c z , b r a t T a d e u s z P a n k i e w i c z , k t ó r y d o 1 7 w r z e ś n i a 1 9 3 9 r. b y ł k o m e n d a n t e m S t r a ż y P o ż a r n e j w S t o l i n i e n a P o l e s i u o r a z j e g o d w u l e t n i s y n e k L e s z e k . T a d e u s z P a n k i e w i c z u n i k n ą ł k a ź n i w K a t y n i u t y l k o d l a t e g o , ż e - g d y p r z y p a d k o w o z o s t a ł u j ę t y p r z e z N K W D - p r z y t o m n i e z a t a i ł s w ó j z a w ó d p o d a j ą c s i ę z a k s i ę g o w e g o . W S t o ł p c a c h p o z o s t a ł a A m e l i a G a w i n e k z P a n k i e w i c z ó w , u k t ó r e j s c h r o n i ł a s i ę u w o l n i o n a z t r a n s p o r t u s i o s t r a A l e k s a n d r a M o d z e l e w s k i e g o J u l i a z w a n a L i lą , k t ó r a o r g a n i z o w a ł a p o m o c w y s y ł a j ą c d e p o r t o w a n y m p a c z k i ż y w n o ś c i o ­ w e ; w y m i e n i a j ą c z o k o l i c z n y m i r o l n i k a m i r z e c z y o s o b i s t e n a a r t y k u ł y s p o ­ ż y w c z e . W a r t o d o d a ć , ż e p a c z k i , k t ó r e s t a n o w i ł y p r z e c i e ż n i e o c e n i o n ą p o m o c d l a w y s i e d l o n y c h , c h o ć c z ę s t o k r o ć o k r a d a n e p r z e w a ż n i e d o c i e r a ł y j e d n a k d o a d r e s a t ó w . A k c j a t a k i e j p o m o c y t r w a ł a , a ż d o w y b u c h u w o j n y s o w i e c k o - n i e ­ m i e c k i e j w c z e r w c u 1 9 4 1 r. i d o z a j ę c i a S t o ł p c ó w p r z e z w o j s k a n i e m i e c k i e . W a r t o d o d a ć , ż e n a m o c y u k ł a d u S i k o r s k i - M a j s k i z 3 0 l i p c a 1 9 4 1 r. A l e k s a n ­ d e r M o d z e l e w s k i o d z y s k a ł w o l n o ś ć i w s t ą p i ł d o t w o r z ą c e j s i ę A r m i i P o ls k i e j w Z w i ą z k u S o w i e c k i m , k t ó r e j d o w ó d c ą z o s t a ł g e n . W ł a d y s ł a w A n d e r s . W 1 9 4 2 r. w r a z z w o j s k i e m z o s t a ł e w a k u o w a n y n a B l i s k i W s c h ó d . W m a j u 1 9 4 4 r. w a l c z y ł w b i t w i e p o d M o n t e C a s s i n o , a n a s t ę p n i e p r z e s z e d ł c a ł y s z l a k b o j o w y 2 . K o r p u s u P o l s k i e g o . P o w o j n ie o s i a d ł n a s t a ł e w A m e r y c e , n a j p i e r w w K a n a d z i e , p o t e m w U S A i d o p i e r o p o 4 5 l a t a c h n i e o b e c n o ś c i w k r a j u w r e s z c i e o d w i e d z i ł P o l s k ę , g d z i e p o r a z p i e r w s z y s p o t k a ł s w o i c h b l i s k i c h , k t ó r z y o c a l e l i z p o ż o g i w o j e n n e j . * * * Z a c z ę ł o s i ę t o w e w r z e ś n i u 1 9 3 9 r ., w o j n a w y b u c h ł a 1 w r z e ś n i a i w c i ą g u k r ó t k i e g o c z a s u w o j s k a n i e m i e c k i e z a l a ł y w i ę k s z ą c z ę ś ć P o l s k i . 1 7 w r z e ś n i a w o j s k a C z e r w o n e j A r m i i p r z e k r o c z y ł y w s c h o d n i ą g r a n i c ę P o l s k i , a b y w e d ł u g i c h p r o p a g a n d y z a o p i e k o w a ć s i ę l u d n o ś c i ą w s c h o d n i c h t e r e n ó w P o l s k i . M y m i e s z k a l i ś m y w o s a d z i e w o j s k o w e j w Z a łu c z u i j u ż 1 7 w r z e ś n i a p o p o ł u d n i u w o j s k o w i s o w i e c k i e j a r m i i b y l i u n a s , s z u k a l i b r o n i w d o m u , b o i m p o w i e d z i e ­ l i n a w s i , ż e m a m y b r o ń . P o c z ą t k o w o z o s t a w i l i n a s n a o s a d z i e , p ó ź n ie j L i l a i M a r e k t e ż z a m i e s z k a l i t a m z n a m i . K i e d y ś m o j a m a t k a c z ę s t o o p o w i a d a ł a 0 p r z e ż y c i a c h p o d c z a s r e w o l u c j i, k t ó r ą p r z e ż y ł a n a U k r a i n i e . S t r a s z n e t o b y ł y o p o w i a d a n i a o t y m , c o s i ę w t e d y d z i a ł o i n i g d y t e g o n i e z a p o m n i a ł e m , l ę k 1 o b a w a b y ł y g ł ę b o k o z a k o r z e n i o n e w m o je j p a m i ę c i . W ła d z e s o w i e c k i e z a c z ę ł y s z y k o w a ć s i ę d o m a s o w e g o w y s i e d l e n i a P o l a ­ k ó w . 1 0 l u t e g o 1 9 4 0 r. o g o d z . 4 . 0 0 w n o c y , k t o ś d o b i j a ł s i ę d o d r z w i n a s z e g o d o m u . O t w o r z y ł e m d r z w i i z a r a z z o b a c z y ł e m b a g n e t o s a d z o n y n a k a r a b i n i e w e t k n i ę t y w d r z w i . P r z y j e c h a l i p r z e d s t a w i c i e l e N K W D . Z e b r a li n a s w s z y s t ­ k i c h w j e d n y m p o k o j u . P r z e s z u k a l i n a s z e u b r a n i a , k a z a l i s i ę u b r a ć . D a l i n a m p ó ł g o d z i n y c z a s u , a b y p r z y g o t o w a ć s i ę d o p o d r ó ż y , b o n a s , j a k o n i e p r z y c h y l ­ n y e l e m e n t p r z e s i e d l a j ą d o R o s j i. K a z a l i w z i ą ć n a d w a t y g o d n i e ż y w n o ś c i i c i e p ł e u b r a n i a , b o b ę d z i e m y j e p o t r z e b o w a ć . D a l i n a m j e d n e s a n i e d o z a ł a ­

(4)

d o w a n i a n a s z y c h r z e c z y . N a d r u g i c h s a n i a c h , n a s z y m k o n i e m j e c h a ł a n a s z a r o d z i n a . B y ł o g r o m n y m r ó z i g ł ę b o k i ś n i e g , ż e n i e m o ż n a b y ł o s z y b k o j e c h a ć , b o d r o g a b y ł a z a s y p a n a i m u s i e l i ś m y d o p ie r o j ą p r z e c i e r a ć . J a o b a w i a ł e m s i ę , ż e m a ł y M a r e k z a m a r z n i e w d r o d z e i p r o s i ł e m o f i c e r a N K W D , a b y j e c h a ł m o ż l i w i e j a k n a j p r ę d z e j . M n ie z a b r o n i l i s c h o d z i ć z s a ń i g r o z i l i , ż e z a s t r z e l ą j e ś l i z e j d ę . P e w n o o b a w i a l i s i ę ż e b y m n i e u c i e k a ł , c h o ć t o b y ł o n i e m o ż l i w e w g ł ę b o k i m ś n i e g u . W k o ń c u n o g i m i t a k z m a r z ł y , ż e z e s k o c z y ł e m z s a ń i p o w i e d z i a ł e m ż o ł n i e r z o w i , ż e m o ż e s t r z e l a ć , a l e j a j u ż d ł u ż e j n i e m o g ę w y t r z y m a ć m r o z u . P o z w o l i l i m i i ś ć k o ło s a ń . N i e w i e d z i a ł e m , c z y m y to p r z e ż y j e m y , m y ś l a ł e m , ż e n a s g d z i e ś p o z b a w i ą ż y c i a . K i e d y z l a s u d o j e c h a l i ś m y d o g ł ó w n e j d r o g i p e ł n o n a n i e j b y ł o s a ń z l u d ź m i , k t ó r y c h w i e ź l i d o s t a c j i k o l e j o w e j w S t o łp c a c h . M o j a m ł o d s z a s i o ­ s t r a H a l a b y ł a w S t o ł p c a c h u c io c i L u s i . M a t k a z a t r z y m a ł a s i ę t a m , a b y j ą z a b r a ć z n a m i . N a s t a c j i k o l e j o w e j s t a ł y w a g o n y t o w a r o w e , d o k t ó r y c h n a s z a ł a d o w a n o . J a , z o s t a w i ł e m n a s z e g o k o n i a i s a n i e p r z y s t a c j i . N i e w i e m c o s i ę s t a ł o z k o n i e m . P o z a ł a d o w a n i u n a s z y c h r z e c z y d o s p e c j a l n e g o w a g o n u s z e d ł e m w k i e r u n k u w a g o n u , g d z i e b y ł a m o j a r o d z i n a . S o w i e c k i ż o ł n i e r z , k t ó r y n a s p i l n o w a ł , z a t r z y m a ł m n i e , z a g r o d z i ł d r o g ę k a r a b i n e m n a k t ó r y m b y ł o s a d z o n y d ł u g i b a g n e t i n i e c h c i a ł p r z e p u ś c i ć . „ T y k u d a i d z i o s z ? ”. K i e d y m u w y j a ś n i ł e m s y t u a c j ę , t o p o k i w a ł t y l k o g ł o w ą . W i e d z i a ł d o b r z e , c o n a s c z e k a ło . J a m o ż e m ó g ł b y m u c i e c , a l e n i e c h c i a ł e m z o s t a w i ć r o d z i n y i m o ż e b y m n i e p ó ź n ie j z ł a p a l i i b y ł o b y j e s z c z e g o r z e j . J e d n a m ł o d a k o b i e t a , k o l e ż a n k a L i l i z g i m n a z j u m , t a k s i ę p r z e j ę ł a t y m w y s i e d l e n i e m , ż e d o s t a ł a c o ś w r o d z a ­ j u p o m i e s z a n i a z m y s ł ó w i c h o d z i ł a k o ło w a g o n ó w p r a w i e n a g o , c h o ć b y ł s i l n y m r ó z . Z a b r a li j ą d o s z p i t a l a w M i ń s k u i p o r o k u d o ł ą c z y ł a d o s w o j e j m a t k i , k t ó r a b y ł a z n a m i w o s i e d l u . O n a n a z y w a ł a s i ę J a d z i a P a r c h i m o w i c z ó w n a . L u d z i e w w a g o n a c h z a c z ę l i j e ś ć z a p a s y , k t ó r e p r z y w ie ź l i z d o m u . J e d l i b e z u m i a r k o w a n i a i z a c z ę l i c h o r o w a ć n a ż o łą d k i. J a z a b i ł e m i n d y k a w Z a łu c z u i p o t e m n a s z a b a b c i a P a n k i e w i c z o w a u p i e k ł a g o i p r z y n i o s ł a d o w a g o n u w S t o łp c a c h i j e d z ą c o s z c z ę d n i e s t a r c z y ł n a m n a j a k i ś c z a s . T r z y m a li n a s t y d z i e ń w S t o łp c a c h , a b y u z u p e ł n ić t r a n s p o r t . W w a g o n a c h u m i e ś c i l i d u ż o r o d z in . S p a l i ­ ś m y n a p i ę t r o w y c h p r y c z a c h z d e s e k . D l a z a ł a t w i a n i a p o t r z e b n a t u r a l n y c h b y ł a w y c i ę t a d z iu r a w ś c i a n i e w a g o n u z k o r y t k i e m . L u d z i e p o c z ą t k o w o w s t y ­ d z il i s i ę u ż y w a ć t e g o u r z ą d z e n i a . P o t e m z a w i e s i l i ś m y k o c w o k o ło t e g o k o r y t k a , a l e p o k i l k u d n i a c h w s z y s t k o z a m a r z ło i b y ło n i e d o u ż y t k u i p r z e w a ż n i e z a ł a t w i a l i ś m y n a s z e p o t r z e b y n a t u r a l n e n a d w o r z e k o ło w a g o n ó w . L i l a c o d z i e ń n a r z e k a ł a d o k o m e n d a n t a t r a n s p o r t u , ż e n i e m o g ą je j w y w o z i ć , b o je j m ą ż p o c h o d z i s p o d o k u p a c j i n i e m ie c k i e j i w e d l e u m o w y m i ę d z y Z w ią z k ie m S o w i e c k i m , a N i e m c a m i n i e p o w i n n i je j w y w o z i ć . P o p a r u d n i a c h w y p u ś c i l i j ą z M a r k ie m b e z ż a d n y c h r z e c z y , t y l k o w t y m u b r a n i u , k t ó r e m i e l i n a s o b i e 1.

1 Julia (Lila) Szymanowska wraz z synkiem Markiem znalazła schronienie u swojej cioci Amelii (Lusi) Gawinek i razem przetrwały wojnę opiekując się trójką dzieci. Mąż Julii - Teodor Szymanowski - oficer artylerzysta przebywał w niewoli niemieckiej w Oflagu Ilc w Woldenbergu.

(5)

Po z a ła d o w a n iu t r a n s p o r t u p o c ią g r u s z y ł n a w sch ó d . P r z e je ż d ż a ją c g r a ­ n ic ę p o lsk o -so w ie c k ą w K ołosow ie, b y ła s tr a ż n ic a po p o lsk ie j s tr o n ie p o s tr z e ­ l a n a z k a r a b in ó w m a sz y n o w y c h . P o s tr o n ie so w ieck iej te ż b y ła s tr a ż n ic a . B y ła p o m a lo w a n a od s tr o n y p o lsk ie j, a p o n u r a od d ru g ie j stro n y . J a d ą c w g łą b R o sji, p o c ią g z a trz y m y w a ł się n a w ię k s z y c h s ta c ja c h , g d z ie p o d n a d z o ­ r e m ż o łn ie rz a s z liś m y z w ia d r a m i po w odę. K ra jo b ra z b y ł p o d o b n y do n a s z e ­ go z o kolicy S tołpców . N a je d n e j ze s ta c ji s ły s z a łe m , j a k lu d z ie ro z m a w ia li. J e d e n p y ta ł kogo w io z ą w w a g o n a c h , a d r u g i tłu m a c z y ł, że to w io z ą „C aro w z B ia ło r u s i”. P o ty g o d n iu ja z d y w y s a d z ili n a s n a p o lu koło lin ii kolejow ej w „W ołogockiej o b ła s ti”. T a m c z e k a ło d u żo k o łc h o ź n ik ó w z k o ń m i i s a n ia m i, a b y n a s za w ie ź ć do la s u , g d z ie m ie liś m y p ra c o w a ć i m ie s z k a ć . O n i k r a d li co m o g li i n a m z g in ęło d u żo rz e c z y z k u f e r k a , n a k tó r y m ro z b ili z a m e k . P o ro z ­ rz u c a li te ż ro d z in n e z d ję c ia i c h y b a część ic h z g in ę ła .

D ro g a , k t ó r ą je c h a liś m y p ro w a d z iła k o r y te m rz e k i. N ie p a m ię ta m jej nazw y, a le b y ła to d u ż a rz e k a . J a c h c ia łe m się n a p ić w o d y i w id z ia łe m o tw ó r w lo d zie. K ie d y z ro b iłe m k ilk a k ro k ó w od d ro g i, ló d się z a ła m a ł i j e d n a n o g a w p a d ła m i do w o d y po k o la n o . Z a ra z z a m a r z ł b u t i u b r a n ie . P o te m , k ie d y n a w e t m ó g łb y m je c h a ć n a s a n ia c h , to n ie je c h a łe m , bo b a łe m się, ze z a m a r z ­ n ie n o g a . D ro g a b y ła s z e r o k a ty lk o n a je d n e g o k o n ia i je d n e s a n ie . M ój ojciec s p a d ł z s a ń , k ie d y je c h a ły p o d g ó rk ę . Z o b aczy łem p u s te s a n ie i k o łc h o ź n ik n a w e t n ie w ie d z ia ł, co się z n im sta ło . Z a tr z y m a łe m s a n ie i p o m o g łe m ojcu z n o w u u s ią ś ć . O jciec z g u b ił c ie p łą b u r k ę , k ie d y s p a d ł z s a ń . P o te m z n a la z łe m j ą n a in n y c h s a n ia c h i lu d z i m i j ą o d d a li. S z liśm y d w ie n o ce i j e d e n d z ie ń od lin ii k olejow ej do la s u . W o s ie d lu do k tó re g o n a s p rz y w ie ź li ( s t a r s i lu d z ie , k o b ie ty i d zieci je c h a ły n a s a n ia c h , m ło d si sz li n a p ie c h o tę ) u m ie ś c ili n a s w b a r a k a c h . T a k d u żo lu d z i by ło w je d n e j s a li, że w n o cy n ie m o ż n a było obrócić się n a d r u g i b o k , b e z p o d n o s z e n ia się n a p o s ła n iu . S p a liś m y j a k s a r d y n k i w p u sz c e , n a p ry c z a c h z d e se k . N a d r u g i d z ie ń po p rz y b y c iu , z e b ra li n a s i o g ło sili, że w sz y sc y m u s z ą iść do p ra c y w le sie , z w y ją tk ie m dzieci i s ta r s z y c h lu d z i. K to n ie p r a c u je , n ie b ę d z ie ja d ł, ta k ie by ło z a rz ą d z e n ie . B y liśm y t a m m ie s ią c w ty c h c ia s n y c h w a r u n k a c h . Po m ie s ię c z n y m p obycie, zn ó w z a ła d o w a li n a s n a s a n ie , to z n a c z y p ra w ie połow ę lu d z i i p rz e w ie ź li do in n e g o o s ie d la . N a s z ą ro d z in ę w io z ła m ło d a d z ie w c z y n a. L u d z ie m iejsc o w i b y li d o b rz y d la n a s . J e c h a liś m y d w a d n i i n o c o w a liśm y w w iosce u ro d z in y tej d ziew czyny, k t ó r a n a s w io zła. P rz e je ż d ż a liś m y d łu g i c z a s p rz e z s p a lo n y la s , g d zie ty lk o s te r c z a ły o s m a lo n e d rz e w a . L u d z k ie o s ie d la b y ły t a m b a rd z o rz a d k ie i w sz y sc y m ie s z k a ń c y w si n a le ż e li do kołchozów . N a n o w y m o s ie d lu zn ó w w sz y scy m u s ie li iść do p racy . J a p o c z ą tk o w o p ra c o w a łe m p rz y ś c in a n iu d rzew , p ó ź n iej p rz y ła d o w a n iu ic h n a k o le jk ę . M a tk a te ż m u s ia ła p ra c o w a ć w le sie , ś c in a ć g a łę z ie z d rz e w i p a lić je n a o g n iu . Ś n ie g b y ł b a rd z o g łę b o k i i tr u d n o by ło się p o ru s z a ć . D o l a s u z o s ie d la b y ła ty lk o j e d n a ś c ie ż k a , k t ó r ą lu d z ie sz li „g ęsieg o ”, bo ś n ie g b y ł g łę b o k i a ż do r a m io n cz ło w ie k a . W lecie ś c ie ż k a b y ła b ło tn is ta i le ż a ły n a m o k ry c h m ie js c a c h b e lk i-k ła d k i, po k tó ry c h p rz e c h o d z iliśm y . M a tk a po u k o ń c z e n iu 50 la t, n ie m u s ia ła p ra c o w a ć w lesie.

(6)

D a l i je j p r a c ę n a o s i e d l u p r z y m i e s z a n i u g l i n y d o w y r o b u c e g i e ł . B y ł a to c i ę ż k a p r a c a , a l e p r z y n a j m n i e j n i e m u s i a ł a c o d z i e n n i e c h o d z ić d a l e k o d o l a s u . Z y c ie n a s z e w l e s i e b y ł o b a r d z o t r u d n e . M ło d z i l u d z i e z n o s i l i t e w a r u n k i l e p i e j n i ż s t a r s i l u d z i e i d z ie c i . N a n o w y m o s i e d l u r o d z i n y d o s t a ł y m a l u t k i e p r z e g r ó d k i ( k o m ó r k i ) w b a r a k a c h . Ś c i a n y b y ł y z d e s e k , a w s z p a r a c h b y ł o p e ł n o p l u s k i e w , k t ó r e p o z g a s z e n i u l a m p y , w y ł a z i ł y i t a k g r y z ły , ż e p o p r o s t u n i e m o ż n a b y ł o s p a ć . T o o s i e d l e b y ł o o k o ło 3 0 k m o d l i n i i k o l e j o w e j . P r a w i e j e d y n e p o ł ą c z e n i e z e ś w i a t e m , b y ł a k o l e j k a , k t ó r a p o s u w a ł a s i ę p o j e d n e j s z y n i e p o ło ż o n e j n a b e l k a c h , u ł o ż o n y c h n a w y s o k i c h s ł u p a c h w k o p a n y c h w z i e m i ę c o k i l k a n a ś c i e m e t r ó w . W l e c i e l a s y b y ł y b ł o t n i s t e i n i e m o ż n a b y ł o p r z e j e c h a ć , a z i m ą ś n i e g b y ł t a k g ł ę b o k i , ż e t e ż n i e m o ż n a b y ło p r z e j e c h a ć , c h o c i a ż b y ł o ł a t w i e j n i ż w l e c i e , b o b y ł a w ą s k a d r o g a d l a s a ń i k o n i . K o l e j k a t a s z ł a o d s t a c j i k o l e j o ­ w e j w g ł ą b l a s u , g d z i e ł a d o w a l i k l o c e n a w a g o n i k i , k t ó r e m u s i a ł y b y ć z r ó w n o ­ w a ż o n e p o o b u s t r o n a c h . N i e w i e m c z y t o w y t ł u m a c z y ł e m d o s y ć d o b r z e , b o t r u d n o z r o z u m i e ć , j e ś l i n i g d y s i ę n i e w i d z i a ł o w i s z ą c e j k o l e j k i. A d r e s t e g o o s i e d l a , g d z i e n a s p r z y w i e ź l i t o W o ło g o c k a j a o b ł a s t , W o ż e g o c k ij r e j o n , J a - w i e ń s k i j s p e c . p o s i o ł o k , 2 1 k w a r t a ł . Z n ó w w s z y s c y d o r o ś l i m u s i e l i i ś ć d o p r a c y ( K t o n i e r a b o t a j e t t o t n i e k u s z a j e t ) . C z ę ś ć l u d z i ś c i n a ł a d r z e w a , i n n i ś c i ą g a l i d r z e w a k o ń m i d o w ą s k o t o r o w e j k o l e j k i. T a m ł a d o w a l i n a w ó z k i i d o w o z i l i d o w i s z ą c e j k o l e j k i, k t ó r ą d o w o z i li d o s t a c j i k o le j o w e j . P o c z ą t k o w o s p r a w a ż y w n o ś c i b y ł a d o s y ć m o ż l i w a , l u d z i e p r z y w i e ź l i z P o l s k i d u ż o z b o ż a i m ą k i i n i e w y k u p y w a l i w s k l e p i k u t e j i l o ś c i c h le b a , k t ó r y i m p r z y s ł u g i w a ł , a k t o c h c i a ł m ó g ł k u p i ć w i ę c e j c h le b a . W r e s t a u r a c j i z w a n e j „ S t o ło w a j a ” t e ż m o ż n a b y ł o k u p i ć j e d z e n i e , o i l e k t o ś m i a ł p i e n i ą d z e . N a m p ł a c i l i z a p r a c ę , a l e b y ł o t o n i e d u ż o , b o p r a c a b y ł a „ a k o r d o w a ”, to z n a c z y p ł a c i l i z a i l o ś ć w y k o n a n e j p r a c y . M y c a ł y c z a s b y l i ś m y p o d n a d z o r e m N K W D i n a w e t j e d e n p o l i c j a n t s z e d ł z n a m i d o l a s u . W n o c y p r z y c h o d z i l i d o b a r a k ó w i l i c z y l i l u d z i , c z y n i k t n i e u c i e k ł . U c i e c z k a b y ł a b y n i e m o ż l i w a , b o n i g d z i e b y n i e s p r z e d a l i n i c d o j e d z e n i a i d o n i e ś l i b y n a p o lic j ę , g d y b y k t o ś o b c y s t a r a ł s i ę c o ś k u p i ć . L a s b y ł p e ł e n o g r o m n y c h k o m a r ó w , b a r d z o d o k u c z ­ l i w y c h , k t ó r e n a p a d a ł y c h m a r a m i n a l u d z i i n a w e t g r y z ł y p r z e z d z iu r k i s z n u r o w a d e ł w b u t a c h . T a k ic h o g r o m n y c h k o m a r ó w n i g d z i e n i e w i d z i a ł e m , p r ó c z t a m t y c h l a s ó w . P r a c o w a l i ś m y 1 2 g o d z i n d z i e n n i e , a c o 1 0 d n i z m i e n i a l i ­ ś m y g o d z i n y p r a c y z d n i a n a n o c l u b o d w r o t n i e i w t e d y p r a c o w a l i ś m y 8 g o d z i n , b e z p r z e r w y . D r u g a z m i a n a t e ż t y l e g o d z i n p r a c o w a ł a , b o p r z y ł a d o w a n i u d r z e w a n a k o l e j k ę p r a c a t r w a ł a 2 4 g o d z i n y n a d o b ę . J a p r a c o w a ­ ł e m p r z y ł a d o w a n i u i s p a ł e m w b a r a k u d l a r o b o t n ik ó w . J e d n a z m i a n a p r a c o ­ w a ł a , a d r u g a s p a ł a , t a k , ż e j e d n o ł ó ż k o m i a ł o d w o j e l u d z i i z a w s z e b y ło z a j ę t e . Z i m a b y ł a o s t r a i t r z e b a b y ł o s p ę d z a ć 1 2 g o d z i n w l e s i e . N i e r a z b y ł t a k i m r ó z , ż e d r z e w a p ę k a ł y o d m r o z u i t r z a s k a ł y , t a k j a k w s t r z a ł y z a r m a t y . N i e r a z k o l e j k a n i e m o g ł a d o j e c h a ć d o l a s u , b o m o t o r z a m a r z ł w d r o d z e , a m y s i e d z i e l i ś m y w l e s i e c z e k a j ą c n a n i ą . D u ż o b y ło s u c h e g o d r z e w a , w i ę c r o z p a ­

(7)

l a l i ś m y o g n i s k o n a ś n i e g u . Ś n i e g t o p i ł s i ę o d o g n i a i p o p e w n y m c z a s i e o g i e ń b y ł j a k b y w s t u d n i . P r z y o g n i u u b r a n i e p a r o w a ło o d g o r ą c a z p r z o d u , a p o p l e c a c h p r z e c h o d z i ł t a k i m r ó z , j a k b y k t o ś n a s y p a ł k o s t e k l o d o w y c h . T r z e b a b y ło c i ą g l e o d w r a c a ć s i ę , a b y o g r z a ć p l e c y i p i e r s i . D o j e d z e n i a b r a l i ś m y t y l k o c h le b , b o n i c i n n e g o n i e b y ło . C h l e b z a m a r z a ł j a k c e g ł a i t r z e b a b y ł o s k r o b a ć z ę b a m i , a b y m o ż n a b y ło j e ś ć . K i e d y w k o ń c u p r z y s z ł a w i o s n a , ś n i e g s z y b k o s i ę t o p i ł , r z e k i w z b i e r a ł y i p r z y r o d a s z y b k o b u d z i ł a s i ę d o ż y c i a . N i e r a z i d ą c d o p r a c y w i e c z o r e m , n a b r z o z a c h b y ł y t y l k o p ą c z k i, a r a n o j u ż z i e l o n e l i s t k i . T a m , n a p ó ł n o c y p r z e z p a r ę m i e s i ę c y w l e c i e , n i g d y n i e b y ło c i e m n o , t a k z w a n e b i e ł y j e n o c z y , t o p o z w a l a ł o r o ś l i n n o ś c i r o z w i j a ć s i ę w s z y b k i m t e m p i e i p o m im o k r ó t k i e g o l a t a , j a g o d y s z y b k o r o s ł y i d o j r z e w a ły . B y ł a o g r o m n a i l o ś ć m a l i n i b o r ó w e k , g d y b y b y ł c u k ie r , t o m o ż n a b y ł o b y z r o b ić d u ż o p r z e t w o r ó w n a c a ł y r o k . M y w c i ą g u d w ó c h l a t , m o g l i ś m y k u p i ć t y l k o p a r ę r a z y k i l k a m a ł y c h k o s t e k c u k r u . Z p o w o d u b r a k u o w o c ó w i w i t a m i n , l u d z i e c h o r o w a l i n a s z k o r b u t i c y n g ę . N i e w i e m c z y t o n a z y w a m w ł a ś c i w ą n a z w ą . S z k o r b u t p o w o d u j e u t r a t ę z ę b ó w , a c y n g a r a n y w n o g a c h i c i e l e , k t ó r e n i e c h c ą s i ę g o ić i z o s t a w i a j ą o g r o m n e b l iz n y , n a w e t p o w y l e c z e n i u . W o b o z a c h d l a w i ę ź n i ó w p o l i t y c z n y c h , k t ó r y c h b y ł o k i l k a w p o b l iż u , l u d z i e g o t o w a l i m ł o d e i g ł y s o s n o ­ w e i p i l i t e n g o r z k i w y w a r i t o z a p o b i e g a ł o t y m c h o r o b o m . Z d a j e s i ę , ż e w ł a ś c i w a n a z w a t o „ a w i t a m i n o z a ” . M y , c h o ć s a m i n i e w i e r z y l i ś m y , ż e u d a s i ę n a m k i e d y ś w y j e c h a ć z t e g o o b o z u , t o m ó w i l i ś m y l u d z i o m , k t ó r z y t a m m i e s z k a l i , ż e d ł u g o t a m n i e b ę d z i e ­ m y . P o n a s z y m u w o l n i e n i u p y t a l i n a s s k ą d b y l i ś m y t a c y p e w n i , ż e t o s i ę s t a n i e . P r z e z p i e r w s z y r o k p o b y t u , n i e w o l n o n a m b y ł o s p o t y k a ć s i ę i r o z m a ­ w i a ć z m i e j s c o w ą l u d n o ś c i ą . N i e d a l e k o b y ł o o s i e d l e u k r a i ń s k i e , k t ó r y c h t a m w y s i e d l i l i w l a t a c h 3 0 - t y c h . O n i n a m m ó w i l i , ż e m y m a m y d o b r e w a r u n k i , b o s ą b a r a k i d o s p a n i a . I c h w r z u c i l i d o l a s u b e z ż a d n y c h b u d y n k ó w , m u s i e l i s a m i b u d o w a ć . U m i e r a l i m a s o w o , a c h o w a l i i c h w e w s p ó l n y c h g r o b a c h . J e d e n U k r a i n i e c , z k t ó r y m r o z m a w i a ł e m , m ó w i ł , z e p o c h o w a ł ż o n ę r a n o i z a r a z m u s i a ł i ś ć d o l a s u d o p r a c y , b o i n a c z e j n i e d o s t a ł b y p r z y d z i a ł u c h l e b a n a t e n d z ie ń . J e d e n U k r a i n i e c , k t ó r y b y ł m u r a r z e m i b u d o w a ł p i e c e n a n a s z y m o s i e d l u , d o n i ó s ł d o N K W D , ż e j a c h c ę u c i e k a ć , b o j e m u t e ż p o w i e d z i a ł e m , ż e d ł u g o t u n i e b ę d ę . P i l n o w a l i m n i e s z c z e g ó l n i e w i ę c e j o d i n n y c h . M ó j o j c ie c z m a r ł w W i g i l i ę B o ż e g o N a r o d z e n i a w 1 9 4 1 r o k u . J a w t e d y b y ł e m p r z y n i m , b o m i a ł e m w y p a d e k p r z y p r a c y . R o z w a l i ł s i ę n a m w a g o n i k , k t ó r y m ł a d o w a l i ­ ś m y i d r z e w o p o t ł u k ł o m i n o g ę t a k , ż e s p u c h ł a i n i e m o g ł e m p r a c o w a ć . M o j a m a t k a r a z e m z s i o s t r ą p r a c o w a ł a w t e d y w p r z y c h o d n i , t o z n a c z y w i z b i e d l a c h o r y c h . P o c h o w a l i ś m y o j c a w l e s i e n a B o ż e N a r o d z e n i e . T a m n a o s i e d l u n i e b y ło a n i o p i e k i l e k a r s k i e j , a n i o d p o w i e d n i e g o o d ż y w i a n i a . O j c ie c c h o r o w a ł n a r a k a g a r d ł a i n i e m ó g ł p r z e ł y k a ć p o ż y w i e n i a . W P o l s c e m a t k a p r z y g o t o w y w a ­ ł a z u p y i p ł y n n e n a p o j e , a w l e s i e n i e b y ło t a k i e j m o ż l i w o ś c i . D r u g i r o k n a s z e g o p o b y t u b y ł c o r a z t r u d n ie j s z y . O g r a n i c z o n o i l o ś ć c h l e b a d o 1 k g d l a p r a c u j ą c y c h i 1 /2 k g , d l a t y c h , k t ó r z y n i e p r a c o w a l i. W r e s t a u r a c j i t e ż n i e b y ł o p r a w i e n i c d o j e d z e n i a . C z a s e m z u p a g r z y b o w a , w k t ó r e j p ł y w a ł

(8)

j e d e n g r z y b e k , k i l k a k r u p e k j a k i e j ś k a s z y i p a r ę k r o p li o l e j u z a m i a s t t ł u s z ­ c z u . J e d e n k i l o g r a m c h l e b a w y d a j e s i ę d u ż o , a l e k i e d y t o w s z y s t k o , c o b y ł o d o j e d z e n i a t o n i e w y s t a r c z a j ą c o i j u ż c z ł o w i e k z j a d a ł t e n c h l e b o c z a m i , z a n i m d o s t a ł d o r ę k i . N i e r a z m y ś l a ł e m , ż e b y ł o b y d o b r z e , g d y b y m i e ć t o , c z y m m y k a r m i l i ś m y ś w i n i e i d r ó b n a g o s p o d a r c e , g o t o w a n e k a r t o f l e i m ą k ę . D o p i e r o b y c z ł o w i e k m i a ł u c z t ę i m ó g ł n a j e ś ć s i ę d o s y t a . N i e r a z c h l e b t a k p a c h n i a ł , c h o ć n i e b y ł o g o n i g d z i e w p o b l iż u , t o z d a w a ł o s i ę , ż e j e s t g d z i e ś ś w i e ż y , p a c h n ą c y , p r o s t o z p i e c a , t a k i j a k m o j a b a b c i a P a n k i e w i c z o w a a lb o m a t k a p i e k ł y w Z a łu c z u . J e s z c z e d o d n i a d z i s i e j s z e g o b a r d z o l u b i ę c h l e b i d u ż o g o s p o ż y w a m . J e d y n ą n a d z i e j ą w y d o s t a n i a s i ę z t e j z s y ł k i b y ł o t o , ż e N i e m c y w y g r a j ą w o j n ę i n a s w y s w o b o d z ą , b o n i e w i e d z i e l i ś m y w t e d y , ż e o n i t a k o k r o p n i e p r z e ś l a d o w a l i P o la k ó w . N a m n a s i o p i e k u n o w i e z N K W D s t a l e m ó ­ w i l i , ż e b y z a p o m n i e ć o P o l s c e , ż e n i g d y s t ą d n i e o d e j d z ie m y . J e d y n ą d r o g ę [j a k ą ] b ę d z i e m y z n a ć , t o z b a r a k ó w d o l a s u i z p o w r o t e m . P e w n e g o d n i a z e b r a l i n a s w j e d n e j s a l i i p o w i e d z i e l i , z e j e s t e ś m y w o l n i , ż e j a k i ś g e n e r a ł S i k o r s k i z L o n d y n u o r g a n i z u j e P o l s k i e O d d z i a ł y W o j s k o w e w R o s j i d o w a l k i z N i e m c a m i i m y m o ż e m y w s t ą p i ć d o P o l s k i e j A r m i i l u b d o C z e r w o n e j A r m i i, b o t o n i e r o b i r ó ż n ic y . B ę d z i e m y w a l c z y ć w s p ó l n i e z N i e m ­ c a m i . R a d z i l i n a m , ż e n a j le p ie j a b y ś m y z o s t a l i w l e s i e i p r a c o w a l i t a m , b o b ę d z i e t r z e b a d u ż o d r z e w a d l a p r z e m y s ł u w o j e n n e g o . J a c h c i a ł e m z a r a z j e ­ c h a ć s z u k a ć t e g o p o l s k i e g o w o j s k a , a l e m o j a m a t k a n i e c h c i a ł a r u s z a ć w p o d r ó ż , b o w i e d z i a ł a , ż e t o b ę d z i e t r u d n a p o d r ó ż i o b a w i a ł a s i ę r u s z a ć w d r o g ę . W k o ń c u k i e d y j a p o s t a n o w i ł e m j e c h a ć , m a t k a s a m a n i e c h c i a ł a z o s t a ć i 1 s t y c z n i a 1 9 4 2 r. w y r u s z y l i ś m y p i e c h o t ą d o s t a c j i k o l e j o w e j , o d l e g łe j o 3 0 k m . C i ą g n ę l i ś m y n a s z e p o s i a d ł o ś c i n a s a n k a c h , k t ó r e j a z r o b i ł e m z d e s e k . W y s z ł a n a s s p o r a g r u p a l u d z i . N i e k t ó r z y d o s z l i d o s t a c j i t e g o s a m e g o d n i a . M y n o c o w a l i ś m y w d r o d z e w e w s i , o k o ło 1 0 k m o d s t a c j i . M a t k a z t r u d e m z n a l a z ł a r o d z i n ę w e w s i , k t ó r a n a m p o z w o l i ł a s p a ć n a p o d ł o d z e w i c h d o m u . N a d r u g i d z i e ń d o s z l i ś m y d o s t a c j i o d o ł ą c z y l i ś m y d o n a s z e j g r u p y , k t ó r a j u ż t a m b y ł a . T a m p r z e z k i l k a d n i n i e m o g l i ś m y s i ę d o s t a ć n a p o c ią g . K a ż d y w a g o n p a s a ż e r s k i m i a ł p r z e w o d n i c z k ę i m ó w iły , ż e n i e m a m i e j s c a w w a g o n a c h . M ó w iły , ż e j e s t m i e j s c e p r z y k o ń c u p o c ią g u . T a m n a s t e ż n i e c h c i e l i w p u ś c i ć , m ó w i l i , ż e j e s t m i e j s c e n a p o c z ą t k u p o c ią g u . P o t e m p o c i ą g r u s z a ł , a m y d a le j z o s t a w a l i ś m y n a t e j s t a c j i . W k o ń c u p o s z l i ś m y d o n a c z e l n i k a s t a c j i i o n o b i e c a ł n a m , ż e z a ł a d u j e n a s n a n a s t ę p n y p o c ią g . P r z e w o d n i c z k i z n ó w n i e c h c i a ł y n a s w p u ś c i ć , a l e n a c z e l n i k p o w i e d z i a ł i m , ż e p o c i ą g n i e r u s z y z e s t a c j i , z a n i m m y w s z y s c y n i e z a ł a d u j e m y s i ę i o n m ó w i ł n a m , ż e b y s i ł ą s i ę p c h a ć d o w a g o n ó w . I t a k z r o b i li ś m y , w r z u c i l i ś m y n a s z e r z e c z y i t o b o łk i d o w a g o n u . K i e d y j u ż w s z e d ł e m d o w a g o n u p y t a ł e m s i ę m a t k i , g d z i e j e s t H a l a . O n a m ó w i , ż e n i e w i e , w t e d y w r ó c i ł e m d o d r z w i , H a l a s t a ł a p r z y w a g o n i e , a r o s y j s k a p r z e w o d n i c z k a s t a ł a r o z k r a c z o n a z r o z k r z y ż o - w a n y m i r ę k a m i w d r z w i a c h i n i e c h c i a ł a j e j w p u ś c i ć d o w a g o n u . J a z ł a p a ł e m t ę k o b i e t ę z a k o ł n i e r z i s z a r p n ą ł e m w g ł ą b w a g o n u , p o m o g ł e m m o je j s i o s t r z e w e j ś ć d o w a g o n u . R o s j a n k a n a r o b i ł a o k r o p n e g o w r z a s k u , ż e P o l a k i t o b a n d y ­

(9)

t y i z ł o d z ie j e , a l e j a n i e z w r a c a ł e m n a t o u w a g i i j u ż p o c ią g r u s z y ł w d r o g ę . B y ło t a m j u ż t r o c h ę P o la k ó w , k t ó r z y j e c h a l i z d a l s z y c h s t r o n p ó ł n o c n e g o k r a j u . N i e k t ó r z y m i e l i k o ż u c h y , k t ó r e b y ł y t a k z a w s z o n e , ż e g d y b y p o ł o ż y ć j e n a p o d ł o d z e , t o b y p e w n o s a m e s i ę p o r u s z a ły . N a t u r a l n i e w t a k c i a s n y m w a g o n i e , w s z y s c y w k r ó t c e z a c z ę l i s i ę d r a p a ć , b o w s z y w s z ę d z i e s i ę r o z la z ły . P o d r ó ż t y m p o c i ą g i e m b y ł a k r ó t k a . P o d w u s t u k i l o m e t r a c h j a z d y p r z y j e ­ c h a l i ś m y d o d u ż e g o m i a s t a W o ło g d y . T a m w y s i e d l i ś m y z t e g o p o c i ą g u i p o p a r u d n i a c h o c z e k i w a n i a n a s t a c j i , w s i e d l i ś m y d o t o w a r o w y c h w a g o n ó w ( b y ­ d l ę c y c h ) . N a s z a g r u p a P o l a k ó w z o s i e d l a i d u ż o R o s j a n . B y ł o n a s p e w n o c h y b a o k o ło 8 0 o s ó b . N i e k t ó r z y b y l i w o k r o p n y m s t a n i e f i z y c z n y m i c u c h n ą c y b r u d e m . S z c z e g ó l n i e Ż y d z i, k t ó r z y s i ę p o d a w a l i z a P o la k ó w . N i e m i e l i s i ł y a n i w o l i d o p r z e t r w a n i a i d u ż o i c h u m i e r a ł o w d r o d z e . Z j e d z e n i e m t e ż b y ło t r u d n o i p o t e n c o d z i e n n y p r z y d z i a ł c h l e b a , t r z e b a b y ło s t a ć w k o l e j k a c h , i c i ą g l e s z u k a ć g d z i e s p r z e d a w a l i c h le b . P o s p r a w d z e n i u t y m c z a s o w y c h d o k u ­ m e n t ó w , k t ó r e w y d a ł o n a m N K W D , m o ż n a b y ł o t y l k o k u p i ć c h l e b n a t y l e o s ó b i l e b y ło n a d o k u m e n c i e . C z a s e m m o ż n a b y ł o n a n i e k t ó r y c h s t a c j a c h k u p i ć j a k ą ś z u p ę i d l a t e g o l u d z i e s z l i z w i a d r a m i d o s t a c j i z n a d z i e j ą , ż e m o ż e b ę d z i e z u p a . K a ż d y t e ż m i a ł w o r e k n a c h le b . J a z a w s z e k u p o w a ł e m c h l e b d l a n a s z e j r o d z i n y i j e s z c z e j e d n e j k o b i e t y z m a ł ą c ó r k ą w w i e k u o k o ło 1 0 l a t . J a i j e d n a m ł o d a d z i e w c z y n a z a w s z e s o b i e p o m a g a l i ś m y . J e ż e l i o n a b y ł a b l iż e j w k o l e j c e , t o d a w a ł e m j e j w s z y s t k i e d o k u m e n t y i o n a k u p o w a ł a n a c a ł ą n a s z ą g r u p k ę . J e ś l i j a b y ł e m b l iż e j o k i e n k a , t o j a k u p o w a ł e m . Z a w s z e t r z e b a b y ło u w a ż a ć , ż e b y p o c ią g n i e o d s z e d ł , b o n i g d y n i e b y ło w i a d o m o j a k d ł u g o p o c ią g b ę d z i e s t a ł n a s t a c j i . D u ż o l u d z i w w a g o n a c h c h o r o w a ł o i u m i e r a ł o . N i e r a z k i e d y p o c i ą g r u s z a ł p o k r ó t k i m p o s t o j u , t o n a ś n i e g u z o s t a w a ł o d u ż o t r u p ó w , k t ó r y c h w y r z u c a n o z w a g o n ó w . B y l i n i e t y l k o s t a r z y , a l e t a k ż e m ł o d z i l u d z i e w s i l e w i e k u . G łó d i c h o r o b y p o w o d o w a ł y ś m i e r ć . T y c h z m a r ł y c h , k t ó r z y m i e l i r o d z in y , t o n i e c h c i e l i i c h w y r z u c a ć n a ś n i e g . U k ł a d a l i c i a ł a n a s c h o d k a c h o s t a t n i e g o w a g o ­ n u . N i e r a z b y ł o p o k i l k a t r u p ó w t a m u l o k o w a n y c h . N a n i e k t ó r y c h s t a c j a c h z a b i e r a l i t y c h z m a r ł y c h i s k ł a d a l i z a m a r z n i ę t y c h w m a g a z y n a c h . N i e w i e m c o z n i m i r o b il i w i o s n ą . W n a s z y m w a g o n i e j e c h a ł a r o s y j s k a k o b i e t a z t r o j ­ g i e m d z ie c i . D w i e c ó r k i i s y n . J e c h a l i s z u k a ć o j c a i m ę ż a , k t ó r y b y ł w y s ł a n y z f a b r y k ą z a U r a l z L e n i n g r a d u , b o N i e m c y b y l i j u ż b l i s k o i p o t e m o k r ą ż y l i L e n i n g r a d . T a k o b i e t a z m a r ł a w w a g o n i e , l e ż a ł a k o ło m n i e n a p o d ł o d z e . J a t e ż b y ł e m c h o r y , a l e j a k o ś p r ę d k o w y z d r o w i a ł e m . J e j s t a r s z a c ó r k a m i a ł a m o ż e 1 6 - 1 7 l a t i t a k p o l u b i ł a n a s z ą m a m ę , ż e c h c i a ł a z n a m i j e c h a ć , t a m g d z i e m y j e c h a l i ś m y . W a r u n k i h i g i e n i c z n e w w a g o n a c h i k o ło t o r ó w k o l e j o w y c h b y ło b a r d z o z łe . T y s i ą c e l u d z i p o d r ó ż o w a ł o w R o s j i p o d c z a s w o j n y , a t a k ż e c i ą g l e s z ł y t r a n s p o r t y z w o j s k ie m . L u d z i e s p a l i w b u d y n k a c h s t a c y j n y c h . S w o j e p o t r z e b y n a t u r a l n e z a ł a t w i a l i n a d w o r z e k o ł o t o r ó w . W z i m i e t o z a m a r z a ł o , a l e n a w i o s n ę , t o c h y b a t r u d n o b y ło t a m p r z e j ś ć . N a j e d n e j z e s t a c j i w i d z i a ł e m j a k p r z e w o z i l i j e ń c ó w n i e m i e c k i c h z o b o z u i ł a d o w a l i d o n i e o g r z e w a n y c h t o w a r o ­

(10)

w y c h w a g o n ó w . O n i n i e m i e l i z i m o w y c h u b r a ń . B y l i w y c z e r p a n i i o s ł a b i e n i . N i m z a ł a d o w a l i t r a n s p o r t , t o n a p e ł n i l i j e d e n w a g o n z m a r ł y m i j e ń c a m i . J e d e n z j e ń c ó w b y ł t a k s ła b y , ż e u p a d ł n a ś n i e g . W a r t o w n i k z a c z ą ł g o k o p a ć i k a z a ł w s t a ć . O n n i e m ó g ł i c h c ą c r a t o w a ć s i ę , p o w i e d z i a ł p o n i e m i e c k u , ż e o n j e s t k o m u n i s t ą . W a r t o w n i k z n o w u g o k o p n ą ł i p o w i e d z i a ł, ż e o n c h c i a ł z a p o z n a ć „ r u s k o j z i m y ” i t e r a z m a n a t o o k a z j ę . W k o ń c u p r z y s z ł a s a n i t a r i u s z k a i p o m o g ł a m u w s t a ć i w s a d z i l i g o d o w a g o n u , a l e n a p e w n o d łu g o j u ż n i e p o ż y ł. N a s z p o c i ą g j e c h a ł p r z e w a ż n i e n o c a m i , b o w d z i e ń m i a ł y p i e r w s z e ń s t w o t r a n s p o r t y w o j s k o w e z a ł a d o w a n e s p r z ę t e m w o j s k o w y m i o g r o m n ą i l o ś c i ą r a n n y c h z f r o n t u . N i e r a z p o p a r ę d n i s t a l i ś m y n a b o c z n e j l i n i i i t r u d n o b y ło d o s t a ć c o ś d o j e d z e n i a . K t o m i a ł c o ś z u b r a n i a d o w y m i a n y z m i e j s c o w y m i l u d ź m i , t o m i a ł t r o c h ę l e p i e j , b o p i e n i ą d z e n i e m i a ł y ż a d n e j w a r t o ś c i i n i c z a n i e d o j e d z e n i a n i e m o ż n a b y ł o k u p i ć . Z a b o c h e n e k c h l e b a , k t ó r y p o o f ic j a ln e j c e n i e k o s z t o w a ł p a r ę r u b li , l u d z i e p ł a c i l i p o 1 0 0 i w i ę c e j r u b li . W n a s z y m w a g o n i e b y ł m a ł y p i e c y k n a ś r o d k u d o o g r z e w a n i a . C z ę s t o m u s i e l i ś m y g d z i e ś n a s t a c j a c h k r a ś ć w ę g i e l , b o i n a c z e j t o b y l u d z i e m a r z l i . W n a s z e j g r u p i e b y ło k i l k u m ł o d y c h i r a z e m j a k o ś t o o r g a n i z o w a l i ś m y . W i n n y c h w a g o n a c h n i e r a z n i e b y ł o m ł o d y c h i z d r o w y c h l u d z i i b y ł o i m z im n o . P e w n e g o w i e c z o r u n a s z p o c ią g z a t r z y m a ł s i ę n a j e d n e j s t a c j i , a l e d o s y ć d a l e k o o d b u d y n k ó w . L u d z i e z a r a z w y s k a k i w a l i z w a g o n ó w i s z l i d o s t a c j i z w i a d r a m i i w o r k a m i , a b y c o ś d o s t a ć d o j e d z e n i a . J a m i a ł e m j a k i e ś z łe p r z e c z u c i e i n i e c h c i a ł e m i ś ć . N i g d y n i e b y ł o w i a d o m o j a k d ł u g o p o c i ą g b ę d z i e s t a ł . W k o ń c u z d e c y d o w a ł e m s i ę t e ż i ś ć . K i e d y w s z e d ł e m n a s t a c j ę , n a s z p o c i ą g z a c z ą ł r u s z a ć , a n a l i n i ę p r z y s t a c j i w c h o d z i ł d r u g i p o c ią g . J a z d ą ż y ł e m k r z y k n ą ć d o l u d z i , ż e p o c i ą g o d c h o ­ d z i i b i e g ł e m w s t r o n ę p o c ią g u . Z t r u d e m p r z e d o s t a ł e m s i ę m i ę d z y w a g o n a m i p o c ią g u , k t ó r y z a g r o d z i ł m i d r o g ę . K i e d y d o b i e g ł e m d o n a s z e g o p o c ią g u , to j u ż p o r u s z a ł s i ę p r ę d k o . G d y b y m c z e k a ł n a o s t a t n i w a g o n z e s c h o d k a m i , to b y m j u ż n i e m ó g ł z ł a p a ć , b o j e c h a ł b y z a p r ę d k o . Z t r u d e m u d a ł o m i s i ę d o s t a ć n a o t w a r t y w a g o n i m a ł o n i e z a m a r z ł e m n a n i m , n i m p o c i ą g s i ę z a t r z y m a ł . B y ł w t y m w a g o n i e j a k i ś R o s j a n in . T e ż m a r z ł i p r z e k l i n a ł c a ł y ś w i a t , ż y c i e , w o j n ę i w ł a d z e . J e s z c z e t y l k o j e d e n c h ł o p a k z d ą ż y ł z ł a p a ć p o c ią g . J a k t y l k o p o c i ą g z a t r z y m a ł s i ę , t o j a z e s k o c z y ł e m i s z e d ł e m n a p r z ó d d o n a s z e g o w a g o ­ n u . K i e d y d o s z e d ł e m t o m i a ł e m r ę c e s k o s t n i a ł e z z i m n a i n i e m o g ł e m o t w o ­ r z y ć d r z w i . Z a s t u k a ł e m i l u d z i e z w a g o n u o t w o r z y l i i w c i ą g n ę l i m n i e d o ś r o d k a . P r a w i e z k a ż d e j r o d z in y , k t o ś z o s t a ł n a p o p r z e d n i e j s t a c j i i w s z y s c y p ł a k a l i , b o z o s t a l i p r z e w a ż n i e m ł o d z i, k t ó r z y z a w s z e s t a r a l i s i ę o ż y w n o ś ć . M o j a m a t k a r z a d k o w y c h o d z i ł a z w a g o n u , b o b y ł w y s o k i i b e z p o m o c y n i e m o g ł a b y w e j ś ć z p o w r o t e m . C i l u d z i e , k t ó r z y z o s t a l i n a p o p r z e d n i e j s t a c j i , d o s z l i d o n a s n a s t ę p n e g o d n i a , b o p o c ią g p o p r z e b y c i u k i l k u n a s t u k i l o m e t r ó w s t a ł t a m c a ł ą n o c i d z ie ń . D u ż o g ł o d u i n i e d o l i p r z e ż y l i ś m y p o d c z a s te j p o d r ó ż y . W s z y n a s g r y z ły . B y ł o i c h t y l e , ż e ł a z i ł y p o u b r a n i u i t r u d n o b y ł o s i ę i c h p o z b y ć . B y ł a t o d ł u g a i u c i ą ż l i w a p o d r ó ż , d o k u c z a ł c h łó d , g ł ó d i r o b a c t w o , k t ó r e m n o ż y ł o s i ę w c i a s n o c i e w a g o n u i b r a k u w a r u n k ó w h i g i e n i c z n y c h . C a ł y k r a j b y ł z a w s z o n y . K i e d y ś s t o j ą c w k o l e j c e p o c h le b , s t a ł p r z e d e m n ą m ł o d y

(11)

r o s y j s k i c h ło p a k . B y ł w i d o c z n i e z m ę c z o n y i z a s y p i a ł n a s t o j ą c o . K i w a ł a m u s i ę g ł o w a i j e g o c z a p k a z b l i ż a ł a s i ę d o m o je j t w a r z y . P o c z a p c e ł a z i ł y o g r o m n e w s z y . N a j e d n e j s t a c j i k o l e j o w e j , m ł o d y c z ł o w i e k s i e d z i a ł n a w y s o k i m p i e c u , ł a p a ł w s z y n a s w o i m u b r a n i u i r z u c a ł n a l u d z i . P o m i e s i ą c u p o d r ó ż y z a t r z y m a l i n a s z p o c i ą g n a j e d n e j s t a c j i i w s z y s c y p o s z l i ś m y d o ł a ź n i , a u b r a n i e d o d e z y n f e k c j i i p a r ą s t a r a l i s i ę z a b ić w s z y . T r o c h ę t o p o m o g ł o , a l e n i e c a ł k o w i c i e . T a ł a ź n i a b y ł a w w a g o n a c h k o l e j o w y c h o b s ł u g i w a n a p r z e z k o b ie t y , k t ó r e t e ż p r z y j m o w a ł y u b r a n i a d o d e z y n f e k c j i. N i e b y ł o t a m ż a d n e g o w s t y d u i n i k t n a t o n i e z w r a c a ł u w a g i n a i n n ą p łe ć . B y ło t o c a ł k i e m n o r m a l n e w R o s j i. N a j e d n e j s t a c j i p o c i ą g n a s z z a t r z y m a ł s i ę i z s ą s i e d n i e g o w a g o n u w y s z ł a m ł o d a d z i e w c z y n a . K i e d y c h c i a ł a w r ó c i ć d o w a g o n u , t o l u d z i e n i e c h c i e l i j e j w p u ś c i ć i o d p y c h a l i o d d r z w i . O n a b y ł a c h o r a i s ł a b a i n i e m o g ł a s o b i e d a ć r a d y . K i l k u l u d z i z n a s z e g o w a g o n u p o s p r z e c z c e z t a m t y m i l u d ź m i , p o m o g l i j e j w e j ś ć d o w a g o n u . N a s t ę p n e g o d n i a , k i e d y p o c i ą g z n o w u z a t r z y m a ł s i ę , t o w i d z i a ł e m j a k j e d e n c z ł o w i e k ś c i ą g n ą ł j a z p ó ł k i w w a g o n i e d ł u g i m d r u t e m . J u ż n i e ż y ł a i z o s t a w i l i j ą n a ś n i e g u . N a j e d n y m z p r z y s t a n k ó w s z e d ł e m k o ło w a g o n ó w . M ło d a k o b i e t a - R o s j a n k a z o p a s k ą z C z e r w o n e g o K r z y ż a n a r ę k a w i e , p r o s i ł a m n i e ż e b y j e j p o m ó c z d j ą ć s a n k i z w a g o n u , b o s a m a n i e m o g ł a d a ć r a d y . N a s a n k a c h l e ż a ł z m a r ł y c z ł o w i e k . P o m o g ł e m j e j t o z r o b i ć i n a t y c h m i a s t z d j ą ł e m s w o j e r ę k a w i c e i z o s t a w i ł e m n a ś n i e g u , c h o ć o n e b y ł y b a r d z o p o t r z e b n e . T e n z m a r ł y w y g l ą d a ł s t r a s z n i e i b a ł e m s i ę , ż e b y n i e p r z y n i e ś ć j a k i e j ś z a k a ź n e j c h o r o b y d o n a s z e g o w a g o n u . W n i e k t ó r y c h w a g o n a c h p r a w i e w s z y s c y l u d z i e b y l i c h o r z y i t a k o s ł a b i e n i , ż e n i k t n a w e t n i e m ó g ł p ó j ś ć p o w o d ę . W w a r u n k a c h k t ó r e t a m b y ły , l u d z i e z a t r a c i l i l u d z k ą n a t u r ę i c h ę ć p o m o c y b l i ź n i m , b o t y l k o m y ś l e l i 0 s o b i e i w a l c z y l i o p r z e t r w a n i e . I n s t y n k t s a m o z a c h o w a w c z y b y ł s i l n i e j s z y n i ż m i ł o ś ć i c h ę ć p o m o c y i n n y m . Z d a r z a ł y s i ę r a b u n k i , k r a d z i e ż , a n a w e t z a b ó j s t w a . N a j e d n e j s t a c j i d o w i e d z i e l i ś m y s i ę , ż e w m a g a z y n i e m o ż n a d o s t a ć ż y w n o ś ć d l a t y c h l u d z i , k t ó r z y j a d ą d o w o j s k a . K i e d y t a m p o s z li ś m y , t o r z e c z y w i ś c i e d a l i n a m d o s y ć d u ż o ż y w n o ś c i . B a r d z o d o b r y c h l e b i k o n s e r w o ­ w ą z u p ę . K r ę c i ło s i ę t a m d u ż o l u d z i i c h c i e l i ż e b y i m d a ć l u b s p r z e d a ć ż y w n o ś ć . G d y b y n a s n i e b y ł a d u ż a g r u p a , t o b y n a p e w n o n a s o g r a b il i 1 z a b r a l i w s z y s t k o . J a z g u b i ł e m s i ę w d r o d z e d o w a g o n u i a r e s z t o w a ł m n i e p o l ic j a n t , b o n i e c h c i a ł u w i e r z y ć , ż e t ą ż y w n o ś ć d o s t a l i ś m y l e g a l n i e . O n m ó w ił , ż e j a t o u k r a d ł e m . D o b r z e , ż e m n i e s z u k a l i l u d z i e z w a g o n u i w y t ł u m a c z y l i p o l ic j a n t o w i s y t u a c j ę . B r a k b y ł o t y t o n i u d o p a l e n i a . N a j e d n e j s t a c j i , j a i m ó j k o l e g a k u p i l i ś m y m a l u t k ą s z k l a n e c z k ę t y t o n i u . B y ł y t o t a k z w a n e k a r a s z k i, k r a j a n e ż y ł k i i ło d y g i t y t o n i u . P o p o w r o c ie d o w a g o n u c h o w a l i ś m y s i ę , a b y z a p a l ić p a p i e r o s a , a l e j a k l u d z i e p o c z u li d y m t y t o n i o w y , t o n i e m o g l i ś m y s a m i w y p a li ć t y c h p a p ie r o s ó w . K a ż d y z p a l a c z y c h c i a ł c h o ć p a r ę r a z y p o c ią g n ą ć . P e w n e g o r a z u s t a l i ś m y n a s t a c j i 3 d n i , b o b y ł a b u r z a ś n i e ż n a , t a k z w a n y „ b u r a n ”. Z a s y p a ł o l i n i e k o l e j o w e i n i c s i ę n i e p o r u s z a ł o n i m n i e o c z y ś c i l i ś n i e g u . N i c t a m n i e m o ż n a b y ł o d o s t a ć d o j e d z e n i a . J a i j e d e n z n a j o m y , w y r u s z y l i ś m y d o w s i , o k o ło 5 k m o d s t a c j i , a b y w y m i e n i ć u b r a n i e n a j e d z e ­

(12)

n i e . B y ł o t o w K a z a c h s t a n i e , g d z i e k r a j b y ł u r o d z a j n y w p s z e n i c ę . B y ł o t a k z i m n o i t a k s i l n y w i a t r , ż e c o p a r ę k r o k ó w t r z e b a b y ł o o d w r a c a ć s i ę p l e c a m i d o w i a t r u , b o n i e m o ż n a b y ło t c h u z ła p a ć . J a w s t ą p i ł e m d o p i e r w s z e j c h a t y w e w s i . T a m m i e s z k a ł a r o d z i n a u k r a i ń s k a , k t ó r ą 1 0 l a t p r z e d t e m w y s i e d l i l i z U k r a i n y . P y t a l i s i ę , c o m y z a l u d z i e . G o s p o d y n i d a ł a n a m p o d u ż e j k r o m c e d o b r e g o c h l e b a i k w a s z o n e j k a p u s t y . M ó j z n a j o m y p o s z e d ł d o i n n e g o d o m u . M ia ł d o w y m i a n y s w ó j k o ż u c h . J a z o s t a ł e m i w y m i e n i ł e m s w o j ą k u r t k ę n a k a s z ę i p s z e n n ą m ą k ę i j e s z c z e d a l i m i d o w o r k a o g r o m n y b o c h e n c h le b a . N a k a r m i l i m n i e c i e p ł ą k a s z ą z m l e k i e m . W r a c a ł e m z a d o w o l o n y d o s t a c j i . W ia t r m n i e p o p y c h a ł w p l e c y i p o p o w r o c ie m a t k a p i e k ł a p l a c k i n a p i e c y k u i b y ł o c o j e ś ć . N a j e d n e j s t a c j i w K a z a c h s t a n i e , b y ł a o g r o m n a s t e r t a p s z e n i c y r o z s y p a n a n a z i e m i ę . G d y b y z ł a p a l i k o g o ś b i o r ą c e g o p s z e n i c ę , t o z a t o g r o z ił o w i ę z i e n i e , c o n a j m n i e j 5 l a t p r z y m u s o w e j p r a c y . K i e d y p r z e j e ż d ż a l i ś m y p r z e z p u s t y n n y k r a j w o k o li c y j e z i o r a A r a l s k i e g o , t o l u d z i e n a s t a c j a c h n i e d a w a l i n a m n a b r a ć w o d y z e s t u d n i , b o t a m b y ł o m a ł o w o d y . D o w o z i l i c y s t e r n a m i k o l e j o w y m i i z l e w a l i d o s t u d n i . P r z e j e ż d ż a l i ś m y p r z e z m i a s t o T a s z k i e n t , a l e n i e p o z w o l i l i n a m w y j ś ć t a m z w a g o n ó w , b o p a n o w a ł a e p i d e m i a t y f u s u . T e r a z o t e j r o d z i n i e r o s y j s k i e j , k t ó r a j e c h a ł a z n a m i w w a g o n i e , s z u k a j ą c o j c a i m ę ż a . P o ś m i e r c i m a t k i , t o d z i e c i p r z y l g n ę ł y d o m o je j m a t k i . N a j s t a r ­ s z a d z i e w c z y n k a n a z y w a ł a j ą p a n i M o d z e l e w s k a j a i c h c i a ł a z n a m i j e c h a ć t a m g d z i e m y j e c h a l i ś m y . N a j e d n e j s t a c j i z n a l a z ł y t e d z i e c i s w e g o o j c a i m y p o m o g l i ś m y i m p r z e n i e ś ć i c h r z e c z y i t a m z o s t a ł y z o j c e m . M i a ł y t e d z i e c i s z c z ę ś c i e w n i e s z c z ę ś c i u , b o c h o ć s t r a c i ł y m a t k ę , a l e u d a ł o s i ę i m o d n a l e ź ć o j c a , a b y ł o t y l e r o d z i n , k t ó r e s i ę p o r o z d z i e l a ł y i n i e o d n a la z ł y . M y c i e s z y l i ­ ś m y s i ę , ż e u d a ł o s i ę t y m d z i e c i o m p o ł ą c z y ć z o j c e m . M y z W o ło g d y j e c h a l i ­ ś m y p r z e z m i a s t a : G o r k ij , K u j b y s z e w , O r e n b u r g ( C z k a ł o w ) , S w i e r d ł o w s k , C z e l a b i ń s k , M a g n i t o g o r s k , O k t u b i ń s k , A r a l s k , K iz y l O r d a , T a s z k i e n t , S a m a r - k a n d ę a ż d o B u c h a r y , g d z ie w y s i e d l i ś m y z w a g o n ó w . Z B u c h a r y z n ó w p o c ią ­ g i e m p r z e w i e ź l i n a s d o m i a s t e c z k a K it a b . T a m j u ż z o s t a ł a m a t k a z s io s t r ą . Z a m i e s z k a ł a u U z b e k ó w w m a l u t k i m p o k o ik u w d o m k u z g lin y . J a w s t ą p i ł e m d o p o l s k ie j a r m i i i w y s ł a n o n a s d o m i a s t a S z a c h r i a a b ( n i e w i e m c z y t o j e s t w ł a ś c i w a n a z w a ) . S t a m t ą d p o p a r u t y g o d n i a c h p o c ią g i e m w y j e c h a l i ś m y d o K r a s n o w o d z k a ( p o r t o w e m i a s t o n a m o r z u K a s p i j s k im ) i o k r ę t e m p r z e z M o r z e K a s p i j s k ie d o P a h l e w i w I r a n ie , a s t a m t ą d c i ę ż a r ó w k a m i p r z e z g ó r y , p r z e w i e ź l i n a s d o T e h e r a n u . Z T e h e r a n u p o c ią g i e m , a p o t e m o k r ę t e m p r z y b y l i ś m y d o E g i p t u , a p o t e m d o P a l e s t y n y ( d z i s i e j s z y I z r a e l) . W T e h e r a n i e s p o t k a ł e m m a t ­ k ę i s i o s t r ę w o b o z ie d l a c y w il n e j l u d n o ś c i, b y ł e m z n i m i p a r ę r a z y t y l k o i p o t e m w y j e c h a łe m . M a t k a z o s t a ł a w T e h e r a n i e z s i o s t r ą . S i o s t r a z m a r ł a w T e h e r a n i e i t a m j e s t p o c h o w a n a n a p o l s k i m c m e n t a r z u . M ó j b r a t Z y g m u ś2,

2 Zygmunt Modzelewski po ukończeniu podchorążówki otrzymał przydział do 85 pułku piechoty w Nowej Wilejce. Zmobilizowany w sierpniu 1939 r. walczył w Zgrupowaniu gen. Kleeberga, a po kapitulacji znalazł się w Oflagu II c w Woldenbergu. Po wojnie ukończył studia ekonomiczne i został zaangażowany przez Międzynarodowe Biuro Pracy w Genewie, gdzie przepracował trzydzieści lat. Zmarł w 1995 r.

(13)

k i e d y ś b y ł s łu ż b o w o w T e h e r a n i e i z r o b i ł z d j ę c i a g r o b u . M a t k a s p ę d z i ł a l a t a w o j e n n e w U g a n d z i e i p o w o j n ie w r ó c i ł a d o P o l s k i . J a p o d ł u g ie j w ę d r ó w c e i u d z i a l e w w o j n ie , w y j e c h a ł e m d o K a n a d y , a p o t e m d o U S A . P o 4 5 l a t a c h o d w i e d z i ł e m P o l s k ę , g d z i e s p o t k a ł e m s i ę z s i o s t r ą i b r a t e m i p o z n a ł e m m ł o ­ d y c h c z ł o n k ó w r o d z in y . C h c i a ł e m n a t y m z a k o ń c z y ć t o o p o w i a d a n i e , a l e t y l e j e s z c z e w s p o m n i e ń p r z y c h o d z i n a m y ś l , k t ó r e c h o ć s a m w i d z i a ł e m i p r z e ż y ł e m , t r u d n e d o u w i e ­ r z e n i a s ą i d z i s i a j , w y d a j e s i ę , ż e t o b y ł z ł y s e n . G d y b y k t o ś t o o p o w i a d a ł , t o b y m m i a ł w ą t p l i w o ś c i , ż e t o r z e c z y w i ś c i e s i ę z d a r z y ł o . L u d z i e n i e r a z p y t a l i m n i e o m o j e p r z e ż y c i a i n i e c h c i e l i w i e r z y ć . T o m n i e w t e d y z ło ś c ił o . D z i s i a j r o z u m i e m i c h w ą t p l i w o ś c i . T e r a z c h y b a d o d a m t y l k o , ż e c h c i a ł b y m ż e b y l u d z i e n i e m u s i e l i p r z e c h o d z i ć t a k i c h p r z e ż y ć i w a r u n k ó w , k t ó r e b y ł y w c z a s i e w o j n y . P o l a c y o d l a t c i e r p i e l i z e s ł a n i a i p r z e ś l a d o w a n i a , z a t o , ż e b y l i P o l a k a m i , c h o ć m i l i o n y R o s j a n i l u d z i i n n y c h n a r o d o w o ś c i t e ż b a r d z o ź le p r z e ż y l i t e c z a s y .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Okazuje się, że nikt z nas właściwie nie wie, jak wygląda „prawdziwa wojna”, każdy jednak zdaje so- bie sprawę z tego, że jest inna niż ta potulnie cicha tzw.. pierwsza

Celem opracowania jest wykazanie, że niesprawny system transportowy jest barierą rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów metropolitalnych w Polsce, a sposobem pokonania jej

The software, however, should also be capable of analysing and adjusting observed VLBI data, albeit not necessarily to the ultimate accuracy level (1 cm). This task is

The matching unit stores a database with the captured images and individual parts information and matches requested query images with the database to identify

Uprawiana przez mojego bohatera publicystyka ekonomiczna rozproszo- na była nie tylko po tytułach prasy katolików świeckich, ale też rozmaitych czasopismach, które w tym

A set of monotonic and cyclic lateral load tests were performed on the scaled foundation with the aim of assessing the potential load- bearing capacity of the foundation

Jednak ogólna tendencja jest taka, że Humanae vitae sprzyja rozwojowi szacunku i nauce miłości - nie da się bowiem bez wewnętrznej sprzeczności pogodzić

Po południu były zajęcia medyczne, wykłady, dwie tylko były sale wykładowe po wojnie w Jeszybocie żydowskim na końcu Lubartowskiej i w gimnazjum Staszica. Trzeba było