Internacjonalizacja gospodarki a współczesne teorie rozwoju regionalnego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 821. 2010. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Patrycja Brańka Katedra Gospodarki Regionalnej. Internacjonalizacja gospodarki a współczesne teorie rozwoju regionalnego 1. Znaczenie pojęcia „internacjonalizacja” Pojęcie „międzynarodowy” (international) zostało po raz pierwszy użyte w 1789 r. przez Anglika J. Benthama w pracy pt. Plan pokoju powszechnego i trwałego. Pojęcie to odnosiło się do potrzeb, interesów oraz wartości wykraczających poza granice przynajmniej dwóch państw. Tym samym sygnalizowało przenikanie się życia narodów oraz upowszechnianie się, zbliżanie i upodabnianie przez nie wartości, postaw oraz norm. W miarę intensyfikacji oraz zacieśniania form współpracy międzynarodowej pojęcie to nabierało szerszego znaczenia oraz zaczęło dotyczyć wielu aspektów życia społeczno-gospodarczego, tj. norm prawnych, instytucji politycznych, gospodarki, dóbr kulturalnych, wiedzy, problemów ekologicznych, techniki. Pojęcie internacjonalizacji może dotyczyć wielu różnorodnych przejawów działalności człowieka, „obejmuje ono zjawiska i procesy związane z rozszerzaniem się oraz dynamiką wszystkich rodzajów stosunków międzynarodowych. Albowiem w rezultacie wzrostu ilości podmiotów stosunków międzynarodowych oraz rozszerzania się przedmiotowych potrzeb, możliwości i środków oddziaływań wzajemnych tych podmiotów, a zwłaszcza państw, żadna z dziedzin życia społeczeństw nie może przetrwać w izolacji od życia międzynarodowego”1. I. Wyciechowska definiuje internacjonalizację jako obiektywny, dynamiczny proces wzajemnego przenikania ogółu stosunków w skali wykraczającej poza 1. Internacjonalizacja życia narodów i państw, red. J. Kukułka, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1991, s. 9..

(2) Patrycja Brańka. 6. granice poszczególnych państw2. Nieco inną, ale merytorycznie zbliżoną definicję formułuje A. Marszałek, według którego internacjonalizacja oznacza procesy społeczne zachodzące na świecie we wszystkich dziedzinach życia3. J. Komorowski pisze, że umiędzynarodowienie kwantyfikuje stan powiązań międzynarodowych, który można opisać takimi cechami, jak: liczba firm zagranicznych, liczba biur podróży, liczba targów i wystaw międzynarodowych, liczba pasażerów w międzynarodowych przewozach lotniczych itd.4 W literaturze przedmiotu rozróżnia się pojęcia statusu międzynarodowego, potencjału międzynarodowego oraz umiędzynarodawiania5. Status międzynarodowy to stan określający zakres i wielkość powiązań w skali międzynarodowej, które stanowią o międzynarodowości państwa, regionu czy miasta. Przy czym stan ten może być skutkiem położenia geograficznego, rozwoju historycznego, a także działań władz samorządowych, które stworzyły warunki do realizacji powiązań międzynarodowych na swoim obszarze. Stan umiędzynarodowienia stanowi zatem pochodną czynników egzogenicznych oraz endogenicznych oddziałujących na określone terytorium. Potencjał międzynarodowy wyraża gotowość oraz możliwość powstawania powiązań międzynarodowych podmiotów działających na określonym terytorium. Stanowi on zbiór cech, które wskazują na międzynarodowy charakter powiązań oraz sprzyjają ich rozwojowi. Umiędzynarodawianie zaś to proces, w wyniku którego powstają lub są rozwijane cechy decydujące o umiędzynarodowieniu określonego terytorium. Polega on na wzroście znaczenia powiązań międzynarodowych w sensie gospodarczym, kulturowym oraz społecznym. Obecnie już nie tylko przystosowanie samych państw do otoczenia międzynarodowego oraz uczestnictwo w życiu międzynarodowym stanowi o ich randze, ale także w wyniku procesów decentralizacji władzy administracyjnej w krajach europejskich, procesy internacjonalizacji determinują uwarunkowania rozwoju regionów, jednostek administracji lokalnej oraz miast. 2. Internacjonalizacja gospodarki – aspekty teoretyczne Charakterystyczną cechą współczesnego rozwoju gospodarki jest pogłębiający się proces jej internacjonalizacji (umiędzynarodowienia). W literaturze ekonomicznej pojęcie to często występuje, ale jest na razie tylko ogólnie opracowane. 2. I. Wyciechowska, Internacjonalizacja a internalizacja w polityce państw, „Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 12, s. 117. 3 A. Marszałek, Integracja międzynarodowa a gospodarka światowa [w:] Integracja europejska, red. A. Marszałek, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997, s. 87. 4 J. Komorowski, Współczesne uwarunkowania gospodarczo-przestrzenne internacjonalizacji miast polskich, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000, s. 13–14. 5 Ibidem, s. 13–14..

(3) Internacjonalizacja gospodarki.... 7. Oznacza ono wzrost powiązań gospodarczych pomiędzy poszczególnymi krajami, ich regionalnymi ugrupowaniami oraz przedsiębiorstwami. Internacjonalizację można rozpatrywać w aspekcie statycznym rozumianym jako liczbę oraz jakość powiązań regionalnych podmiotów gospodarczych z podmiotami zagranicznymi, w tym także aktywność podmiotów zagranicznych na rynkach lokalnych, oraz w aspekcie dynamicznym6. Ujęcie dynamiczne traktuje internacjonalizację jako rozwój, tj. przechodzenie do coraz wyższych jej form. M. Gorynia sprowadza pojęcie internacjonalizacji gospodarki do dwóch podstawowych aspektów: handlu zagranicznego oraz zagranicznych inwestycji bezpośrednich, poprzez które najczęściej rozumie się rozwój związków gospodarczych z zagranicą7. W ramach rozstrzygnięć kwestii definicyjnej pojęcia internacjonalizacji gospodarki, niektórzy autorzy wyodrębniają internacjonalizację czynną oraz bierną8. Pierwsza z nich to eksport kapitału w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich za granicę, natomiast internacjonalizacja bierna to import dóbr i usług do jakiegoś kraju oraz napływ do niego bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Obie formy stanowią nieodzowny element procesów internacjonalizacji na świecie, przy czym zauważa się znaczną asymetrię ich występowania w poszczególnych krajach. W krajach zacofanych występuje znaczna przewaga importu oraz napływu inwestycji zagranicznych z zewnątrz. Jeszcze inaczej pojęcie internacjonalizacji rozpatruje A. Zorska, według której jest to proces rozumiany ogólnie jako rozszerzenie działalności krajowych przedsiębiorstw za granicą, zapoczątkowany na większą skalę w XIV w. wraz z rozwojem zamorskiej działalności przez kompanie handlowe. Jednak dopiero w drugiej połowie XIX w. nastąpił tak silny wzrost skali, zasięgu i form ekspansji przedsiębiorstw kapitalistycznych, że wywołało to integrowanie wielu rynków i gospodarek poprzez przepływy kapitałów9. W opracowaniu Grupy Lizbońskiej wyraźnie wskazuje się na rozwój trzech odmiennych procesów: internacjonalizacji, multinacjonalizacji oraz globalizacji. Pierwszy z nich dotyczy przepływów surowców naturalnych, półfabrykatów oraz gotowych wyrobów i usług, a także pieniędzy, pomysłów i ludzi między dwoma lub trzema państwami. Dokładnych narzędzi pomiaru tego procesu dostarczają statystyki handlu zagranicznego oraz migracji ludności. Multinacjonalizacja oznacza transfer i delokalizację zasobów,. 6. J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1996, s. 11. M. Gorynia, Internacjonalizacja gospodarki a polityka gospodarcza w warunkach integracji i globalizacji [w:] Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa i gospodarki, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 930, Wrocław 2002, s. 238. 8 Ibidem, s. 238. 9 A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 13–14. 7.

(4) Patrycja Brańka. 8. a w szczególności kapitału i w mniejszym stopniu pracy, z jednej gospodarki narodowej do drugiej10. Najistotniejsze cechy pojęcia internacjonalizacji, najbardziej ogólne, to11: – rosnący wzajemny wpływ poszczególnych państw i ich różnorodnych instytucji, który dokonuje się poprzez przenikanie coraz większej liczby produktów sfery materialnej i niematerialnej między coraz większą liczbę społeczeństw; – wzrost liczby różnorodnych więzi materialnych i niematerialnych wykraczającej poza obszary lokalne i regionalne. Dzięki temu ma miejsce przemieszczenie się w skali międzynarodowej nie tylko rezultatów produkcji materialnej, ale także wzorców cywilizacyjnych i kulturowych. Pomimo że procesy internacjonalizacji miały swój początek równocześnie z powstaniem państwowości (wymiana handlowa, przemieszczanie się ludności), z biegiem czasu zmieniał się stopień oraz sposób internacjonalizacji. Obecnie, w dobie procesów globalizacji, procesy internacjonalizacji gospodarczej na świecie intensyfikują się, rośnie ich znaczenie dla konkurencyjności krajów oraz regionów. Wpływ internacjonalizacji na działalność poszczególnych podmiotów gospodarczych może się wiązać z12: – szybkim rozwojem technologicznym, – zmianami postępowania uczestników rynku, – dążeniami do usunięcia napięć gospodarczych, politycznych, militarnych i kulturalnych, – zależnościami gospodarczymi, – integracją gospodarczo-polityczną, – międzynarodowymi i ponadnarodowymi układami, – działalnością organizacji międzynarodowych, – pojawianiem się nowych, międzynarodowych powiązań i zobowiązań, – mnożnikowymi efektami politycznego i gospodarczego otwarcia. Pod pojęciem internacjonalizacji gospodarki często rozumiane są tylko procesy handlu międzynarodowego oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne, natomiast wskaźniki tych dwóch procesów przedstawiają jednocześnie stopień umiędzynarodowienia gospodarki. Jednak w obliczu zmian zachodzących w gospodarce światowej, tak w ramach procesów produkcyjnych opartych w coraz większym stopniu na nowoczesnych technologiach, jak również w ramach sposobów organizacji przedsiębiorstw, form ich zarządzania oraz rosnącego znaczenia systemów instytucjonalnych wspierających działalność gospodarczą, zjawisko internacjona10. Granice konkurencji, Grupa Lizbońska, Poltext, Warszawa 1996, s. 43. T. Sporek, Wpływ globalizacji na współczesną gospodarkę światową [w:] Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa i gospodarki, t. 2, red. J. Rymarczyk, W. Michalczyk, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Lanego, Wrocław 2002, s. 278. 12 J. Rymarczyk, op. cit., s. 19. 11.

(5) Internacjonalizacja gospodarki.... 9. lizacji gospodarki nabrało szerszych aspektów oraz zdobyło większe znaczenie. Wydaje się, że o internacjonalizacji gospodarki świadczą nie tylko handel międzynarodowy oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne, ale także otwartość i gotowość podmiotów gospodarczych, w tym: przedsiębiorstw, instytucji publicznych, władz rządowych oraz samorządowych do podejmowania wszelkiego rodzaju kontaktów międzynarodowych, także tych mających na celu przekazywanie doświadczeń w ramach rozwiązywania wspólnych problemów gospodarczych, politycznych oraz społecznych, promocję kraju za granicą, związanych z rozwojem wiedzy oraz nauki, a także poszukiwaniem innowacyjnych rozwiązań. 3. Znaczenie internacjonalizacji gospodarki we współczesnym świecie Procesy internacjonalizacji gospodarki nabierają nowego znaczenia, tempa oraz intensywności od momentu zachwiania w wyniku nowych uwarunkowań społeczno-gospodarczych, fordowskiego paradygmatu produkcji, czyli od końca lat 60. XX w. Wtedy przedsiębiorstwa zaczęły poszukiwać nowych lokalizacji, bardziej konkurencyjnych z uwagi na niższe koszty pracy, lepszą infrastrukturę, lepiej rozwiniętą bazę instytucjonalną itp. Zapoczątkowało to wychodzenie przedsiębiorstw na coraz większą skalę poza granice narodowe. Liczne badania dotyczące internacjonalizacji, a w szczególności internacjonalizacji miast, prowadzone były przede wszystkim przez ośrodki naukowe we Francji, takie jak: Agencja Rozwoju Regionalnego DATAR, uniwersytet w Lyonie i w Grenoble oraz w ramach programu NICE Europe, który dotyczył badań nad miastami niestołecznymi. Pomimo że prace tych ośrodków skupiały się na procesach umiędzynarodowienia miast, niektóre z nich odnieść można do samego problemu internacjonalizacji gospodarki. Przemawiają za tym przynajmniej dwa argumenty. Po pierwsze, umiędzynarodowienie gospodarki stanowi ważny aspekt umiędzynarodowienia miasta i stanowi jeden z obszarów badań nad internacjonalizacją miast. Po drugie, procesy internacjonalizacji najsilniej przebiegają w dużych miastach i to właśnie ich potencjał społeczny oraz gospodarczy decyduje często o kondycji konkurencyjnej gospodarek regionów oraz państw. „Miasta stały się współcześnie nie tylko „wyspami” wyższego poziomu życia i efektywności gospodarowania, ale także ośrodkami najszybszej adaptacji, przetwarzania i transmisji innowacji we wszystkich rodzajach działalności. Wzmocniła się wyraźnie w ostatnich kilkudziesięciu latach regionotwórcza rola wielkich miast i ich ponadregionalne i ponadkrajowe oddziaływanie w zakresie dyfuzji nauki i technologii”13. 13. J. Komorowski, op. cit., s. 22..

(6) Patrycja Brańka. 10. Jednym z prekursorów prac badawczych prowadzonych nad umiędzynarodowieniem miast był J. Labasse, który prowadził badania m.in. w Lyonie, próbując na przykładzie tego miasta wskazać czynniki decydujące o stopniu jego umiędzynarodowienia. Sformułował on pięć czynników decydujących o międzynarodowej funkcji miasta. Są to14: – mieszkańcy funkcjonujący w sieci międzynarodowych powiązań społecznych oraz ekonomicznych (np. pracownicy firm zagranicznych, instytutów badawczych, studenci), – usługi o międzynarodowym charakterze (np. jednostki świadczące doradztwo dla partnerów zagranicznych, międzynarodowe targi i wystawy), – posiadanie przedstawicielstw miasta za granicą oraz funkcjonowanie przedstawicielstw miast zagranicznych na terenie konkretnego miasta, – ponadnarodowa ranga miasta w dziedzinie turystyki lub kultury. Badania, które znajdują wiele odniesień w literaturze europejskiej, były prowadzone przez P. Soldatosa. Wraz z grupą innych badaczy opracował on listę cech, którymi powinno charakteryzować się miasto międzynarodowe, wśród nich15: – położenie geograficzne sprzyjające otwarciu na świat, – inwestycje zagraniczne (czynniki produkcji pochodzące z zagranicy), – powiązania handlowo-usługowe z zagranicą, – cudzoziemcy zatrudnieni w mieście, – lokalizacja instytucji międzynarodowych: firm, banków, instytucji społeczno-ekonomicznych, kulturalnych i naukowych itp., – eksport towarów i usług wytwarzanych w mieście, – posiadanie za granicą przedstawicielstw własnych instytucji społecznych, kulturalnych i naukowych, – rozwinięty system powiązań o charakterze społeczno-gospodarczym (np. turystyka, telekomunikacja), – bezpośrednie połączenia transportowe z zagranicą, – sektor usług nastawionych na obsługę powiązań międzynarodowych (sale kongresowe, hotele, szkoły międzynarodowe), – lokalizacja środków masowego przekazu o zasięgu międzynarodowym, – organizowanie różnego rodzaju imprez międzynarodowych, – rozwijanie tzw. paradyplomacji miejskiej, tj. utrzymywanie kontaktów bilateralnych z innymi miastami, – etniczne zróżnicowanie ludności. Powyższe cechy mogłyby z powodzeniem charakteryzować stopień umiędzynarodowienia gospodarki regionu, czy też gospodarki jednostki administracji lokalnej. Ponadto wszystkie z nich, pośrednio bądź bezpośrednio, odnoszą się do 14 15. J. Labasse, Lyon, Metropôle?, „Revue de Géographie de Lyon” 1982, vol. 57. J. Komorowski, op. cit., s. 26..

(7) Internacjonalizacja gospodarki.... 11. problemu konkurencyjności gospodarki, a przynajmniej do pewnych jej aspektów. Chcąc wskazać wektor zależności pomiędzy stopniem internacjonalizacji oraz stopniem konkurencyjności gospodarki, należy wziąć pod uwagę, że o możliwości budowania gospodarki charakteryzującej się licznymi powiązaniami międzynarodowymi decyduje w dużej mierze jej konkurencyjność. Podmioty zagraniczne wybierają lokalizację w regionach o dobrej dostępności komunikacyjnej, gdzie sfera biznesu, instytucji okołobiznesowych jest już dostatecznie rozwinięta, gdzie władze samorządowe posiadają pewną praktykę we współpracy z inwestorami zagranicznymi. Jednocześnie na rynki zagraniczne mają szansę wejść przedsiębiorstwa silne, powstałe na terytorium, które jest w stanie wspierać ich działalność za pomocą rozwiniętych narzędzi finansowych oraz doradczych, a więc w środowisku rozwiniętym i konkurencyjnym. Wydaje się jednak, że zależność pomiędzy stopniem konkurencyjności oraz internacjonalizacji ma charakter dwukierunkowy, gdyż w obecnych czasach trudno jest budować konkurencyjną gospodarkę bez posiadania odpowiednich relacji międzynarodowych, bez inwestycji zagranicznych, bez instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych oraz pośredniczących pomiędzy podmiotami lokalnymi a partnerami zagranicznymi itd. Eksperci głoszą tezę o pozytywnym wpływie internacjonalizacji gospodarki na konkurencyjność i rozwój. M. Gorynia zaproponował tryptyk zależności: konkurencyjność – internacjonalizacja – efektywność. „Tylko bowiem gospodarka konkurencyjna może skutecznie i efektywnie włączać się w międzynarodowy podział pracy, czyli internacjonalizaować się. Internacjonalizacja wydaje się jednym z podstawowych uwarunkowań osiągnięcia wyższej efektywności gospodarowania, która z kolei jest warunkiem sine qua non podwyższenia dobrobytu”16. Pojęciem, które ściśle wiąże się z internacjonalizacją, jest globalizacja. Niektórzy autorzy uważają, że stanowi ona jakościowo wyższą fazę internacjonalizacji, ponieważ posiada zasięg globalny17. Globalizacja stanowi jeden z najważniejszych megatrendów rozwoju społeczno-gospodarczego, determinuje kształt oraz cele polityki gospodarczej poszczególnych krajów, regionów, a także jednostek lokalnych. Jej procesy przyczyniają się do zmian czynników decydujących o rozwoju oraz konkurencyjności regionów. Według wielu badaczy globalizacja stanowi szeroki i złożony proces zachodzący w sferze gospodarczej oraz społecznej, co powoduje podstawowe zmiany w świecie. Do czynników determinujących procesy globalizacyjne zalicza się: racjonalizm tworzący ramy dla poszukiwania 16. M. Gorynia, op. cit., s. 238. M. Klamut, Umiędzynarodowienie procesów gospodarczych, globalizacja finansowa i jej konsekwencje w polityce makroekonomicznej [w:] Proces globalizacji gospodarki – udział krajów w jej korzyściach i kosztach, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1024, Wrocław 2004, s. 188. 17.

(8) Patrycja Brańka. 12. oraz wykorzystania wiedzy na świecie, rozwój gospodarki światowej w myśl zasad kapitalizmu, postęp techniczny i technologiczny, w tym rozwój nowoczesnych systemów informacyjnych, istnienie odpowiednich mechanizmów regulacyjnych pozwalających poszczególnym krajom czerpać korzyści z zachodzących na świecie procesów społeczno-gospodarczych18. Z punktu widzenia problemów rozwoju regionalnego wskazuje się na dwie podstawowe konsekwencje globalizacji, są to: – zagrożenia wynikające z przestrzennego zróżnicowania efektów globalizacji oraz z możliwości trwałej marginalizacji niektórych obszarów, – szanse związane z „terytorializacją” rozwoju, oznaczające wzrost znaczenia terytorium jako źródła przewagi konkurencyjnej. W pierwszym wypadku procesy globalizacyjne prowadzić mogą do pogłębiania się dysproporcji w rozwoju i pozbawiania szans rozwoju obszarów najbiedniejszych. Alternatywną jest rozwój lokalny, rozumiany jako zaplanowany i realizowany oddolnie rozwój uwzględniający zarówno specyfikę lokalną, jak i uwarunkowania zewnętrzne, w ten sposób umożliwiający powiązanie zróżnicowań z globalizacją. Zatem skoro procesy globalizacyjne prowadzą do wytwarzania coraz to nowych, silniejszych form współpracy pomiędzy poszczególnymi krajami oraz regionami, jednocześnie wykluczając z gry podmioty najsłabsze (w tym także regiony). Stopień internacjonalizacji gospodarki stanowi istotny czynnik rozwoju regionalnego determinujący włączenie regionu do sieci globalnych powiązań społecznych oraz gospodarczych, innymi słowy, determinuje rangę regionów na świecie oraz stopień ich rozwoju. Pojęcie glokalizacji zostało stworzone przez regionalistów francuskich. Pomimo że przedsiębiorstwa muszą być konkurencyjne w skali globalnej, lokalizacja nadal odgrywa kluczową rolę w budowaniu przewagi konkurencyjnej. Globalizacja z jednej strony narzuca gospodarce szybkość, co w krótkim czasie i przy dużej niepewności ogranicza wszelkie próby przewidywania, ale z drugiej strony, konkurencyjność w rzeczywistej gospodarce czyni przedmiotem gry lokalne zasoby, które mogą być tworzone i wykorzystane tylko w warunkach względnej stabilności i trwałości19, takich jak np. kompetencje zatrudnionych, dobrze zorganizowana sieć gospodarcza, dostępność komunikacyjna. Głównym czynnikiem motorycznym rozwoju regionalnego jest mobilizowanie endogenicznego potencjału rozwoju w regionach. Rozwój lokalny rozumiany jest jako działania podejmowane z woli aktorów lokalnych, uwzględniających uwarunkowania występujące na danym terytorium. Rozwój lokalny oznacza więc 18. J.A. Scholte, Globalization a Critical Introduction, St. Martin’s Press, Inc., New York 2000, s. 89–108. 19 Za: A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 39..

(9) Internacjonalizacja gospodarki.... 13. „oddolny” (bottom-up) sposób generowania dynamiki rozwoju. Rozwoju lokalnego nie należy utożsamiać z rozwojem w skali mikro, ale ze „sposobem podejścia do rozwoju, postawami i zachowaniami oznaczającymi gotowość do wzięcia w swoje ręce odpowiedzialności za swój los”20. Przykładem przedsięwzięć na rzecz rozwoju regionalnego o charakterze endogenicznym są lokalne systemy produkcyjne, często utożsamiane z dystryktami przemysłowymi opisanymi przez A. Marshalla. Lokalne systemy produkcyjne stanowią konfigurację zgrupowanych w niewielkiej odległości jednostek produkcyjnych, utrzymujących między sobą relacje o mniejszym bądź większym natężeniu, które mogą mieć charakter materialny i rynkowy, ale także nierynkowy i nieformalny. Mogą one dotyczyć przepływów materialnych, usług, siły roboczej, technologii lub wiedzy21. Nowoczesną formą inicjatyw podejmowanych głównie w krajach wysoko rozwiniętych na rzecz rozwoju lokalnego są technopole stanowiące specyficzne dystrykty przemysłowe opierające się na nowoczesnych technologiach. Do charakterystycznych cech technopoli można zaliczyć22: – współpracę uczelni wyższych oraz placówek naukowych prezentujących wysoki poziom w zakresie nowoczesnych nauk technicznych, – współpracę pomiędzy środowiskiem badawczo-naukowym a sferą gospodarczą, – istnienie odpowiednio wykwalifikowanych zasobów ludzkich zdolnych do kreowania środowiska innowacyjnego, – uwydatnianie szczególnej roli sfery instytucjonalnej w funkcjonowaniu technopolu. U podstaw koncepcji rozwoju lokalnego leży przekonanie, że odpowiednia mobilizacja i aktywizacja środowiska lokalnego pozwoli przetrwać mu w warunkach wzrastającej niepewności podejmowania decyzji, szybkiego postępu technologicznego i idących za nim zmian w strukturze gospodarki na świecie. W takim pojmowaniu rozwoju gospodarka lokalna powinna być gospodarką otwartą na nowe wyzwania wynikające z międzynarodowych trendów oraz oczekiwań zewnętrznych podmiotów. Procesy globalizacji prowadzą w efekcie do powstawania i utrwalania nowej formy relacji społecznych i gospodarczych – tzw. regionalnych sieci gospodarczych. Według R. Domańskiego sieci gospodarcze to luźne struktury złożone z podmiotów, które pomnażają wartości i wprowadzają nowe materiały, inno20. I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Nauklowe PWN, Warszawa 2001, s. 32. 21 C. Courlet, Les systèms productifs locaux: da la définition au modèle [w:] Resaux d’entreprises et territoires. Regards sur les systemes productifs locaux, Datar, La documentation francaise, Paris 2001, s. 25. 22 L. Abdemalki, J. Perrat, Les technôpoles, l’innovation et le dèveloppement [w:] Les nouvelles logiques du developpement, ed. L. Abdemalki, C. Courlet, L’Harmatten, Paris 1996, s. 173..

(10) Patrycja Brańka. 14. wacje technologiczne i nowe formy kooperacji, gdzie głównymi podmiotami są przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe oraz transportowe, banki, instytuty badawczo-rozwojowe, samorządy, administracja rządowa 23. „Głównym motywem ich powstawania jest synergia i dążenie do zmniejszania niepewności działania. Powiązania w sieci są elastyczne i mogą tworzyć różne kombinacje. Sieci te pozwalają na połączenie lokalnych procesów rozwoju z gospodarką globalną”24. A. Sallez wyodrębnia trzy cele, jakie dzięki współistnieniu w sieci gospodarczej realizują przedsiębiorstwa25: – osiągnięcie korzyści skali dzięki połączeniu badań, produkcji oraz marketingu różnych przedsiębiorstw, – kontrolowanie rynku produktów komplementarnych, co pozwala na zwiększenie ich zdolności do szybkiej reakcji wobec zmian zewnętrznych, – kontrolowanie strategicznych kierunków rozwoju komplementarnej produkcji, co pozwala na ciągłe doskonalenie własnych produktów. Istnienie rozbudowanej gospodarczej sieci regionalnej warunkuje atrakcyjność gospodarczą regionu, możliwość budowania innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości, a więc przyciągania nowych przedsiębiorstw krajowych i zagranicznych. Funkcjonowanie rozwiniętej sieci instytucji wspierających inicjatywy gospodarcze o charakterze międzynarodowym w dużym stopniu przyczynia się do umiędzynarodawiania gospodarki regionalnej. 4. Środowisko innowacyjne a środowisko umiędzynarodawiające Z praktyki wynika, że rozwój oparty na wiedzy i innowacjach cechuje przede wszystkim regiony wysoko rozwinięte. J.A. Schumpeter, który w początkach XX w. wprowadził pojęcie innowacji do nauk ekonomicznych, zakładał, że innowacja stanowi wynik pewnych decyzji oraz działań podejmowanych przez przedsiębiorcę, które skutkują wprowadzeniem nieodwracalnych zmian (np. wprowadzenie do produkcji nowych wyrobów, udoskonalenie dotychczasowych, zastosowanie nowych technologii, surowców, zastosowanie nowego sposobu sprzedaży). J.A. Schumpeter pod pojęciem innowacji rozumiał nie tylko nowe rozwiązania i ciekawostki technologiczne, ale także zmiany marketingowe oraz organizacyjne. W swoich badaniach pomijał jednak problem dyfuzji innowacji, 23. R. Domański, A. Marciniak, Sieciowe koncepcje gospodarki miast i regionów, Studia KPZR PAN, t. CXIII, PWN, Warszawa 2003, s. 27. 24 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 33. 25 A. Sallez, Les nouveaux territoires de l’entreprises [w:] Espace et dynamiques territoriales, P.H. Derycke, Economica, Paris 1994..

(11) Internacjonalizacja gospodarki.... 15. traktując je w sposób aprzestrzenny. Prekursorem badań nad przyczynami przestrzennej koncentracji procesów innowacyjnych był F. Perroux 26. Dostrzegał, że najważniejszym czynnikiem pobudzającym rozwój przedsiębiorstw oraz ich ekspansję terytorialną są innowacje. Z początkiem lat 70. XX w. zauważono, że innowacja stanowi czynnik wzrostu gospodarczego, tworzący nowe miejsca pracy, dlatego w globalizującym się świecie jest ona koniecznością. Obecnie uważa się, że postęp techniczny stanowi ciągły dynamiczny proces charakteryzujący się licznymi interakcjami pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w nim. Oznacza to, że powstawanie oraz dyfuzja innowacji to proces wzajemnego oddziaływania między podażą nowych rozwiązań przez podmioty naukowo-badawcze, a popytem na innowację zgłaszanym przez przedsiębiorstwa. Jest to proces globalny, wymagający współpracy między różnymi partnerami. Zaangażowanie w proces rozwoju innowacji dotyczy nie tylko przedsiębiorstw oraz organizacji naukowych generujących nowe rozwiązania, ale także władz krajowych oraz samorządowych. Władze publiczne krajów rozwiniętych prowadzą szeroko zakrojoną politykę na rzecz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy poprzez takie działania, jak, z jednej strony, kreowanie i zarządzanie narzędziami finansowymi wspierającymi rozwój badań naukowych oraz, z drugiej, zaangażowanie małych i średnich przedsiębiorstw w generowanie oraz absorpcję innowacji z zewnątrz, wspieranie inicjatyw rozpowszechniających innowacje czy wspieranie współpracy pomiędzy podmiotami B+R a przedsiębiorstwami. Celem władz publicznych jest „wzmocnienie i rozwój lokalnych zasobów technologicznych i w konsekwencji podniesienie konkurencyjności poszczególnych regionów w stosunku do ich międzynarodowego otoczenia. Perspektywa otwarcia granic i zwiększonej konkurencji między regionami sprawiła bowiem, że potencjał badawczo-rozwojowy zlokalizowany w regionach uważany jest za przesłankę, która decydować będzie w przyszłości o ich racji bytu”27. Współczesne rozumienie procesu rozwoju innowacji doprowadziło regionalistów francuskich (m.in. D. Maillata, C. Courleta, G. Becattiniego, włoskiego regionalistę R. Camagniniego współpracujących w ramach zespołu badawczego GREMI) do zdefiniowania pojęcia środowiska innowacyjnego. Prekursorem badań nad środowiskiem innowacyjnym był Ph. Aydalot, według którego stanowi ono najważniejsze źródło innowacji. Twierdził, że to dzięki współpracy podmiotów lokalnych tworzących specyficzne powiązania oraz odpowiedni klimat mają miejsce procesy innowacyjne28. 26. F. Perroux, Note on the Concept of Economic Growth Poles [w:] Regional Economics: Theory and Practice, The Free Press, New York 1955, s. 93–104. 27 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 144–145. 28 Ph. Aydalot, Trajectoires technologiques et milieux innovateurs [w:] Milieux innovateurs en Europe, GREMI, Paris 1986, s. 11..

(12) Patrycja Brańka. 16. D. Maillat wymienia pięć aspektów definiujących środowisko innowacyjne. Są to29: – zbiór przestrzenny, czyli obszar geograficzny, nieposiadający granic w dosłownym znaczeniu, lecz reprezentujący pewną jedność wyrażającą się w specyficznych zachowaniach, – kolektyw uczestników (przedsiębiorstw, instytucji badawczych i kształcenia, lokalnych władz publicznych, osób wykwalifikowanych), którzy powinni posiadać względną niezależność decyzyjną i autonomię w formułowaniu swoich strategicznych wyborów, – specyficzne elementy materialne (przedsiębiorstwa, infrastruktura), a także niematerialne (umiejętności, reguły) i instytucjonalne, – logika organizacyjna (zdolność do współpracy), która zależy od zdolności modyfikowania przez poszczególne podmioty swoich zachowań stosownie do transformacji otoczenia technologicznego i rynkowego, – logika uczenia się (zdolność do zmian), która zależy od zdolności modyfikowania przez poszczególne podmioty swoich zachowań stosownie do transformacji otoczenia technologicznego i rynkowego. Autor stwierdza, że dzięki środowisku innowacyjnemu małe i średnie przedsiębiorstwa funkcjonujące w sieci jego powiązań mogą włączyć się w kontekst globalny na podstawie lokalnej bazy i endogenicznych procesów rozwoju. W problematyce globalnego współzawodnictwa podstawową rolę odgrywa umiejętność wykorzystywania wiedzy do tworzenia innowacyjnych rozwiązań. Współpraca przedsiębiorstw oraz różnego rodzaju organizacji, a także władz lokalnych w ramach środowiska innowacyjnego przybiera najczęściej formę rozwiniętych sieci gospodarczych zdolnych do przyciągania coraz to nowych podmiotów. Środowisko lokalne posiadające cechy środowiska innowacyjnego stanowi atrakcyjne miejsce lokalizacji przedsiębiorstw funkcjonujących w skali międzynarodowej. Efektem kolejnych badań nad środowiskiem innowacyjnym było wprowadzenie do literatury przez O. Torrèsa pojęcia środowiska umiędzynarodawiającego, oznaczającego układ stałej współpracy, w której lokalni aktorzy (przedsiębiorstwa, samorządy terytorialne, instytucje publiczne lub parapubliczne, ośrodki badań uniwersyteckich, systemy bankowe i inne) prowadzą wspólne działania w celu wytworzenia dynamiki umiędzynarodowienia, dążąc do jednoczesnego wzmocnienia dostępności przedsiębiorstw lokalnych do płaszczyzny globalnej oraz atrakcyjności terytorialnej na arenie międzynarodowej”30. Oznacza to, że 29. D. Maillat, Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, Rector’s Lectures, No. 52, Kraków 2002, s. 10–11. 30 O. Torrès, Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja [w:] Wiedza, innowacyjność. Przedsiębiorczość a rozwój regionów, red. A. Jewtuchowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 26–27..

(13) Internacjonalizacja gospodarki.... 17. środowisko umiędzynarodawiające posiada określone zasoby, na których opiera swoje korzyści konkurencyjne oraz posiada pewne kompetencje w stosunku do aktorów funkcjonujących w jego ramach. Środowisko umiędzynarodawiające działa na zasadzie samowzmocnienia, co oznacza, że im bardziej jest ono umiędzynarodowione tym bardziej staje się umiędzynarodawiające. Środowiska silnie umiędzynarodowione stymulują oraz ułatwiają przedsiębiorstwom lokalnym podejmowanie działań o charakterze międzynarodowym oraz przyciągają coraz to nowe firmy zagraniczne. Podstawę działania tych przedsiębiorstw stanowi bliskość relacji przynoszących efekty umiędzynarodawiające. Istnieje wiele wskaźników pozwalających na ocenę stopnia umiędzynarodowienia gospodarki regionu. O. Torres zalicza do nich31: – dobrze rozwiniętą infrastrukturę komunikacyjną, taką jak: lotniska, sieci autostrad, dostęp do Internetu o szybkiej transmisji danych. Autor zaznacza, że tego typu infrastruktura dzięki odpowiedniej polityce każdego państwa stanie się powszechna i wszechobecna; – posiadanie zasobów specyficznych dla regionu, które odróżniają go od innych i pozwalają budować na nich przewagę konkurencyjną. Takimi zasobami może być pojawienie się firm o międzynarodowej marce przyciągającymi inne przedsiębiorstwa, ich koncentracja przyciąga określoną kulturę przemysłową, rozwija kwalifikacje pracowników, ułatwia współpracę, podnosi prestiż regionu; – istnienie w regionie pewnej liczby organizacji oraz instytucji, których działalność nakierowana jest na współpracę międzynarodową, w tym pomoc dla przedsiębiorstw w nawiązywaniu kontaktów zagranicznych, np. kluby eksporterów, organizacje świadczące pomoc w poszukiwaniu i realizacji międzynarodowych projektów; tzw. struktury bliskości o międzynarodowym charakterze. Środowiska międzynarodowe stanowią ważny czynnik rozwoju przedsiębiorczości w regionie. Większość pomiotów, szczególnie z sektora małych i średnich przedsiębiorstw, nie angażuje się w działania międzynarodowe w sposób samodzielny, ale z pomocą innych aktorów regionu (instytucji, przedsiębiorstw), którzy prowadzą współpracę z zagranicą. Należy jednak wspomnieć, że nie wszystkie przedsiębiorstwa zagraniczne działające w regionie mogą przyczyniać się do „przenoszenia” lokalnych firm na rynki międzynarodowe. Zależy to przede wszystkim od stopnia terytorializacji32 dużych przedsiębiorstw w środowisku 31. Ibidem, s. 26–29. W anglojęzycznej literaturze przedmiotu funkcjonuje pojęcie embeddedness (zakorzenienie), które odnosi się między innymi do dużych przedsiębiorstw działających na określonych rynkach, gdzie mogą one, ale nie muszą, rozwijać szerszych relacji z podmiotami lokalnymi. Zdarza się, że przedsiębiorstwa te tworzą tzw. enklawy i ich obecność w regionie nie wpływa znacząco na jego rozwój. Problem ten został szerzej opisany w opracowaniu pt. Wpływ inwestorów zagranicznych na rozwój regionalny i lokalny na przykładzie GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. w Poznaniu, red. T. Stryjakiewicz, Bogunki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2004. 32.

(14) 18. Patrycja Brańka. lokalnym. Terytorializacja oznacza bowiem tworzenie związków pomiędzy przedsiębiorstwem a środowiskiem regionalnym (przedsiębiorstwami, instytucjami, samorządem). The Internationalisation of the Economy and Contemporary Regional Development Theory The processes of economic internationalisation understood as growth in the economic links between countries, regions and entities that make up local economies began together with the creation of states, though over time they have changed their form, intensity and scope. Development of the modern economy is determined above all by globalisation processes, which lead to the creation of ever newer and stronger forms of cooperation between particular countries and regions while at the same time culling the weakest entities and regions. The degree of economic internationalisation therefore constitutes an essential factor in regional growth, dictating how a region will function in the global network of social and economic links..

(15)