Cel funkcjonowania przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego w kontekście wybranych teorii firmy

Pełen tekst

(1)Jarosław. Plichta. Katedra Handlu I In.tytu_11 Ry .. kewy_h. Cel funkcjonowania przedsiębiorstwa. ubezpieczeniowego w kontekście wybranych teorii firmy 1. Wat,p Ubezpieczenia odgrywają we współczesnych systemach społeczno-gospodar czych bardzo ważną rolę. Spełniają wiele funkcji, które - z niewielkimi wyjątkami - mogą być realizowane jedynie przez to urządzenie gospodarcze, które z jednej strony - na podstawie umowy i dzięki opłacie składki - pozwala zakładowi ubezpieczeniowemu przyjąć na siebie, a ubezpieczającemu prLekazać do zakładu ryzyko negatywnych, ekonomicznych skutków określonego zdarzenia losowego; z drugiej - na podstawie metod oceny ryzyka - pozwala selekcjonować i gromadzić składki, w sposób i w skali pozwalającej co najmniej pokryć przyrzeczone świadczenia z tytułu wypadków ubezpieczeniowych oraz koszty funkcjonowania zakładu 15, s. 561. Ta rozbudowana definicja wskazuje na specyficzny charakter usług ubezpieczeniowych, które są oferowane przez wyspecjalizowane podmioty gospodarcze. Są one zorganizowane na zasadach prawa handlowego oraz specjalnych aktów prawnych (ustawy ubezpieczeniowe) regulujących zasady funkcjonowania tych podmiotów. Niezależnie od formy prawnej (spółka akcyjna, TUW) są one podmiotem rynku ubezpieczeniowego, w którego skład wchodzą również inne. podmioty (konkurencyjne) oferujące usługi o podobnym charakterze (głównie produkty ubezpieczeniowe z częścią inwestycyjną)· W wypadku ubezpieczeń są to również takie kategorie, jak: popyt ubezpieczeniowy, preferencje nabywcy, podaż ubezpieczeń, konkurencja, ryzyko działalności gospodarczej itd., dlatego podlegają mechanizmom i procesom rynkowym, jak inne podmioty funkcjonujące na tzw..

(2) Jarosław. Plichta. rynkach konkurencyjnych. To oczywiste stwierdzenie nie jest jednak w dostateczny sposób eksponowane w polskojęzycznej literaturze na temat ubezpieczeń. Oprócz zagadnień związanych z elementami analizy strategicznej (analiza otoczenia) i marketingiem (techniki sprzedaży) problematyka przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego ogranicza się głównie do aspektów prawnych, finansowych i technicznych (zarządzanie ryzykiem, kalkulacja składki itd.) funkcjonowania towarzystw ubezpieczeniowych'. Rzadko można spotkać opracowania dotyczące relacji przedsiębiorstwa z otoczeniem, zarządzania przedsiębiorstwem oraz pogłębionych analiz sektorowych, które nie sprowadzałyby się do określenia udziałów w rynku, dynamiki inkasowania składek czy liczby polis i ubezpieczonych. Z uwagi na to, że przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe nie były głównym przedmiotem rozważań w kontekście różnych teorii przedsiębiorstwa (szczególnie współczesnych), powstała luka metodologiczna i poznawcza. Ma to również swoje konsekwencje dla praktyki gospodarczej, gdzie aplikuje się rozwiązania związane z doświad czeniami na innych rynkach lub dotyczące np. marketingu czy wyboru strategii działania z innych sektorów'. Nie stwarza to również możliwości do poszukiwania w zarządzaniu przedsiębiorstwami ubezpieczeniowymi nowych, często niekonwencjonalnych rozwiązań i znajdowania istotnych, a nie pozornych przewag konkurencyjnych. O skali zjawiska mogą świadczyć działania marketingowe (szczególnie promocyjne i dystrybucyjne) przedsiębiorstw ubezpieczeniowych. Analiza przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego w kontekście różnych teorii przedsiębiorstw i rynków może stworzyć podstawy do nakreślenia ram funkcjonowania tego typu podmiotów na współczesnym globalnym rynku i będzie jednocześnie punktem wyjścia do pogłębionych analiz związanych z relacjami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Należy dodać, że poszczególne teorie są traktowane przez większość ekonomistów w sposób komplementarny, a nie alternatywny. Wyzwania stojące przed przedsiębiorstwami ubezpieczeniowymi są duże, szczególnie w kontekście powstawania nowych układów i zachowań rynkowych spowodowanych rozwojem nowoczesnych technologii oraz zupełnie nowych podmiotów gospodarczych, a mianowicie organizacji wirtualnych [6, s. 23[.. Nazwa "towarzystwo" wiąże się korporacyjną firmą prawną. nazwa "zakład" jest nazwą tradycyjną, przyjętą dla zorganizowanych środków przeznaczonych na określony cel. l. 2. Pojęcie. rynku.. "sektor" jest stosowane do podmiotów sfery podażowej, a "rynek" sfery popytowej.

(3) 2. Cel funkcJonowania przedsl9blorstwa w teorII neoklasyczneJ Celowość działań. jest jedną najbardziej charakterystycznych cech aktywności ludzkiej. Cel działania to stan dotyczący przyszłości jakiejś rzeczy pod pewnymi względami, który jako dla podmiotu działającego jest pod jakimś względem cenny (pożądany), wyznacza kierunek i strukturę działania zmierzającego do spowodowania lub utrzymania tego stanu rzeczy 19, s. 2061. W teorii neoklasycznej firma utożsamiana jest z jej właścicielem, którego celem jest maksymalizacja zysku firmyl4, s. 281. Większość poglądów na temat celu przedsiębiorstwa skupiona jest wokół zysku, zaspokojenia potrzeb społecznych oraz wartości rynkowej przedsię biorstwa. Istnieje wiele poglądów, ale łączy je ogólne stwierdzenie P.F. Druckera, że przedsiębiorstwo najlepiej realizuje interes społeczny wtedy, gdy osiąga wysoką sprawność ekonomiczną II, s. 541. Wedlug przedstawicieli szkoły szumpeteriań skiej (F. Knight) źródłami czystego zysku są innowacje oraz niepewność czy raczej ryzyko prowadzenia działalności. Jedynie niepewność niemierzalna jest źródłem czystego zysku'" Czynnik innowacji nie jest sam w sobie źródłem zysku, ale również w grę wchodzi umiejętność przedsiębiorcy do aplikacji i wykorzystania innowacji. Zysk jest traktowany jako główny i w zasadzie jedyny cel f unkcjonowania firmy. Chociaż przy założeniu doskonałości rynku zysk (nadzwyczajny) może mieć charakter jedynie przejściowy. Istnieje wiele zastrzeżeń co do koncepcji neoklasycznych. Z punktu widzenia przedsiębiorstw ubezpieczeniowych należy zwrócić uwagę na następujące kwestie: - kwestia maksymalizacji zysku jako cel główny był i dalej jest traktowany marginesowo (zwykle straty firm ubezpieczeniowych są traktowane jako zagrożenie dla lokat ubezpieczonych szczególnie w wypadku ubezpieczeń na życie z funduszem inwestycyjnym), - często traktuje się cele ogólnospołeczne ubezpieczeń jako cele nadrzędne, - postrzega się niektóre formy ubezpieczeń (ubezpieczenia społeczne czy sposoby organizacji działalności, np. TUW (Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych) jako obszary wyłączone z mechanizmu rynkowego. Zasadniczym problemem w ekonomii jest problem efektywności ogólnogospodarczej, na którą składa się efektywność poszczególnych sektorów i przedsię biorstw.. mierz.alna za pomocą rachunku prawdopodobieństwa. W teoriach neoklasycznych zakłada się również pełny d ostęp do informacji i możliwość dokonania na (ej podstawie racjonalnej dcc)' .,ji . :1. Niepewność.

(4) Jarosław. Plichta. Zakwestionowanie doskonałości mechanizmu rynkowego jako narzędzia efektywnej alokacji zasobów doprowadziło do ingerencji państwa jako regulatora odchyleli i deformacji jego działania. Szczegól nie można to zaobserwować w sektorze ubezpieczeń, głównie społecznych i obowiązkowych. Po doświadczeniach wielu krajów związanych z tworzeniem systemów ubezpieczeń opartych na tzw. III filarach' można dojść do wniosku, że nie moima wyłączyć podmiotów funkcjonujących w obszarze trzech filarów (państwo, towarzystwa funduszy emerytalnych oraz firmy ubezpieczeniowe) z działania mechanizmu rynkowego i alokacji zasobów. Wszystkie ww. podmioty są poddane działaniom mechanizmów charakterystycznych dla rynków konkurencyjnych. Wadliwie skonstruowane systemy ubezpieczeń mogą doprowadzić do bankructwa nie tylko podmioty gospodarcze, ale również państwa, które są uczestnikami rynków kapitałowych i finansowych we współczesnej gospodarce globalnej (obligacje państwowe, dług publiczny, deficyt budżetowy itd.)'. Traktowanie ubezpieczeń jako urządzeń gospodarczych pozarynkowych powodowało bardzo często rozwój nieefektywnych, zbiurokratyzowanych struktur oraz wykorzystywanie gromadzonych w tym celu funduszy jako pewnego rodzaju podatków. Wydaje się, że założenie maksymalizacji zysku - bez względu na rodzaj ubezpieczeń i formę prawną instytucji zarządzającej funduszami - powinien być nadrzędny w stosunku do innych celów. Założenie to powoduje możliwość walki konkurencyjnej i w konsekwencji upadek niektórych towarzystw, ale nie musi to prowadzić to utraty przez ubezpieczonych zgromadzonych środków lub braku ochrony ubezpieczeniowej. Rola państwa powinna zmierzać do stworzenia warunków jawności i możliwości nadzoru działalności firm ubezpieczeniowych przez ich klientów oraz przez organy państwowe . Efektywność niektórych instytucji ubezpieczeniowych, jak np. ZUS, jest niedostateczna, a bezpieczeństwo związane z istnieniem takiej instytucji w systemie ubezpieczeń społecznych nie wymusza działań innowacyjnych. Istnieje również pogląd, że TUW nie są podmiotami komercyjnymi lub pełnymi uczestnikami gry rynkowej. Nie należy mylić formy organizacji "uwspólniania ryzyka" ze stopniem uczestnictwa w funduszu nabywczym ludności. Jeżeli TUW zakłada organizację działalności ubezpieczeniowej, opierając się jedynie na własnych członkach, to nie powoduje to, że nie powinno działać w sposób efektywny·. Zachęcanie kolejnych członków opiera się głównie na zasadzie oceny efektywności funkcjonowania takiego przedsiębiorstwa. Pozo-. " Filar I - ubezpieczenia społcczne. Filar II - obowiązkowe (fundusze emerytalne) Filar III - dobrowot nC'. !i. Według niektórych specjalistów 00 ubezpieczeń system ubezpieczeń. zbankrutować. r.. \V. Niemczech powinien. - w wypadku braku reformy - w latach 2005- 2006.. W polskim pmwic dopusi',cza się możliwość pozyskania nic więcej niż IO ~) składki spoza. cz łn nk ów'n l w..

(5) Cel Jimkcjonmvallio przedsiębjorsr wa ubezpieczeniowego .... staje ono zatem w konkurencji do innych podmiotów, np. spółek akcyjnych. Kryterium nie jest tutaj sposób czy forma organizacji i funkcjonowania, ale to samo ź ródło potrzeb i środków potrzebnych do funkcjonowania. Nie można zgodzić się z poglądem, że "zakłady prywatne działające na zasadzie "zero zysku - zero strat" powstąją ze wspólnot ubezpieczeniowych", czyli TUW. Może to oznaczać wysokie składki i wysokie koszty. Wszelkie nadwyżki są przekazywane członkom, a starty pokrywane przez nich solidarnie. Przy dużej liczbie członków pojawia się taki sam problem, jak w spółkach akcyjnych o rozproszonym akcjonariacie, który znałazł swoje rozwinięcie w teoriach menedżerskich firm . Podsumowując, można stwierdzić, że maksymalizacja zysku - nawet jeżeli nie jest oficjalnie podawana jako cel główny - powinna być celem głównym funkcjonowania podmiotów rynku ubezpieczeń, co: powoduje przestrzeganie zasady efektywności działania, a w konsekwencji ma wpływ na różne elementy związane ze świadczeniem usługi ubezpieczeniowej (cenę, jakość itd.), zapewnia dbałość wykorzystania kapitału zainwestowanego w tę działalność (bez względu na rodzaj i pochodzenie), zapewnia właściwą alokację zasobów gromadzonych w ramach działalności ubezpieczeniowej (przy stworzeniu dodatkowych mechanizmów kontrolnych). Należy dodać, że założenie o maksymalizacji zysku nie zostało zweryfi kowane ostatecznie - ani pozytywnie ani negatywnie. Wymaga natomiast poszerzenia i wskazania na inne elementy wpływające na wyznaczanie celów funkcjonowania przedsiębiorstwa.. 3. Wkład teorII menedteraklel w nauk, o pnedal,bloratwle Rozwój gospodarczy spowodował powstanie dużych przedsiębiorstw ponadnarodowych oraz rynków kapitałowych i finansowych . Pojawiły się problemy z traktowaniem w tożsamy sposób właściciela i zarządzającego zainwestowanym kapitałem. Pomimo że istniał i istnieje nadzór właścicielski w wielu przedsiębior stwach, to nie chroni on w pełni przed realizacją własnych celów przez kadrę zarządzającą (menedżerów) . Realizują oni często inne cele niż maksymalizacja zysku (np. maksymalizacja sprzedaży, stopy wzrostu firmy, pewnych rodzajów wydatków), który jest źródłem odsetek dla dawców kapitału. Teoretycznie nie byłoby konfliktu interesów, gdyby nie motywy menedżerów związane z prestiżem, poczuciem niezależności i bezpieczeństwa, kompetencji itd., które powodują realizowanie wspomnianych wyżej celów. Dochodzi do tego często po zrealizowaniu satysfakcjonującego właścicieli kapitału zysku. Można sobie wyobrazić sytuację zgodności ww, celów, np. w długim okresie, kiedy wzrost sprzedaży powoduje wzrost udziału w rynku, a to z kolei prowadzi do dominacji i możliwości realizowania ponadnormatywnych zysków itd. Ilustracją problemu realizacji różnych.

(6) Jarosław. Plichta. celów są wydarzenia związane z tzw. kreatywną księgowością, upadek wielu firm i podważenie zaufania akcjonariuszy do instytucji kontrolujących (audytorskich - przypadek Arthur Andersen Co.). Dotyczy to w takiej samej mierze firm ubezpieczeniowych, w których menedżerowie mają takie same (może nawet większe) możliwości realizacji "swoich" celów. Działalność ubezpieczeniowa cechuje się pewną stabilnością działania obliczoną bardzo często na długoterminowy efekt. W wielu wypadkach trudno jest akcjonariuszom lub członkom (TUW) ocenić efekty działań kadry menedżerskiej w krótkim okresie (np. wynikające z trudności zmiany długoterminowych umów ubezpieczeniowych). Chociaż problem różnego postrzegania celów przez dwie główne grupy, a mianowicie akcjonariuszy (właścicieli) i kadrę zarządzającą (menedżerów). nie został jednoznacznie zweryfikowany statystycznie (np. poprzez analizę korelacji pomiędzy zarobkami kadry menedżerskiej a dynamiką sprzedaży czy udziałem w rynku firmy), to z doświadczeń praktyki gospodarczej wynika, że rady nadzorcze spełniają ważną rolę w koordynacji celów i kierunków funkcjonowania firmy 12, s. 231. Nowe spojrzenie na cele funkcjonowania firmy wiąże się z teorią behawioralną·. 4. Polecle celu przodaltbloratwa w teorII bohawloralnol Rezygnacja z koncepcji przedsiębiorstwa jako tzw. czarnej skrzynki dominują cej w teorii neoklasycznej na rzecz organizacji złożonej z różnych koalicji i grup była zasadniczym punktem wyjścia do teorii behawioralnej. Zachowania różnych grup wewnątJ7. organizacji są zdeterminowane przez ich poziomy aspiracji. Stąd proces decyzyjny w przedsiębiorstwie polega na wprowadzonej przez H.A. Simona tzw. racjonalności proceduralnej, która nie prowadzi do rozwiązań optymalnych, lecz satysfakcjonujących. Cel funkcjonowania przedsiębiorstwa jest definiowany jako zespół ograniczeń dla indywidualnych decyzji, które wyłaniają się w procesie negocja"ji pomiędzy członkami organizacji. Są to: - ograniczenia wynikające z motywacji osobistych jednostek, - ograniczenia zawarte w rolach wypcłnianych przez różne jednostki w ramach firmy. Pomimo możliwości predykcyjnej tej koncepcji, konflikty pomiędzy róż nymi grupami zawodowymi czy obszarami funkcjonalnymi w przedsiębiorstwach są problemem znanym. Z tego wynikają również różne aspiracje i preferencje, a zarządzanie personelem stało się jednym z ważniejszych obszarów zarzą dzania przedsiębiorstwem. Konflikt celów różnych grup w przedsiębiorstwie ubezpieczeniowym najbardziej jest widoczny pomiędzy grupami pracowników odpowiedzialnych za sprzedaż, a agentami ubezpieczeniowymi. Wynika on często z systemów wynagradzania, który jest pochodną spełnianych funkcji.

(7) Cel. • •. przez te grupy w ramach przedsiębiorstwa . Sprzedaż ubezpieczeń odbywa się często za pośrednictwem pracowników etatowych firmy, którzy nie mają udziału w prowizji, którą z tytułu takiej samej usługi otrzymuje agent. W wielu firmach ubezpieczeniowych "uzależnienie" od agentów jest tak duże, że mają oni pośredni wpływ na wyznaczanie niektórych celów i kierunków działań przedsiębiorstw. Teoria behawioralna rozszerza nie tyle pojęcie celu, co wprowadza pojęcie wiązki celów definiowanych przez różne grupy, uczestników organizacji, które w konsekwencji mają wpływ na realizację celu głównego. Pewnym ograniczeniem teorii jest jednak poszukiwanie czynników wpływających na wyznaczanie celów wewnątrz organizacji, które rozszerzają koncepcje oparte na nurcie efektywnościowym: koncepcja praw własności, agencji i kosztów transakcyjnych .. 5. TeorIa agencll Podejście. do kwestii zysku w teorii agencji jest podobne jak w koncepcjach neoklasycznych, tzn. cel funkcjonowania przedsiębiorstwa opiera się na maksymalizacji zysku. Osiągnięcie tego celu wymaga określonych działań. Są one związane z kilkoma warunkami: - istnieją rozbieżności interesów pomiędzy - jak to się określa w teorii agencji - pryncypałem i agentem, - mamy do czynienia z niepewnością, - istnieje ograniczona możliwość obserwacji zachowań agenta przez pryncypała,. - występują koszty zawarcia i realizacji kontraktu, - występuje asymetria informacyjna [2, s. 36[. Obie strony dążą do maksymalizacji ich funkcji użyteczności, zatem cel osiągany przez obie strony jest w pewnym sensie kompromisem. Sytuacja, która cechuje się ww. właściwościami występuje w pomiędzy przedsiębiorstwem ubezpieczeniowym a niezależnymi pośrednikami (muItiagenci, brokerzy). Rola instytucji brokerów zostanie rozwinięta w kontekście koncepcji kosztów transakcyjnych. Multiagenci działają na rzecz kilku towarzystw ubezpieczeniowych, realizując własny cel maksymalizacji użyteczności, wybierając najbardziej korzystną dla siebie ofertę wybranych produktów firm ubezpieczeniowych (np. ubezpieczenie OC użytkowników pojazdów w dowolnej firmie oferującej najniższą stawkę, a AC w firmie posiadającej najlepszy system likwidacji szkód). Efektem takich działań jest polityka firm ubezpieczeniowych polegająca na łączeniu produktów w pakiety i oferowanie wyższej łącznej użyteczności po - łącznie - niższej cenie. Mamy tutaj do czynienia z wszystkimi właściwościami charakterystycznymi dla teorii agencji. Najważniejsze jednak z punktu widzenia rozważań jest to, że ustalanie celów cząstkowych organizacji (przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego oraz firm.

(8) Jarosław. Plichta. pośredniczących. odbywa się na zasadzie chęci utrzymania kontraktu przez obie strony, co związane jest pewnym kompromisem (kontrakt, umowa), ale związane jest z powstawaniem kosztów. Nie do rzadkości należą przypadki przechodzenia pracowników etatowych firm ubezpieczeniowych do multiagencji, a także założenie niektórych firm. że sieć dystrybucji powinna być oparta w większości na systemie wolnych niezależnych agentów. Teoria agencji wprowadza wiele istotnych pojęć do teorii przedsiębiorstwa, które znalazły swoje rozwinięcie w teorii kosztów transakcyjnych, jak: oportunizm, arbitraż. ograniczona racjonalność. Wskazuje ona na złożoność procesu ustalania celów i ich determinantów.. 6. TeorIa praw własnoścI, a maksymallzacla zysku Teoria praw własności opiera się na głównym czynniku związanym Z podejmowaniem decyzji w organizacjach, a mianowicie prawie własności. Jeżeli jest ono ograniczone lub osłabione w jakikolwiek sposób, może nastąpić pewnego rodzaju asymetria w egzekwowaniu i wpływie właściciela na korzyści wynikaj'lce z jego praw. Jest to w pewnym sensie rozwinięcie koncepcji menedi.erskiej. Rozpatrywane są różne przypadki, od zachowań menedżerów wobec np. reglamentacji zysku w wypadku regulacji, wtedy nie są oni zainteresowani maksymalizacją zysku. ale podejmowaniem inwestycji luksusowych, mających niewiele wspólnego z rachunkiem ekonomicznym. Inne sytuacje to: rozdrobniony akcjonariat, spółdzielnia, spółka publiczna, samorząd pracowniczy czy przedsiębiorstwo socjalistyczne. Wszystkie wymienione formy powodują ograniczenie efektywności z uwagi na brak wykształconych precyzyjnie praw własności. Przykładem problemów z efektownością są TUW. Z uwagi na brak precyzyjnie wykształconych praw własności i rozdrobnionych właścicieli menedżerowie skłaniają się do maksymalizowania własnej funkcji użyteczności . Należy jednak zauważyć, że w niektórych przypadkach TUW funkcjonują dzięki obniżaniu przez jego uczestników tzw. ryzyka moralnego, czyli mają mniejszą skłonność do oportunizmu. Dzięki temu spad[~'l koszty wypłaty odszkodowań i koszty administracyjne. Z obserwacji tego rodzaju organizacji na świecie TUW, wynika, że prowadzą one działalność od długiego czasu i wykształciły oraz zachowały wśród swoich członków zachowania zgodne z ideą ponoszenia wspólnie kosztów i zysków z działalności ubezpieczeniowej. Zakładanie TUW, np. w Polsce, napotkać można wiele problemów nie tylko natury prawnej (brak jednolitych rozwiązań), ale również społecznej (brak doświadczeń z ostatnich 50 lat, deprecjacja kolektywnych form organizacji działalności gospodarczej, np. spółdzielc-LOŚci)..

(9) 7. Teoria kosztów transakcYlnych Teoria kosztów transakcyjnych stanowi rozszerzenie poprzednich koncepcji. Ekonomiści (Coase. Williamson) poszukują rozwiązania efektywności nic tylko na poziomie przedsiębiorstwa. ale również gałęzi i całej gospodarki 18. s. 29-301. Przedsiębiorstwa są traktowanejako alternatywne formy rynku. W przypadku gdy rynek lepiej (efektywniej) alokuje zasoby przy niższych kosztach transakcyjnych. należy powierzyć te transakcje rynkowi. Teoria koszlów transakcyjnych opiera się na kilku założeniach: - funkcjonowanie rynku nie jest darmowe. - przedsiębiorstwa powstają wtedy. gdy transakcje na rynku S,! zbyl kosztowne. - z uwagi na ograniczoną racjonalność przedsiębiorca nie optymalizuje zysków. lecz dąży do osiągnięcia zysków zadowalających. - strony Iransakcji mają skłonność do działań oportunistycznych. - im bardziej jest specyficzny nakład inweslycyjny warunkujący lransakcję. Iym zjawisko oportunizmu jest bardziej prawdopodobne. - im większa niepewność. tym transakcje są kosztowniejsze i tym silniejsza jesl skłonność do internalizowania. - transakcje przypadkowe powierza się rynkowi. a Iransakeje systemalyczne są internalizowane 17. s. 26-311· Koncepcja kosztów transakcyjnych pomimo luk leoretycznych i empirycznych. stanowi inspirujący nurt w teoriach przedsiębiorstwa i organizacji rynków. Problem celów przedsiębiorstwa w koncepcji kosztów transakcyjnych należy Iraktować przez pryzmat efektywności. Istotne jest również stwierdzenie. że przedsiębiorca (przeds iębiorstwo) dąży do osiągnięcia zysków zadowalających. czyli jest to zasadnicze odstępstwo od założenia maksymalizacji zysków w teorii neoklasycznej. Powslaje pytanie. czy osiąganie maksymalnych zysków nie jest pewnym niezmiennym dążeniem . Natomiast wszelkie ulrudnienia (obiektywne i subiektywne) powodują. że w konsekwencji przyjmowany jest jako cel zysk satysfakcjonujący (chociaż jest on maksymalny do osiągnięcia w danych warunkach przez danego przedsiębiorcę - w teorii neoklasycznej zysk maksymalny jest osiągany wtedy. gdy koszt krailcowy równy jest przychodom krańcowym równym cenie). Warlo zwrócić uwagę nie Iyle na problem celu głównego przedsiębiorstwa . a mianow icie zysku (jest on podstawą oceny efeklywności działania. co jest zbieżne z poprzednimi koncepcjami). lecz na wiązkę celów i uwarunkowania formułowania celów C2..1Slkowych. np. markelingowych. Firmy ubezpieczeniowe powierzajq swoją sprzedaż w przeważającej części agentom i brokerom (o rÓl.nym stopniu powiązania i uzależnienia od firmy). Cechy transakcji na rynkach ubezpieczeniowych w dużej części : niesyslematyczne. nieslandardowc i obarczone.

(10) )aros łil W. Plichla. zachowaniami oportunistycznymi powodują, że przy wyznaczaniu celów w zakre·· sie rozwoju sieci dystrybucji należy uwzględnić specyfikę tych transakt:ii. Mozna powiedzieć, że działania firm, a zatem również cele i ich stopie" ich realizacji, są zdeterminowane przez charakter potrzeb, cech transakcji, produktów i zachowali podmiotów na tym rynku , Z uwagi na specyfikę produktów ubezpieczeniowych (złożona wiązka korzyści, a tym samym struktura produktów, niesystematyczność świadczenia usług, korzyści rozłożone w czasie, często skomplikowany, trudny do przewidzenia sposób i zakres wypłaty odszkodowań itd,) wywołuje zachowania oportunistyczne, Stąd wynika potrzeba instytucji brokera zajmującego się pewnego rodzaju arbitrażem pomiędzy przedsiębiorstwami ubezpieczeniowymi a ich obecnymi lub (i) potencjalnymi klientami, Istnienie określonych cech transakcji wykształca instytucje, które ze względu na swoje znaczenie w realizacji transakcji stają się obiektem np, działań marketingowych przedsiębiorstw ubezpieczeniowych , Podsumowując, można stwierdzić, że teorie w tzw, nurcie efektywności (agencji, własności i kosztów transakcyjnych) traktują kwestię zysku, jako celu główne go zgodnie z teorią neoklasyczną, Nie może on być jednak osiągany w maksymalnej wysokości z uwagi na złożoność organizacji i otoczenia, asymetrii informacji, własność, oportunizm oraz cechy transakcji pomiędzy uczestnikami wymiany, W odniesieniu do organizacji (przedsiębiorstw, instytucji) ubezpieczeniowych wprowadzenie wielowymiarowego podejścia do pojęcia zysku jako głównego celu w działalności ubezpieczeniowej jest ważnym przyczynkiem do identyfikacji i analizy procesów i struktur w obrębie rynków ubezpieczeniowych, Wydaje się, że marginalne traktowanie problemu zysku w polskiej literaturze ubezpieczeniowej powoduje, że przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe nie jest dostatecznie dobrze poznanym podmiotem współczesnych rynków, nie tylko finansowych,. 8.. %akończonlo. Omówione różne teorie firmy nie wyczerpują bogatego dorobku i nowych dokonań w tym zakresie, W ciągu ostatnich lat doszło do zbliżenia stanowisk w teorii zarządzania i teorii ekonomii w zakresie podejścia do przedsiębiorstwa i jego otoczenia, Dominuje tutaj, z jednej strony - podejście strategiczne, zakła dające dynamikę i zdolności przystosowawcze przedsiębiorstwa do otoczenia w przyszłości, a z drugiej strony - podejście systemowe, w którym przedsię biorstwo jest pewną strukturą hierarchiczną i jednocześnie częścią szerszego układu powiązań. pomiędzy innymi układami pozostającymi w interakcji. Często jest stosowane podejście sytuacyjne, Należy dodać. że w kontekście ewolucji poglądów przedsiębiorstwa idą w kierunku koncepcji ewolucyjnych. opartych na kompetencjach. zasobach oraz wiedzy, Z punktu widzenia zagadnienia celów.

(11) Ce/~~~~~·~p~~~ . e~d~siięb~I~·o~~~r~lV~a~~_~~__~__..________________~== przedsiębiorstwa. one nowych elementów, ajedynie rozszerzają spektrum uwarunkowań, w jakich funkcjonuje przedsiębiorstwo. Ustalanie celu czy różnych celów przedsiębiorstwa odbywa się w skomplikowanej, zhierachizowanej, powiązanej ze sobą sieci interakcji pomiędzy róż nymi układami (organizacjami). Realizacja celów to pewien proces odbywający się w czasie będący nieustannym procesem dostosowawczym do zmieniających się warunków, działałl i zachowań innych podmiotów. Wszystkie wymienione teorie przed siębiorstwa powstawały w pewnej opozycji do lub były tworzone w odniesieniu do koncepcji neok lasycznej. Należy stwierdzić, że cel główny działania przedsiębiorstwa , czyli maksymalizacja zysku nie został jednoznacznie odrzucony, a jedynie poddany korekcie, celem zaś było wskazanie na problemy wpływające na jego osiągnięcie. Pomimo i.e wielu ekonomistów twierdzi , iż przedsiębiorcy (przedsiębiorstwa) w praktyce kierują się wielkościami średnimi, a nie marginalnymi, to należy przyjąć, że zysk jako cel działania posiada pewne niepodważalne atuty': - zysk jest najbardziej syntetycznym, a jednocześnie prostym motywem kierunie. wnoszą. jącym działani am i przedsiębiorstwa,. konkurencji działające w różnych branżach w sposób odmienny zmuszaj'! przedsiębiorstwa do maksymalizacji zysk u. - zdolność predykcyjna modeli zakładających cel maksymalizacj i zysku jest -. si ły. zadowaląjąca,. - zasada maksymalizacji zysku pozwala na połączenie analiz wyjaśniających zachowania przedsiębiorstw z analizami wyjaśniającymi funkcjonowanie branż i gospodarek, - bez zysku nie można mówić o efektywności, rentowności, mechanizmie alokacji, co stanowi istotę działalności gospodarczej i kształtowania się struktur rynkowych, - zysk i jego pochodne są czynnikiem motywującym do inwestycji , rozwoju, czyli szerzej do zachowań i wyborów jednostek oraz przedsiębiorstw we współ czesnej gospodarce globalnej. Przedsiębi orstwa ubezpieczeniowe są bardzo ważnym podmiotem zarówno z punktu widzenia podstawowych funkcji, jakie spełniają (rozkład ryzyka), jak i są ważnym podmiotem w alokacji zasobów poprzez rynki finansowe i kapitałowe. Dlatego nie można w żaden sposób wyłączyć jakiejkolwiek organizacji oferującej ubezpieczenia z mechanizmu rynkowego, a tym wyznaczyć jej inny cel główny jak maksymalizacja zysku. Będzie to prowadzić do zaniku efektywności, a w konsekwencji do upadku i bankructwa. Neoklasyczne, jak i współczes ne teorie przedsiębiorstwa mogą i powinny stanowić istotny element analizy zachowań, relacji i struktur rynków ubezpieczeniowych. 7. Opracowanie. własne. na podstaWie: [31 ..

(12) Jarosław. Plichta. Lileralura III Duraj l, Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2000. 121 Gorynia M., Zachowania przedsiębiorstw w okresie tran~forma(ji - mikroekonomia przej,fcia, Wydawnictwo Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1998. 131 Noga A.. Cele przedsiębiorstwa. Kontrowersje teoretyczne, "Ekonomista" 1996, nr 6. 141 Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, pod red. l Lichtarskiego, Wydawnictwo Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław 1997. 151 Podstawy ubezpieczeń, t. J - Mechanizmy i funkcje, pod red, J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2000.. 161. Przedsiębiorstwo przyszło,ió,. pod red. W.M. Grudzewskiego, I.K. Hcjduk, Difin,. Warszawa 2000. 171 Rainelli M., Ekonomia przemysłowa, PWN, Warszawa 1996. 181 Williamson o'E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, PWN, Warszawa 1998. 191 Zieleniewski l, Organizacja zespołów ludzkich, Wstęp do teorii organizacji i kierowania, PWN, Warszawa 1964.. Business Alms ot an Insurance Company in Ihe Conlexl ot Selecled Company Theorles Economists, whose opinions are varied and inconsistent, have endlcssly discusscd the issue of a company's business aims. The dynamics of political and socio-ec()I1omic changes have nQW and again led to a re~visit to the issue. This is evcn more signiricant in. the eontext of insurance companies whose scope and nature ol' aetivity often falls beyond pure marketing thoughts. The role that insurance has to play as well governmental provisions put the problem ol' achievable business aims for companies operating in this field in a eompletely new perspeetive. The huge role of the government, especially its legislative and strategie provisions including the importance ol' insuranee to most countries has led to unsatisfaetory and inconclusive discussion of this issue in insurance publications. Diseussions on this issue are of significant importance for assessing the efficiency of these companies and the insurance sector or a country as a whole. The lssue is even more visible. in the definition of aims Mutual Insurance Companies. whieh as can be noticed are not profit oriented. The issue of business aims of insurance companies was confronted with. seleeted company theories..

(13)