Analiza przemian użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1848-2010

Pełen tekst

(1)Zeszyty Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Naukowe Ekonomia. 869 Kraków 2011. Bogusław Luchter. Katedra Gospodarki Regionalnej. Analiza przemian użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1848–2010 1. Wprowadzenie Celem niniejszego artykułu jest ocena przemian użytkowania ziemi zachodzących w Krakowie przez ponad 160 lat, tj. w latach 1848–2010. Była ona możliwa zarówno dzięki zachowanym źródłom kartograficznym, o historycznym już dzisiaj znaczeniu, jak i dzięki współcześnie prowadzonej przez instytucje geodezyjne ewidencji gruntów. Artykuł stanowi kontynuację badań autora w tym zakresie [Luchter 1987a, 1990, 2010].. 2. Zarys procedury badawczej W badaniach zmierzających do określenia przemian użytkowania ziemi na terenie miasta Krakowa uwzględnione zostało terytorium miasta w aktualnych granicach administracyjnych, tj. o powierzchni 32 680 ha [Zestawienie… 2010]. Porównania z okresami wcześniejszymi były możliwe dzięki zachowanym źródłom kartograficznym, tj. mapom, na których zaprezentowane zostały formy użytkowania ziemi w układzie jednostek przestrzennych tworzących współczesne terytorium miasta: jego historycznego jądra (Śródmieścia) oraz miast i wsi z biegiem czasu przyłączonych do tego centralnego obszaru, zwanych jednost-.

(2) 90. Bogusław Luchter. kami katastralnymi1. Pierwszym takim źródłem był plan katastralny opracowany w 1848 r. dla Krakowa2 w ówczesnych jego granicach administracyjnych oraz mapy katastralne wykonane dla gmin katastralnych (wsi i miast) przyłączonych w późniejszym okresie do Krakowa3. Aby uzyskać porównywalność przestrzenną, autor dokonał niezbędnych przeliczeń, a także pomiarów kartometrycznych na arkuszach map katastralnych wykonanych dla poszczególnych gmin, umożliwiających opracowanie tabeli zbiorczej użytkowania ziemi4. Powierzchnia miasta uzyskana przez zsumowanie powierzchni jednostek katastralnych lub ich części różniła się nieznacznie od podawanej przez współczesne instytucje geodezyjne5. Dalszą, dosyć precyzyjną ocenę rozwoju użytkowania ziemi na terenie miasta Krakowa umożliwiają kolejne źródła statystyczne i kartograficzne, z których najbardziej cennym jest mapa gospodarcza „Użycie powierzchni ziemi” z ok. 1950 r. Przedstawia ona stan użytkowania ziemi dla ówczesnego terytorium Krakowa, składającego się z 52 dzielnic katastralnych, a także sąsiednich 38 wsi i ich części położonych na terenie miasta w aktualnych granicach administracyjnych (2010 r.). Na 15 arkuszach tej mapy zmierzono za pomocą planimetru powierzchnię zaznaczonych na niej użytków. Pozwoliło to na skonstruowanie kolejnej tabeli zbiorczej prezentującej strukturę użytkowania ziemi w Krakowie według 90 jednostek katastralnych, a więc tylu, z ilu składa się współczesne terytorium miasta [Luchter 1997a, 1999]. Zsumowana powierzchnia miasta w granicach z 1950 r. i wsi przyłączonych do niego w późniejszym okresie (dawnych gmin katastralnych, obecnie jednostek katastralnych) była niemal identyczna z powierzchnią współczesnego Krakowa przyjmowaną w zestawieniach ewidencji. 1 Termin „jednostka katastralna” wprowadził do literatury przedmiotu K. Bromek [1966, s. 9]. Jednostki tego rodzaju stanowiły dzielnice katastralne miasta Krakowa (w latach 1867–1951), które pierwotnie były wsiami, a w kilku przypadkach miastami (Kazimierz, Kleparz, Podgórze), oraz przyłączone miejscowości lub ich części po likwidacji podziału miasta na dzielnice katastralne (po 1951 r.).. 2 W 1848 r. powierzchnia Krakowa wynosiła ok. 730 ha, co stanowiło 2,2% współczesnego terytorium miasta [Luchter 1987b].. 3 Plan katastralny miasta Krakowa oraz mapy katastralne opracowane dla gmin katastralnych stanowiły element katastru, tj. wykazu podatkowego opracowanego, aby dokładnie oszacować obiekty w celu określenia wymiaru podatku dochodowego. Został on opracowany na terenie Austrii, w tym Galicji wchodzącej w jej skład po rozbiorach, w poł. XIX w. [Czarnecki 1965].. Wyliczeń dokonano w trakcie realizacji pracy doktorskiej autora [Luchter 1987a], a także habilitacyjnej [Luchter 2010]. 4. 5 Powierzchnia ogółem dla Krakowa podawana w zestawieniach ewidencji gruntów przez Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa różniła się zaledwie o 0,12% od powierzchni wyliczonej dla 1848 r. (32 644,85 ha)..

(3) Analiza przemian użytkowania ziemi…. 91. gruntów6. Po zmianach administracyjnych Polski w 1973 r. zaczęto dosyć regularnie prowadzić ewidencję gruntów, co umożliwiło śledzenie procesu przemian użytkowania ziemi na terenie Krakowa. W badaniach procesu przemian użytkowania ziemi na terenie miasta Krakowa w okresie ostatnich ponad 160 lat uwzględnione zostało zarówno terytorium całego miasta Krakowa, w aktualnych granicach administracyjnych, jak i wybrane jednostki katastralne wchodzące w skład współczesnego miasta. W niniejszym artykule autor przyjął trzy takie jednostki reprezentujące różne fragmenty miasta, odmienne pod względem genetycznym i stopnia zaawansowania procesów urbanizacyjnych. Pierwszą, uwzględnioną w badaniach jednostką katastralną, jest Śródmieście, położone w wyróżnionej przez R. Mydela [1979] centralnej strefie urbanistycznej, drugą usytuowane na pograniczu stref przejściowej, zewnętrznej i przedmiejskiej Podgórze, natomiast trzecią – Bronowice Wielkie, reprezentujące głównie strefy podmiejską i przedmiejską (rys. 1). Wybór powyższych jednostek katastralnych umożliwił przeprowadzenie analizy procesu przemian użytkowania ziemi nie tylko dla terytorium całego miasta, ale także w wybranych strefach urbanistycznych reprezentowanych przez wspomniane jednostki katastralne. Analizę dla Krakowa ogółem przeprowadzono za pomocą wykresów liniowych ilustrujących przemiany użytkowania ziemi w latach 1848–2010, natomiast dla wspomnianych trzech jednostek katastralnych dla okresu nieco krótszego. Dla Śródmieścia porównania obejmują lata 1848–1999, dla Podgórza lata 1848–2001, a dla Bronowic Wielkich lata 1848–2000. Konstruując wykresy liniowe, wykorzystano dane pochodzące z różnych okresów, co zależne było od częstotliwości przeprowadzonych badań. Dla Krakowa ogółem uwzględniono czasokresy: 1848, 1870, 1900, 1931, 1950, 1977, 1992, 1998, 2003, 2008, 2010; dla Śródmieścia: 1848, 1910, 1921, 1950, 1960, 1970, 1983, 1990, 1992, 1995, 1999; dla Podgórza: 1848, 1870, 1900, 1921, 1950, 1960, 1983, 2001, a dla Bronowic Wielkich: 1848, 1870, 1900, 1931, 1950, 1960, 1983, 2000. Wartości liczbowe niezbędne do opracowania wspomnianych wykresów zaczerpnięte zostały z różnych źródeł statystycznych [Gemeindelexikon… 1906, GEOD-02… 1998, Ogólne… 1924, Roczne… 1992, Skorowidz… 1933, Zestawienie zbiorcze GEOD-02… 2008, Zestawienie zbiorcze według… 2003, 2010], a także kartograficznych (planu katastralnego miasta Krakowa, map katastralnych sporządzonych dla pozostałych gmin katastralnych w poł. XIX w.7, jak również Powierzchnia Krakowa w aktualnych granicach administracyjnych, wyliczona według mapy „Użycie powierzchni ziemi” z ok. 1950 r. wyniosła 32 681,38 ha i różniła się zaledwie o 0,004% od współcześnie podawanej przez Wydział Geodezji UMK. 6. Mapy katastralne, na których dokonano pomiarów powierzchni form użytkowania ziemi, znajdują się w Archiwum Państwowym w Krakowie. 7.

(4) Bogusław Luchter. 92. mapy gospodarczej „Użycie powierzchni ziemi” z ok. 1950 r.8) oraz publikacji K. Bromka [1966], Z. Górki [1974, 2004], M. Nowakowskiej [1991], K. Orzechowskiego-Okszy [1872] oraz własnych [Luchter 1987a, 1987b, 1994, 1997a, 1997b, 1999, 2002, 2003] i in.. B. Ś. ła. Wis. Wisła. 0. 2. 4. 6. 8. 10 km. P 1. 2. 3. 6. 7. 8. B, P, Ś. 4. 5. 9. 10. Objaśnienia: 1 – strefa podmiejska, 2 – strefa przedmiejska, 3 – strefa zewnętrzna, 4 – strefa przejściowa, 5 – strefa centralna, 6 – granice Krakowa, 7 – granice stref urbanistycznych, 8 – granice wybranych jednostek katastralnych, 9 – skróty nazw jednostek katastralnych, 10 – rzeka Wisła.. Rys. 1. Bronowice Wielkie, Podgórze i Śródmieście na tle głównych stref urbanistycznych Krakowa Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Mydel 1979, s. 29].. W analizie uwzględnione zostały formy użytkowania ziemi, dla których dane dotyczące omawianego okresu 1848–2010 zaczerpnięto przynajmniej z trzech pozycji literatury lub dostępnych źródeł statystycznych. Dotyczyło to: użytków rolnych (w podziale na grunty orne, łąki, pastwiska, sady i ogrody), użytków technicznych (ogółem i z wyszczególnieniem: terenów zabudowy, terenów komu8 Mapa gospodarcza „Użycie powierzchni ziemi” z ok. 1950 r. dostępna jest w zbiorach kartograficznych Zakładu Geografii Ekonomicznej Katedry Gospodarki Regionalnej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie..

(5) Analiza przemian użytkowania ziemi…. 93. nikacyjnych i użytków technicznych pozostałych), a także łącznie potraktowanych lasów, terenów zadrzewionych i zakrzewionych oraz wód, nieużytków, terenów zieleni pozarolniczej i pozaleśnej.. 3. Prezentacja wyników badań 3.1. Zmiany powierzchni użytków rolnych Najbardziej precyzyjne badania porównawcze można było przeprowadzić na temat użytków rolnych, jako że istnieje wiele źródeł statystyczno-kartograficznych, o znaczeniu już dzisiaj historycznym, które o nich informują. Wykres ilustrujący zmiany udziału użytków rolnych w powierzchni ogółem Krakowa w aktualnych granicach administracyjnych (stan na 2010 r.) skonstruowano na podstawie danych pochodzących z lat: 1848, 1870, 1900, 1931, 1950, 1977–2010 (w tym ostatnim przypadku – dzięki prowadzonej od 1992 r. systematycznie ewidencji gruntów przez instytucje geodezyjne w Krakowie)9. Zgodnie z informacjami zawartymi w dostępnych źródłach statystycznych można stwierdzić, że generalnie w latach 1948–1950 nastąpił spadek udziału powierzchni użytków rolnych w powierzchni ogólnej (uwzględniając miasto w aktualnych granicach administracyjnych, tj. ok. 327 km 2): z 86,6% do 81,5% (0,05 punktu procentowego średniorocznie) przy czym w latach 1848–1900 zaobserwowano nawet jego wzrost (do 88% w 1900 r.). Największe tempo spadku powierzchni użytków rolnych odnotowane zostało w latach 1950–1977 (o 21,7 punktu procentowego; 0,78 punktu procentowego średniorocznie), czyli w okresie centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej. Wiązało się to z przejmowaniem gruntów pod budowę zarówno obiektów przemysłowych (w tym kombinatu metalurgicznego HiL10), jak i mieszkań (w tym zespołu osiedli mieszkaniowych Nowej Huty). W ostatnich latach tempo spadku powierzchni użytków rolnych radykalnie zmalało. W 2010 r. udział powierzchni użytków rolnych wyniósł 46,8% w stosunku do 59,8% w 1977 r., co oznaczało spadek o 0,39 punktu procentowego średnio w skali roku, a więc dwukrotnie mniej niż w latach 1950–1977. Wiązało się to ze słabszym tempem inwestycyjnym w ostatnim okresie, w którym obowiązywały Do 1991 r. materiały dotyczące użytkowania ziemi w Krakowie można było uzyskać w Dzielnicowych Zakładach Ewidencji Gruntów i Obsługi Ludności Krakowskiego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego. Od momentu wprowadzenia nowego podziału miasta na dzielnice samorządowe zestawienia ewidencji gruntów sporządzane były przez Wydział Geodezji i Mienia Komunalnego Urzędu Miasta Krakowa, a od 1996 r. do chwili obecnej – Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa. 9. 10 Kombinat metalurgiczny w Nowej Hucie nosił w latach 1954–1990 imię W.I. Lenina, a w latach 1990–2006 imię T. Sendzimira. Od 2006 r. huta nosi nazwę: ArcelorMittal Poland Oddział w Krakowie..

(6) Bogusław Luchter. 94. zasady gospodarki rynkowej (w latach 1977–1992 średnioroczne tempo spadku udziału użytków rolnych wyniosło 0,43 punktu procentowego, podczas gdy w latach 1992–2010 – tylko 0,34 punktu procentowego). 90 80 70 60 %. 50 40 30 20 10. użytki rolne. grunty orne. łąki. pastwiska. 2010. 1992 1998 2003. 1977. 1950. 1900. 1848. 0 sady, ogrody. Rys. 2. Zmiany udziału powierzchni użytków rolnych w powierzchni ogółem Krakowa w latach 1848–2010 (miasto w aktualnych granicach administracyjnych). Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych, w tym Archiwum Państwowego w Krakowie i Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa.. Znacznie wolniej spadał udział powierzchni łąk i pastwisk. W latach 1848–2010 zaobserwowano nawet wzrost udziału łąk w powierzchni użytków rolnych z 15,1% w 1848 r. do 18,0% w 2010 r. Wzrósł także udział powierzchni sadów w powierzchni użytków rolnych z 2,0% (w 1848 r.) do 4,6% (w 2010 r.)11. Powierzchnia sadów i ogrodów w 1848 r. stanowiła blisko 82% powierzchni sadów z 2010 r. (przy uwzględnieniu prawie takiego samego terytorium Krakowa). Największy spadek powierzchni użytków rolnych zanotowano w ostatnich latach w strefie podmiejskiej i przedmiejskiej, co potwierdziły badania przeprowadzone na terenie Bronowic Wielkich (rys. 3). W latach 1848–1950 średnioroczne tempo spadku udziału powierzchni użytków rolnych na terenie tej niegdyś samodzielnej XXXVI dzielnicy katastralnej miasta Krakowa (1941–1951) W 1848 r. do powierzchni sadów wliczana była również powierzchnia ogrodów. W ostatnich latach statystyki geodezyjne ogrody zaliczają do gruntów ornych. 11.

(7) Analiza przemian użytkowania ziemi…. 95. 100 90 80 70 60 % 50 40 30 20 10 0 1848. 1870. użytki rolne. 1900. grunty orne. 1931. łąki. 1950 1960. pastwiska. 1983. 2000. sady, ogrody. Rys. 3. Zmiany udziału powierzchni użytków rolnych w powierzchni ogółem Bronowic Wielkich w latach 1848–2000. Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych.. 90 80 70 60 %. 50 40 30 20 10 0 1848. 1870. użytki rolne. 1900. grunty orne. łąki. 1950 1960. pastwiska. 1983. 2001. sady, ogrody. Rys. 4. Zmiany udziału powierzchni użytków rolnych w powierzchni ogółem Podgórza w latach 1848–2001. Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych..

(8) 96. Bogusław Luchter. wyniosło tylko 0,06 punktu procentowego, a w latach 1950–2000 aż 0,93. Wiązało się to przede wszystkim ze spadkiem powierzchni gruntów ornych i pastwisk (już w 1983 r. powierzchni tej ostatniej formy użytkowania ziemi na terenie Bronowic Wielkich nie wyróżniono [Luchter 2002]). Natomiast zaobserwowany został wzrost udziału powierzchni łąk, a zwłaszcza sadów i ogrodów, towarzyszących powstającej zabudowie mieszkaniowej jednorodzinnej. W Śródmieściu, reprezentującym strefę centralną, jedyną formą wśród użytków rolnych są wyróżnione przez K. Górkę [2004] sady i ogrody towarzyszące ogrodom i klasztorom, zaliczane przez urbanistów, a także autora niniejszego artykułu – do tzw. zieleni historycznej [Luchter 1990]. W 1999 r. zajmowały one na terenie tej byłej I dzielnicy katastralnej miasta Krakowa tylko 1%. Już w 1848 r. Śródmieście prezentowało się jako obszar silnie zabudowany. Użytki rolne zajmowały wtedy zaledwie 6,8%, stanowiły je głównie sady i ogrody zajmujące ponad 80% ówczesnej powierzchni użytków rolnych oraz pastwiska (pozostałe niecałe 20%). W strefie przejściowej i zewnętrznej największy spadek udziału powierzchni użytków rolnych zaobserwowano przed 1960 r. (rys. 4). W latach 1900–1960 wyniósł on 71,6 punktu procentowego (1,17 punktu procentowego średniorocznie)12. W latach 1960–2001, tj. w ciągu 42 lat, tempo spadku powierzchni użytków rolnych było już niewielkie i wynosiło średnio w ciągu roku 0,25 punktu procentowego (w latach 1950–2001 – średniorocznie 0,67 punktu procentowego) i było ono niższe niż w strefie przedmiejskiej i podmiejskiej, a wyższe niż w strefie centralnej. W latach 1983–2001 nastąpił całkowity zanik gruntów ornych, a w latach 1960–1983 pastwisk (obecnie na terenie tej dzielnicy w dalszym ciągu niespotykanych). 3.2. Zmiany udziału powierzchni użytków technicznych Do użytków technicznych zaliczone zostały (zgodnie z [Bromek 1966]): tereny zabudowane, tereny komunikacyjne i tereny pozostałe charakterystyczne dla miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych. W 1848 r. udział powierzchni użytków technicznych na obszarze równym współczesnemu Krakowowi wynosił nieco ponad 3% (rys. 5). W 1950 r. terytorium miasta wykazywało cechy w dalszym ciągu typowo rolnicze. Dominowały użytki rolne, a użytki techniczne (mimo procesów urbanizacyjnych na obszarze centralnych dzielnic miasta) zajmowały niecałe 10% jego powierzchni w aktualnych granicach administracyjnych. Wprawdzie nastąpił blisko trzykrotny wzrost udziału. W tym samym okresie w Bronowicach Wielkich spadek ten wyniósł tylko 0,34 punktu procentowego. 12.

(9) Analiza przemian użytkowania ziemi…. 97. 40 35 30 25 % 20 15 10 5. tereny zabudowane. 1992 1998 2003 2008 2010. użytki techniczne. 1977. 1950. 1848. 0 tereny komunikacyjne. Rys. 5. Zmiany udziału powierzchni użytków technicznych w powierzchni ogółem Krakowa w latach 1848–2010. Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych, w tym Archiwum Państwowego w Krakowie i Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa.. powierzchni tej kategorii użytków13, ale średnioroczne tempo przyrostu udziału ich powierzchni wyniosło tylko 0,06 punktu procentowego. W latach 1950–1992, przypadających w większości na okres centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej, średnioroczne tempo przyrostu powierzchni użytków technicznych na terytorium Krakowa w aktualnych granicach administracyjnych wyniosło 0,54 punktu procentowego i było najwyższe w okresie ostatnich ponad 160 lat (dla porównania w latach 1992–2010 wyniosło tylko 0,29 punktu procentowego, przy czym w latach 1992–2003 – 0,30, a w latach 2003–2010 – 0,24 punktu procentowego). Najbardziej dynamicznie rozwijającą się grupą użytków była zabudowa. W latach 1848–1950 powierzchnia terenów zabudowanych wzrosła na obszarze miasta ponad 4,9 razy (średnioroczne tempo zmian wyniosło zaledwie 0,03 punktu Kategorie użytkowania ziemi to użytki wyróżnione w podziale pierwszego stopnia szczegółowości użytków, wśród których można wymienić: tereny zielone, użytki techniczne, wody, tereny specjalne, nieużytki, tereny pozostałe. Dla użytków w podziale drugiego stopnia szczegółowości przyjęto nazwę „grupy”. Przykładowo tereny zielone dzielą się na takie grupy użytków, jak: użytki rolne, lasy oraz tereny zadrzewione i zakrzewione, a także pozostałe tereny zielone, tj. pozarolnicze i pozaleśne. Najniższy szczebel podziału użytków stanowią formy użytkowania ziemi (podział trzeciego, a niekiedy nawet czwartego stopnia szczegółowości użytków). Przykładowo użytki rolne dzielą się na: grunty orne, łąki, pastwiska, sady i ogrody [Luchter 2010]. 13.

(10) 98. Bogusław Luchter. procentowego), w latach 1950–1992 – 5,4 razy (średnioroczne tempo zmian wyniosło w tym czasie 0,44 punktu procentowego), a w latach 1992–2010 – tylko 1,2 razy (średnioroczne tempo zmian kształtowało się na poziomie 0,24 punktu procentowego). Za przyrostem powierzchni zabudowanej nie nadążał wzrost powierzchni innych grup użytków technicznych, a zwłaszcza komunikacji. W 1848 r. tereny komunikacyjne stanowiły aż 73% powierzchni użytków technicznych, w 2010 r. tylko 26%. Tempo przyrostu powierzchni terenów komunikacyjnych było nieporównywalnie niższe niż powierzchni terenów zabudowanych. W latach 1848–1950 powierzchnia terenów komunikacyjnych wzrosła prawie 2 razy (1,93), w latach 1950–1992 podobnie – prawie 2 razy (1,95), a w latach 1992–2010 tylko 1,11 razy. Średnioroczne tempo przyrostu powierzchni tych użytków też było znacznie niższe niż w wypadku terenów zabudowanych i w latach 1848–1950 wyniosło 0,02 punktu procentowego, w latach 1950–1992 – 0,1 punktu procentowego i w ostatnim czasie (1992–2010) – 0,05 punktu procentowego. Mimo wzrostu udziału powierzchni terenów komunikacyjnych nowo oddawane do użytku inwestycje nie były wystarczające, gdyż żywiołowo rozwijała się zabudowa, w latach 1950–1992 głównie przemysłowa, a w ostatnich latach mieszkaniowa. Analiza zmian powierzchni użytków technicznych w wybranych trzech jednostkach katastralnych reprezentujących różne strefy urbanistyczne miasta wykazała stagnację, a nawet niewielki spadek w blisko 160-letnim okresie przyjętym do badań w Śródmieściu, reprezentującym strefę centralną Krakowa (w 1848 r. powierzchnia użytków technicznych wyniosła na terenie tej dzielnicy ponad 74%, a w 1995 r. ok. 72%)14. Na terenie Podgórza największe przeobrażenia w tym zakresie i największy przyrost powierzchni użytków technicznych zaznaczyły się w latach 1848–1950 (blisko 6-krotny wzrost udziału powierzchni użytków technicznych – z 7,7% do ponad 46%; średnioroczne tempo zmian wyniosło 0,37 punktu procentowego). W ostatnich latach, tj. po 1950 r., przeobrażenia były znaczne, ale nie miały już takiego tempa (udział powierzchni użytków technicznych wzrósł tylko 1,24 razy przy średniorocznym przyroście udziału powierzchni tej kategorii użytków tylko o 0,21 punktu procentowego). Największe zmiany w tym zakresie w ostatnich latach można było zaobserwować w strefie przedmiejskiej i podmiejskiej, usytuowanej peryferyjnie w stosunku do centralnych dzielnic Krakowa. W przeciwieństwie do ukształtowanego już pod względem urbanistycznym Śródmieścia osiągającego poziom nasycenia użytkami technicznymi przed 1848 r., podlegającego w dalszym ciągu procesom urbanizacyjnym Podgórza reprezentującego strefę przejściową i zewnętrzną, w którym zmiany ilościowe przeobrażeń w zakresie użytków tech Według Z. Górki [2004] w 1999 r. powierzchnia użytków technicznych w dalszym ciągu wynosiła ok. 73%. 14.

(11) Analiza przemian użytkowania ziemi…. 99. nicznych ustąpiły zmianom jakościowym (jedne formy użytków technicznych są zamieniane na inne, bardziej zaawansowane jakościowo15), w Bronowicach Wielkich następowały po 1950 r. największe relatywnie przeobrażenia (por. rys. 6)16. 80 70. 1999. 60 50 % 40 30. 2000. 20 10. Bronowice Wielkie. Podgórze. 1992 1995 2001. 1983. 1950. 1921. 1848. 0 Śródmieście. Objaśnienia: ostatnie uwzględnione dane dla Bronowic Wielkich pochodzą z 2000 r., dla Podgórza – z 2001 r., a dla Śródmieścia – z 1999 r.. Rys. 6. Zmiany udziału powierzchni użytków technicznych ogółem w powierzchni ogółem wybranych jednostek katastralnych wchodzących w skład terytorium miasta Krakowa w aktualnych granicach administracyjnych w latach 1848–2001. Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych.. Analiza przemian udziału głównych grup użytków technicznych (terenów zabudowanych i terenów komunikacyjnych) wykazała istotne zróżnicowanie na obszarze wymienionych jednostek katastralnych. Na terenie najbardziej zaawansowanego pod względem rozwoju urbanistycznego Śródmieścia już w 1848 r. powierzchnia terenów zabudowanych znacząco przewyższała powierzchnię Dotyczy to rewitalizacji terenów poprzemysłowych Podgórza, a zwłaszcza jego części – Zabłocia (dawniej przysiółka) i realizacji w miejscu obiektów przemysłowych obiektów o charakterze mieszkaniowym o wysokim standardzie i charakterze usługowym (w tym nauki, np. Krakowska Akademia, i kultury). 15. 16 Wskaźnik dynamiki przyrostu powierzchni użytków technicznych w latach 1950–2001 okazał się najwyższy w Bronowicach Wielkich i osiągnął ok. 452 (123 w Podgórzu i 102 w Śródmieściu)..

(12) Bogusław Luchter. 100. terenów komunikacyjnych (tereny zabudowane zajmowały blisko 63% powierzchni użytków technicznych tej dzielnicy). W okresie prawie 160 lat proporcje te nie uległy większym zmianom (por. rys. 7), co świadczy o stabilizacji struktury przestrzennej tej części miasta. 50 40 30 % 20 10. tereny komunikacyjne. 1992 1995 1999. 1983. 1950. tereny zabudowane. 1921. 1848. 0. Rys. 7. Zmiany udziału powierzchni wybranych użytków technicznych w powierzchni ogółem Śródmieścia w latach 1848–1999. Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych oraz pracy: [Górka 2004].. Inaczej sytuacja ta przedstawiała się w bardziej peryferyjnie usytuowanych dzielnicach. W Podgórzu, reprezentującym przede wszystkim strefy przejściową i zewnętrzną, w połowie XIX w. struktura powierzchni użytków technicznych była zbliżona do miejscowości typu wiejskiego. Powierzchnia zajęta przez tereny komunikacyjne przewyższała znacznie powierzchnię przeznaczoną pod tereny zabudowane (por. rys. 8). W II połowie XIX w. i na początku XX w. w tej części Krakowa (tj. w strefie przejściowej i sąsiadującej z nią strefie zewnętrznej) powstała na tyle gęsta zabudowa, że doszło do odwrócenia relacji przestrzennych w strukturze użytków technicznych. Tereny zabudowane już w 1921 r. zajmowały wyraźnie większą powierzchnię niż tereny komunikacyjne. Mimo dużego tempa inwestycji w okresie międzywojennym, większego niż w okresach pozostałych (w latach 1921–1950 średnioroczny przyrost powierzchni terenów zabudowanych wyniósł 0,44 punktu procentowego, w stosunku do 0,10 punktu procentowego w latach 1848–1921 czy 0,28 punktu procentowego w latach 1950–2001, natomiast.

(13) Analiza przemian użytkowania ziemi…. 101. 45 40 35 30 %. 25 20 15 10 5 0 1848. tereny zabudowane. 1921. tereny komunikacyjne. 1950. 1983. 2001. pozostałe użytki techniczne. Rys. 8. Zmiany udziału powierzchni wybranych użytków technicznych w powierzchni ogółem Podgórza w latach 1848–2001. Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych.. 12 10 8 % 6 4 2 0 1848. tereny zabudowane. tereny komunikacyjne. 1950. 1983. 2000. pozostałe użytki techniczne. Rys. 9. Zmiany udziału powierzchni wybranych użytków technicznych w powierzchni ogółem Bronowic Wielkich w latach 1848–2000. Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych..

(14) 102. Bogusław Luchter. średnioroczny przyrost powierzchni terenów komunikacyjnych odpowiednio: 0,35, 0,01 i 0,03 punktu procentowego), proporcje te zasadniczo nie uległy zmianie. W 2001 r. powierzchnia terenów komunikacyjnych stanowiła ok. 33% powierzchni użytków technicznych (w 1921 r. ok. 37%), a terenów zabudowanych – ponad 67% (ponad 63% w 1921 r.). Odmiennie rozwój powierzchni głównych grup użytków technicznych kształtował się na terenie Bronowic Wielkich, reprezentujących usytuowane peryferyjnie części miasta, położone w strefach przedmiejskiej i podmiejskiej. W połowie XIX w. nic jeszcze nie zapowiadało w tej części Krakowa procesów urbanizacyjnych. Powierzchnia terenów komunikacyjnych miała największy udział w powierzchni użytków technicznych, stanowiąc aż 86% ich obszaru. Powierzchnia zajmowana przez niewielkie, najczęściej drewniane domki, kryte często strzechą17, ustępowała powierzchni nie tylko przebiegającym w pobliżu traktom wylotowym, ale także dość gęstej sieci dróg wiejskich. Jeszcze w 1950 r., mimo rozwoju strefy podmiejskiej ówczesnego Krakowa w okresie międzywojennym (Bronowice Wielkie zostały przyłączone do miasta w 1941 r.), powierzchnia terenów komunikacyjnych przewyższała powierzchnię terenów zabudowanych (por. rys. 9). Odwrócenie proporcji nastąpiło dopiero w następstwie realizacji zasad centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej, w wyniku której zaczęły powstawać większe domy mieszkalne, wypierając dotychczasową skromną zabudowę drewnianą. Na lata 1983–2000 przypadł dalszy rozwój zarówno terenów zabudowanych, jak i komunikacyjnych. Mimo relatywnie szybszego tempa wzrostu powierzchni terenów zabudowanych w ciągu roku (średniorocznie o 0,09 punktu procentowego w stosunku do 0,07 w przypadku terenów komunikacyjnych) zwraca uwagę wyrównywanie się udziału powierzchni tych grup użytków. Na obrzeżu Krakowa, oprócz zabudowy przeważnie mieszkaniowej, a także usługowej (w tym handlowej), realizowane są także arterie komunikacyjne o znacznie większych rozmiarach niż obiekty pochodzące z XIX w. czy początków XX w. 3.3. Tendencje zmian powierzchni terenów pozostałych Pewne ogólne wnioski w skali całego miasta można wysunąć również w przypadku zmian powierzchni zajętej przez lasy, pozarolnicze i pozaleśne tereny zielone (tzw. zieleń urządzona), wód i nieużytków. Powierzchnia lasów, terenów zadrzewionych i zakrzewionych zmniejszyła się na terytorium równym Krakowowi w aktualnych granicach administracyjnych z ok. 6,5% w 1848 r. do ok. 3,2% w 1950 r. (por. rys. 10). Jeszcze w okresie międzywojennym lasy karczowano, przeznaczając je przeważnie na grunty orne. Wiejski charakter tej części Krakowa na początku XX w. opisał S. Wyspiański w swoim dramacie „Wesele” [Sosnowski 1947, s. 82–86]. 17.

(15) Analiza przemian użytkowania ziemi…. 103. Po II wojnie światowej zaczęto stopniowo powiększać powierzchnię leśną. Największy wzrost odnotowano w latach 1977–1992 (o ok. 1/3). W ostatnich 12 latach (1998–2010) wskaźnik lesistości w Krakowie ukształtował się na poziomie 4,7%. Oznacza to, że wprawdzie współcześnie na terenie miasta nie wycina się już lasów na dużą skalę, ale ich powierzchnia znacznie się nie powiększa. 7 6 5 %. 4 3 2 1. 1977 wody. 1992 1998 2003 2008 2010. lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione. 1950. 1900. 1848. 0 nieużytki. Rys. 10. Zmiany udziału powierzchni zajętej przez lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione, wody oraz nieużytki w powierzchni ogółem Krakowa w latach 1848–2010. Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych, w tym Archiwum Państwowego w Krakowie i Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa.. Zmienna tendencja w zakresie przemian powierzchni cechowała pozarolnicze i pozaleśne tereny zielone. Wprawdzie w latach 1848–1998 zanotowano wzrost ich powierzchni (z 0,3% do ok. 2,9%, szczególnie w latach 1848–1950, kiedy ich udział wzrósł blisko 7-krotnie), ale od 1998 r. obserwuje się pewną stagnację. Oznacza to, że z jednej strony powstają nowe parki i zieleńce, z drugiej zaś zieleń tego rodzaju, podobnie jak użytki rolne, podlega w pierwszej kolejności przejęciu i przeznaczeniu pod zabudowę (mieszkaniową, ewentualnie komunikacyjną). Badania przeprowadzone na terenie wybranych trzech jednostek katastralnych pozwoliły na bardziej szczegółowe wnioski. W strefie centralnej, reprezentowanej przez Śródmieście, od 1950 r. zaobserwować można zastój, jeśli chodzi.

(16) Bogusław Luchter. 104. o powierzchnię tej grupy użytków, na poziomie 26–28%18. W Podgórzu, reprezentującym przejściową i zewnętrzną strefę urbanistyczną, udział powierzchni zieleni pozarolniczej i pozaleśnej zbliża się do udziału w Śródmieściu (w 2001 r. osiągnął ok. 21%), przy czym największy przyrost tej powierzchni zarejestrowany został w latach 1950–1983 (rys. 11) – średniorocznie o 0,36 punktu procentowego (w latach 1848–1950 odnotowano natomiast ponad 39-krotny wzrost powierzchni tej grupy użytków). W Bronowicach Wielkich, reprezentujących strefy przedmiejską i podmiejską, w 1848 r. zieleni pozarolniczej i pozaleśnej nie wyróżniono. W związku ze stopniową urbanizacją tej części Krakowa notuje się tutaj systematyczny wzrost powierzchni tej grupy użytków: 2,3% w 1950 r., 3,6% w 1983 r. i 6,3% w 2000 r.; wzrost ten był największy w latach 1983–2000 (1,76 razy i średniorocznie o 0,15 punktu procentowego, w stosunku do 1,5 raza w latach 1950–1983 i średniorocznie w tym okresie tylko o 0,05). 30 1999. 25 20 % 15 10. 2000. Bronowice Wielkie. Podgórze. 1983. 1992 1995 1999 2000 2001. 1950. 0. 1848. 5. Śródmieście. Objaśnienia: ostatnie uwzględnione dane dla Bronowic Wielkich pochodzą z 2000 r., dla Podgórza – z 2001 r., a dla Śródmieścia – z 1999 r.. Rys. 11. Zmiany udziału powierzchni zajętej przez tereny zieleni pozarolniczej i pozaleśnej w powierzchni ogółem Bronowic Wielkich, Podgórza i Śródmieścia w latach 1848–2001. Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych.. Udział tego typu zieleni zależny był od zasad klasyfikacji przyjętych przez K. Górkę [2004] i autora niniejszego artykułu [Luchter 1994, 1997b]. 18.

(17) Analiza przemian użytkowania ziemi…. 105. Od ponad 160 lat na podobnym poziomie kształtuje się powierzchnia zajmowana przez nieużytki, tj. 0,7–0,9% (por. rys. 10). W swoich badaniach autor zaliczył do nieużytków tereny wyłączone z produkcji rolnej, chwilowo nieużytkowane z racji przyszłego przeznaczenia na cele nierolnicze19. Zabieg ten spowodował wzrost udziału nieużytków sztucznych, zwłaszcza w strefach podmiejskiej i przedmiejskiej, w stosunku do danych zawartych w zestawieniach geodezyjnych. W części centralnej Krakowa, położonej w obrębie Plant, udział nieużytków był najmniejszy. Zaliczono do nich obiekty, przeważnie oficynowe, od dłuższego czasu nieremontowane i nieużytkowane. Tego typu obiekty powinny być eliminowane. Nieco większy udział w powierzchni Krakowa mają wody (ponad 2%). Ich udział w latach 1848–2010 nie był stały, co wiązało się z jednej strony z zasypywaniem koryt rzecznych i dawnych stawów w centralnych dzielnicach miasta, z drugiej zaś z regulacją biegu Wisły i jej dopływów. Największą powierzchnię zajmują wody płynące. W 2010 r. zajmowały one wraz z rowami blisko 82% ogółu powierzchni przypadającej na wody. W ostatnich latach zaobserwować można wzrost udziału powierzchni wód stojących (w 1977 r. stanowiły one zaledwie 0,18%, a w 2010 r. – 0,40% powierzchni ogółem). Jest to związane m.in. z wypełnieniem się wodą zbiorników poeksploatacyjnych (np. dawnego kamieniołomu wapienia na terenie Zakrzówka).. 4. Uwagi końcowe Reasumując, należy podkreślić, że w latach 1848–2010 największe zmiany na obszarze równym Krakowowi w aktualnych (2010 r.) granicach administracyjnych dotyczyły dwóch podstawowych kategorii użytków: rolnych i technicznych. Powierzchnia użytków technicznych wzrastała głównie kosztem użytków rolnych, których powierzchnia systematycznie się zmniejszała. Badania szczegółowe przeprowadzone w obrębie głównych stref urbanistycznych wykazały, że proces ten nie przebiegał wszędzie jednakowo. W centralnej części miasta usytuowanej w obrębie Plant (dawna I dzielnica katastralna – Śródmieście) w analizowanym okresie ok. 160 lat użytki rolne zostały wyparte (jedyną formą są sady i ogrody przy kościołach i klasztorach). Powierzchnia zajmowana przez użytki techniczne utrzymywała się na tym samym poziomie. Powierzchnia terenów zabudowanych była większa od powierzchni zajmowanej przez tereny komunikacyjne. Pozostałe kategorie użytków miały dużo mniejsze znaczenie. Ich powierzchnia przeważnie nie zmieniała się znacząco przez wiele lat (tak jak np. wód czy 19 Urzędy geodezyjne w dalszym ciągu zaliczają te tereny do użytków rolnych, uznając je za ugory, a w przypadku uchwalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego – do zurbanizowanych terenów niezabudowanych [Rozporządzenie… 2001]..

(18) 106. Bogusław Luchter. nieużytków). Udział powierzchni lasów, terenów zadrzewionych i zakrzewionych w powierzchni ogólnej, po początkowym spadku (1848–1950), utrzymywał się w ostatnich latach (1992–2010) na tym samym poziomie (por. rys. 10). Niewielki wzrost cechował pierwotnie powierzchnię zajmowaną przez zieleń pozarolniczą i pozaleśną. W ostatnich latach natomiast ich powierzchnia niemal się nie zmieniła. W kolejnych latach powinien się zaznaczyć (co uwidaczniają załączone wykresy) dalszy spadek powierzchni użytków rolnych, zwłaszcza w strefie przedmiejskiej i podmiejskiej. Tendencji tej sprzyja ustawodawstwo, a także chaos panujący w planowaniu przestrzennym. Znowelizowana ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 2009 r. [Ustawa… 2008] ułatwia zagospodarowywanie gleb gruntów ornych I–III klasy bonitacyjnej na terenie miast na cele pozarolnicze. Brak zatwierdzonych i przekazanych do realizacji miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla ¾ powierzchni Krakowa także ułatwia prywatnym inwestorom realizację przedsięwzięć na terenach dotychczas rolniczych20. Wszystko to sprzyjać będzie w najbliższych latach wzrostowi powierzchni użytków technicznych, a zwłaszcza terenów zabudowanych. Wzrastać też będzie powierzchnia terenów komunikacyjnych, choć niewątpliwie wolniej niż powierzchnia terenów zabudowanych. Podobną powierzchnię, co wynika z obserwacji, które objęły blisko 160 lat, zajmować będą pozostałe użytki, takie jak: tereny leśne, zadrzewione i zakrzewione, tereny zieleni pozarolniczej i pozaleśnej, wody i nieużytki oraz użytki pozostałe. Osiągnięcie „poziomu nasycenia” przez użytki techniczne w strefie przedmiejskiej i podmiejskiej może przyczynić się do poszerzenia granic miasta i przyłączenia kolejnych miejscowości, które już w chwili obecnej wykazują duży stopień urbanizacji. Literatura Bromek K. [1966], Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego około 1960 r., Zeszyty Naukowe UJ, nr 128, Kraków. Czarnecki W. [1965], Planowanie miast i osiedli, t. 1, PWN, Warszawa. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Konigreiche und Lander bearb auf Grund der Ergebnisse der Volkszahlung vom 31.XII.1900 [1906], Die Statistische Zentralkommission, Wien. GEOD-02: Sprawozdanie: Wykaz gruntów według stanu na dzień 1998-01-01: miasto Kraków [1998], Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa, Kraków. Górka Z. [1974], Użytkowanie ziemi w I dzielnicy katastralnej miasta Krakowa – Śródmieście, Zeszyty Naukowe UJ, nr 379, Kraków.. 20. Por. Mieszkania… [2008, s. 7]..

(19) Analiza przemian użytkowania ziemi…. 107. Górka Z. [2004], Krakowska dzielnica staromiejska w dobie społeczno-ekonomicznych przemian Polski na przełomie XX i XXI wieku: użytkowanie ziemi i funkcje, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Luchter B. [1987a], Kierunki przemian użytkowania ziemi w aglomeracji krakowskiej, AE w Krakowie, Kraków (praca doktorska, maszynopis). Luchter B. [1987b], Użytkowanie ziemi w Krakowie w świetle planu katastralnego z I poł. XIX w., Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 251, Kraków. Luchter B. [1990], Przestrzenne związki użytkowania ziemi w Krakowie, „Dokumentacja Geograficzna”, z. 2–3. Luchter B. [1994], Zmiany użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1983–1992 na przykładzie centralnej części miasta – byłej I dzielnicy katastralnej – Śródmieście, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 422, Kraków. Luchter B. [1997a], Wykorzystanie mapy gospodarczej „Użycie powierzchni ziemi” w gospodarce gruntami (na przykładzie Krakowa) [w:] Problemy gospodarki regionalnej. Księga jubileuszowa dla uczczenia 70. rocznicy urodzin Profesora Antoniego Fajferka, AE w Krakowie, Kraków. Luchter B. [1997b], Zmiany w zagospodarowaniu centralnej części Krakowa w okresie transformacji (ze szczególnym uwzględnieniem lat 1992–1995), Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 483, Kraków. Luchter B. [1999], Użytkowanie ziemi w Krakowie w świetle mapy gospodarczej „Użycie powierzchni ziemi” z 1950 r., Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 527, Kraków. Luchter B. [2002], Główne kierunki przemian użytkowania ziemi w strefie podmiejskiej Krakowa w latach 1983–2000, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 588, Kraków. Luchter B. [2003], Wpływ transformacji gospodarczej na zmiany użytkowania ziemi w strefie zewnętrznej Krakowa (na przykładzie byłej dzielnicy katastralnej Podgórze), Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 617, Kraków. Luchter B. [2006], Wykorzystanie podziału na byłe dzielnice administracyjne w badaniach przemian użytkowania ziemi w Krakowie, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 693, Kraków. Luchter B. [2010], Przemiany w użytkowaniu ziemi w rozwoju miasta Krakowa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Seria specjalna: Monografie, nr 97, Kraków. Mieszkania stanieją, bo Sejm odrolnił grunty w miastach [2008], „Gazeta Krakowska”, 20 grudnia 2008. Mydel R. [1979], Rozwój struktury przestrzennej miasta Krakowa, Ossolineum, Wrocław. Nowakowska M. [1991], Zmiany użytkowania ziemi w dzielnicy Śródmieście w Krakowie w okresie 1970–1990, Instytut Geografii UJ, Kraków (praca magisterska, maszynopis). Ogólne wyniki spisu ludności, domów, budynków i zwierząt domowych w Krakowie z 30. IX. 1921 r. [1924], Biuro Statystyczne Miasta Krakowa – Polska, Kraków. Orzechowski-Oksza K. [1872], Przewodnik statystyczno-kartograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicji, W.X. Krakowskiem, X. Bukowinie, Dyrektor c.k. Sądowych Biur Pomocniczych w Krakowie, Kraków. Roczne sprawozdanie: wykaz gruntów: według stanu z dnia 1 stycznia 1992 r.: Miasto Kraków [1992], Wydział Geodezji i Mienia Komunalnego Urzędu Miasta Krakowa, Kraków..

(20) 108. Bogusław Luchter. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków [2001], Dz.Urz. RP nr 38, poz. 454. Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej. Ludność i budynki na podstawie tymczasowych wyników Drugiego Powszechnego Spisu Ludności z dnia 9. XII. 1931 r. oraz powierzchnia ogólna i użytki rolne [1933], cz. 3, GUS, Warszawa. Sosnowski K. [1947], Ziemia Krakowska: szczegółowy przewodnik wycieczkowy, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie, Kraków. Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych [2008], Dz.U. nr 237, poz. 1657. Zestawienie zbiorcze: GEOD-02: Według stanu na dzień: 2008-01-01: województwo: małopolskie: powiat: M. Kraków: gmina: M. Kraków [2008], Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa, Kraków. Zestawienie zbiorcze: według stanu na dzień: 1 stycznia 2003: województwo: małopolskie: powiat: m. Kraków: gmina: M. Kraków [2003], Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa, Kraków. Zestawienie zbiorcze: według stanu na dzień: 1 stycznia 2010: województwo: małopolskie: powiat: Kraków: M. Kraków: gmina: Kraków [2010], Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa, Kraków.. An Analysis of Changes in Land Use in the City of Cracow, 1848–2010 The main goal of this article is to assess changes in land use in Cracow over the past 160 years (1848–2010). The study covers the current (2010) administrative boundaries of Cracow (327 km2) as well as selected spatial units described in “The Development of the Spatial Structure of the City of Cracow” by R. Mydel. In general research the author made use of various statistical (presented mainly by surveying institutions) and cartographic sources (of historical importance). Detailed research was conducted within 3 selected spatial units – Śródmieście, Podgórze and Bronowice Wielkie, located in various urban zones that have undergone different development phases..

(21)