Wacław Wasilewski
Czaszka psa neolitycznego ze
Strzyżowa nad Bugiem
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne 5, 169-187
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
V o l. V, 5 SEC TIO F 1950
Z Z a k ła d u A n tro p o lo g ii W y d z ia łu B io lo g ii 1 N a u k o Z iem i U . M . C. S. K ie r o w n ik : d o c . d r T a d e u s z H e n z e l
W a c ł a w W A S I L E W S K I
Czaszka psa neolitycznego ze Strzyżow a nad Bagiem
Череп неолитичесной собаки из Стржижева
н/Буге
Sch&del eines neolithischen Hundes ans Strzyżów am Bug
I. W stęp
Szczątki neolitycznych psów z obszaru ziem Polski są dotąd bardzo nieliczne. Znamy je z kilku zaledwie stanowisk, jak: Rzucewo w pow. puckim, ze Złotej, ipow. Sandomierz, z Sandom ierza— Krakówki, Ćmielowa w pow. opatowskim, znad Gopła i z jaskiń ojcowskich. Na terenie Lubelszczyzny odkryto dotychczas szczątki psa w kurhanie kultury ceramiki sznurowej w Sąsiadce, w pow. zamojskim, rozko panym przez prof. W. A n t o n i e w i c z a . Znalezisko to jednak jeszcze nie zostało opublikowane. (Chronologicznie zestawione znale ziska podaję na tabl. I). Szczęśliwym trafem w maju 1952 r. odkryto przy kopaniu fundamentów pod „Dom Dziecka“ w Strzyżowie nad B u giem i) drugi szkielet psa neolitycznego na terenie Lubelszczyzny. Znalezisko to jest tym bardziej interesujące, że mamy tu do czynienia z rytualnym pochówkiem zwierzęcia, o czym świadczą dary złożone przy nim w postaci ceramiki (amfora i kubek z ornam entem sznu rowym).
i) Porów naj w yżej: J. G u r b a, Grób psa Kultury ceram iki sznurow ej w e w si S trzyżów , gm . Horodło, pow. H rubieszów .
170 Wacław Wasilewski
W pracy niniejszej podejmuję próbę określenia system atycznego czaszki psa ze Strzyżowa. Sądzę, że publikacja tego znaleziska uzu pełni tak szczupłe dotąd m ateriały do znajomości psa neolitycznego. W zrastająca liczba znalezisk i ich opracowań pozwoli nam w przyszłości rzucić pełniejsze światło na zagadnienie współżycia psa z człowiekiem, a także dać bardziej wyczerpujące studium nad genezą i pochodzeniem różnych ras psa.
II. Opis m orfologiczny czaszki
Czaszka ze Strzyżowa należy do osobnika młodego. .Większość szwów jest zupełnie niezrośnięta. Siady starcia na zębach trzonowych są nieznaczne. Przybliżony wiek jego wynosi od 1 do 1,5 roku.
Czaszka zachowana jest na ogół dobrze. Brak żuchwy, łuki ja rz mowe są uszkodzone, prawy luk zachowany jest jednak w tym stopniu, że możliwym jest przybliżony pomiar połowy szerokości jarzmowej. Zniszczone jest praw e bullum. Kość nosowa ma odłam ane końce. Z zębów zachowane są z prawej strony: trzy pierwsze przedtrzonowe (Pm) i drugi trzonowy (M1), oraz kieł (C ); z lewej strony zachowały się: czwarty ząib przedtirzonowy (Pm 4), o raz oba zęby tnzonowe (M ).
(Zob. fot. 1 i 2).
Na podstaw ie długości podstaw y czaszki, która wynosi 159 mm można osobnika tego zaliczyć do grupy psów średnich.
Część twarzowa czaszki jest 'tu wydłużona, o czym świadczy wskaźnik położenia czoła a), który wynosi 120. W części twarzowej czaszka ma łagodny spadek ku przodowi z lekkim wklęśnięciem w środ kowej części kości nosowych. W części przedniej kości nosowe ułożone są praw ie poziomo. W tylnej części kości nosowych na szwie widoczna jest niewielka brózda. Kości nosowe są długie. Długość szwu między- nosowego jest znaczna i wyrażona przy pomocy wskaźnika *) wynosi 39,0.
*) W skaźnik położenia czoła — jest to stosu n ek d łu g o ści tw arzoczaszk i
(m ierzonej od prosthion do środka czoła m ięd zy w yrostkam i zaoczod ołow ym i)
do d łu gości m ó zg o cza szk i (m ierzonej od środka czo ła do g órn ego brzegu otworu p o ty liczn eg o ).
•) U żyte w sk aźn ik i w nin iejszej pracy w yrażają z a w sz e w «/«®/o stosun ek
Czaszka psa neolitycznego 171 Pysk przed otworami podoczodołowymi jest średnio szeroki i ku przodowi nieznacznie się zwęża. W skaźnik szerokości podniebienia między P m 1 wynosi 19,0, a między Pm 2 i Pm* wynosi 21,0. W skaźnik największej szerokości podniebienia mierzonej między Pm 4 i M* wy nosi 35,8.
Czoło jest słabo wypukłe i' w linii strzałkowej posiada -słabe w głę bienie. Zatoki czołowe są średnio wykształcone, czoło wąskie. W skaźnik czoła (szerokość mierzona na wyrostkach nadoczodołowych) wy nosi 28,3. Zaś wskaźnik międzyoczodołowy wynosi 20,0. Luki jarzmowe są słabo w ystające (wskaźnik 58,5?). Puszka mózgowa jest wypukła i zaokrąglona. W skaźnik największej szerokości na szwie skroniowo- ciemieniowym jest mały. Wynosi tu 22,6. Grzebień strzałkowy jest niski. Zaczyna się on na kości czołowej i ku tyłowi w miejscu spotka nia się z grzebieniami potylicznymi tworzy niewielki wzgórek. Trójkąt potyliczny jest średnio wysoki, wskaźnik wynosi tu 15,7. Mózgoczaszka jest średnio wysoka, wskaźnik nie-przekracza 32,0. Uzębienie jest dość drobne.
Ul. Pom iary i wskaźniki
Stan zachowania czaszki ze Strzyżowa pozwolił ,na dokonanie p ra wie wszystkich pomiarów. Z liczby 38, 1 zaledwie wzięty był z połowy
(zy-zy), a dwa zdjęte zostały w przybliżeniu.
Na tabeli nr 2 podane są pomiary i wskaźniki czaszki ze Strzyżowa oraz, jako m ateriał -porównawczy, pomiary i wskaźniki następujących czaszek: czaszkę nr 26 z pracy M. H i l z h e i m e r a (1932) określoną pTzez a-u-tora tego jako C. gajus; pomiary dwu czaszek z materiałów po danych przez A. B r a u n e r a (1923) określonych jako C. f. inter-
medius; poza tym uwzględniłem średnią pomiarów 8-miu czaszek
z m ateriałów podanych przez tego sam ego autora, określonych jako
C. f. m atris optimae i pomiary C. pariahs południowoeuropejskiego;
oraz pomiary czaszki określonej jako C. /. matris optimae z m ateria łów .podanych przez K. W o-d z i c k i e g o (1935).
Ze względu na to, że w badaniach porównawczych, gdzie chodzi o zagadnienia systematyczne, dogodniejszym jest posługiw anie się wskaźnikami w miejsce pomiarów, drugą serię porównawczą stanowi m ateriał podany w tabeli nr 3 i diagram ie nr 1. W skład tego m a teriału porównawczego opartego o wskaźniki wchodzi cała seria
kra-172 Wacläw Wasilewski
niologiczna ze Złotej (z wyjątkiem czaszek źle zachow anych), opubli kowana przez K- W o d z i c k i e g o (1935), to jest czaszek oznaczo nych nr 1, 2, 3, 4, 5, 10, 13, 15, 16, 17, 18, oraz 1 czaszka z Krakówki oznaczona nr 19; i następujące czaszki które podaje T h . S t u d e r (1901), a mianowicie: Canis gajus' z Polski nr 11, 3 czaszki C. f. ma-
łris opłimae — Bronzestation Bielersee nr 7, Lough Gur. Irlandia nr 3,
von Gremg M urtensee nr 12, a poza tym jedna czaszka określona przez V o l d r i c h a jako C. f. intermedius nr 9 i czaszka C. pariahs nr 14 z okolic Konstantynopola (z m ateriałów podanych przez A. B r a u - n e r a (1923), M. H i l z h e i m e r a (1932) i T h. S t u d e r a (1901) w ybrane zostały tu tylko czaszki wykazujące wyraźne podobieństwo do czaszki ze Strzyżow a).
IV. Metoda
M ając do dyspozycji m ateriał porównawczy oparty o pomiary i wskaźniki (tab. 2 i 3), możemy podjąć próbę zorientow ania się do jakiego gatunku, względnie rasy, można by było zaliczyć neolitycz nego psa ze Strzyżowa. W tym celu m ateriał porównywany, łącznie z czaszką ze Strzyżowa, przeliczony został przy uwzględnieniu 17 wskaźników podanych na tabeli 3 — metodą różnic przeciętnych J. C z e k a n o w s k i e g o * ) (1909).
Celem wyeliminowania możliwości przewagi jednej z cech nad pozostałymi, zastosowaliśm y normalizację cech (tj. amplitudy wahań cech <C 6 doprowadzone zostały do = 6, jak również > G doprowadzone zostały do = 6. Wynikiem przeliczenia metodą różnic przeciętnych naszej serii o znormalizowanych wartościach wskaźników jest diagram nr 1 «).
W graficznym przedstaw ieniu wyników przeliczenia (diagram nr 1) wartości przeciętne różnic oznaczone zostały: od 0— 1,50 czarnymi po lami, od 1,51 — 1,70 kwadratam i z dwoma pionowymi grubymi kreskami, od 1,71 — 1,90 kw adratam i z jedną grubą kreską, oraz od 1,91—2,10 kwadratam i z czterema cienkimi kreskami.
*) C z e k a n o w s k i J.: „Zur D ifferen zia ld ia g n o se der N eand erthalgrupp e“
K orrespondenz - B la tt d. D. G. f. Anthr. Ethn. u. U rgesch ., XI, Jahrg. Nr 6/7,
B raunsch w elg, 1909. •
Czaszka psa neolitycznego 173
D iagram Nr 1
V. Określenie system atyczne
D iagram wykazuje dość duże zróżnicowanie naszej serii czaszek. Można tu wyróżnić trzy zasadnicze zespoły. Zespół I utworzyły cztery czaszki (nr 1, 2, 3, 4) ,w którym czaszki: nr 3, 4, wykazują największe podobieństwo. Zespół II utworzyło 5 czaszek (nr 5, 6, 7, 8 i 9). Te dwa zespoły wiążą z sobą jedynie czaszki nr 5 i 6. Pozostałą część dia gram u stanow i łańcuch drobniejszych skupień, które połączone są w jedną całość przez czaszki o wyraźnie pośrednim charakterze. Tak więc czaszka nr 10 jest łącznikiem między słabo zw iązaną grupką czaszek nr 11, 12, 13, które możemy ująć jako zespół III. Na skrzydle tego zespołu ustaw iły się dwie podobne do siebie czaszki nr 14 i 15, z których tylko czaszka nr 14 wykazuje naw iązanie do zespołu III. O statni zespół, tj. zespół IV, utworzony przez czaszkę z Krakówki nr 19, o raz czaszki ze Złotej nr 17 i 18, zajm uje krańcowe i dość od- lębne stanowisko w diagram ie, jedynie czaszka nr 16 wiąże się nieco silniej z dolnym skrzydłem zespołu Ill-go.
Czaszka ze Strzyżowa weszła w skład II zespołu, wykazuje ona jednak dość silne naw iązanie do I zespołu. O bezspornym związaniu
W a cł a w W a si le w sk i T a b ela 1 E p ok a K u l t u r a C h ro n o lo g ia M iejsce z n a le z ie n ia S ta n o w isk o s y s te m a ty c z n e A u t o r
K ultura sta rsze] 2 5 0 0 —2300 S a n d o m ierz — 1 o so b n ik , K. W o d zick i,
cera m ik i w s tę g o w e ] p. n. e. K ra k ó w k a ,
w oj k ie le c k ie C. f. in o str a n c e w i 1935
K ultura c z a s z 2200— 1700 Ć m ieló w , 1 o so b n ik , K. K rysiak ,
le jo w a ty c h p. n. e. w o j. k ie le c k ie C. f p a lu str is 1950
- K ultura cera m ik i s z n u 2000— 1700 R zu cew o, 3 o s o b n ik i, E. L u b lcz-N leza b
i-O row e] (grupa rzu cew sk a ) p n . e. w oj. g d a ń s k ie C. f m atrls o p tlm a e to w s k i, 1929
2 K ultura c eram ik i s z n u 2 0 0 0 - 1 7 0 0 Z ło ta , 3 o s o b n ik i, K. W o d z ick i,
row e] (grupa z ło c k a ) p n. e w oj. k ie le c k ie C. f. p a lu str is lad. 1935
K u ltu ra ceram ik i 2000— 1700 S tr z y ż ó w , 1 o s o b n ik , W. W a silew sk i,
sz n u ro w e] p. n. e. w o j. lu b e ls k ie C f. m a tris o p tlm a e 1953
K ultura tr zc in le c k a , 11-gl 1500— 1300 Z ło ta , 7 o so b n ik ó w . K. W o d z ick i,
N «*•
o k r e s e p o k i b rązow ej p. n . e. w o j. k ie le c k ie C. f p a lu str is,
C . f. in o str a n c e w i 1935
ha
oq K ultura łu ż y c k a , V -ty 900— 700 Z nad G op ła 2 o s o b n ik i, E. L u b lcz-N iez a b
l-o k r e s e p l-o k i brązl-ow e] p. n. e. w o j. p o z n a ń s k ie C. f. In o str a n cew i to w s k i, 1929 O k r es w c z e s n o -ś r e d n lo w ie c z n y 600— 1200 p o n . e. Z ło ta , w o j. k ie le c k ie 5 o so b n ik ó w , C. f. p a lu stris, C. f. in o str a n c e w i K. W o d z ick i, • 1935
Czaszka psa neolitycznego 175
się jej z II zespołem zadecydował tu jej silny związek z czaszką n r 7 z Bielersee.
W tabeli 3 połączone są cechy morfologiczne czaszek w układzie diagram u I z zachowaniem ich podziału na zespoły. Rozpatrując wartość poszczególnych oech, w arto może na wstępie zauważyć, że zespoły I i II skupiły formy o najm niejszych wymiarach długości pod staw y czaszki. Zespoły zaś III i IV skupiły na ogól czaszki o większych wym iarach długości podstawy czaszki z wyjątkiem czaszek 13 i 14, które są mniejsze, lecz inne cechy zadecydowały o ich pozycji w tej części diagram u.
Poza tym ogólnym podziałem zwrócimy tu również uwagę n a drugi niemniej charakterystyczny fakt, że w niektórych zespołach skupiły się czaszki o tej samej przynależności system atycznej. Tak więc C. f. palu
stris skupił się przew ażnie w zespole I, w którym jedynie czaszka nr 5
wykazuje poważniejsze naw iązanie do zespołu drugiego. W yjątek s ta nowi czaszka C. f. palustris nr 13, która zw iązała się z czaszką
C. f. m atris optimae nr 12 i C. pariahs z Konstantynopola n r 14. Formy
pośrednie między C. f. inostrancewi i C. f. matris optimae natom iast utworzyły na przeciwnym biegunie IV zespół, który czaszkami nr 16 i 15 naw iązuje do II zespołu. Czaszka ze Strzyżowa n r 6 związała się z a sadniczo z zespołem II, w którym mamy mniej jednolity skład, — gdyż utworzyły go oprócz czaszki ze Strzyżowa 2 czaszki C. f. matris optimae nr 7 z Bielersee i nr 8 z Irlandii, oraz czaszka C. f. intermedius
(z brązu, określona przez W o l d r i c h a ) nr 9.
Jeśli chodzi o stanowisko system atyczne psa neolitycznego ze Strzyżowa, to jak widzimy na diagram ie, naw iązuje on zasadniczo do czaszki reprezentującej C. f. matris optimae z Bielersee i z czaszką tą wykazuje różnicę przeciętną wynoszącą 1,36»).
Większą różnicę przeciętną posiada czaszka badana z innymi. Z czaszką ze Złotej nr 4, w pracy K. W o d z i c k i e g o (1935) ozna czoną nr 1 i zaliczoną przez tegoż autora do rasy pośredniej między
C. f. palustris-interm edius-putiatini, różnica przeciętna wynosi tu 1,56.
Nieco większe różnice przeciętne od 1,60 do 1,65 wykazuje czaszka ze Strzyżowa z czaszkami: C. f. matris optimae (na diagram ie nr 8),
*) R óżnice przeciętne w n aszym przypadku od n oszą się do w skaźników u w zględn ion ych w diagram ie.
L P -P o m i a r y P 0 m i a r y W s k a ź n i k i C . f. m a rt ri s o p tt m a e S tr z y ż ó w , W a s il e w s k i, 19 93 ■2 * u H O • w i i Ł S 6 5 o <B o Ż .& s S n m TS g V O a . * C. I. io te rm e d lu s N e w e ls k l tz . A m u r, B ra u n e r 1 923 C . f. Io te rm e d lu s it y p ic u s ) W e lk e rs d o rf d. B 41 4» N ł? ! l ® — E s f i H 4i U -S C. f. m a tr ls o p tl m a e , W a g n e r, 19 30 €0 W* Ot . 2 41 £ 2 * 6 .2 o -S 2 * I 1 ' t a N U » c. g a lu a . .T le tz " , H ll tz h e lm e r, 1 93 2 o ® §• u a Z i s l« w Ś § a . x C. f. io te rm e d lu s N e w a ls k łi l rz. A m u r. B ra u n e r, 19 23 j C . f. Io te rm e d lu s (t y p lc u s ) W e li lc e ra d o rf C . f. m . o p ti m a e , 8 e g z e m p . śr e d n ia — (M lt te lw e rt e j C . (. m a tr ls o p tl m a e W a g n e r, 19 3 0 i 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7 1 D łu g o ś ć p o d sta w y c za s zk i 159 157 153 165 164 181 184 139 157 153 165 164 181 184 2 D ł. p o d sta w y m ó z g o c z a s z k i 42 42 43 45 45 — 53 26 26 28 27 27 — 29 3 D ł. p o d sta w y tw a r z o c z a sz k i 113 118 110 119 118 — 134 74 75 72 72 72 __ 73 4 D ł. p y s k a 79 82 — 80 82 80 9 3 50 52 — 48 30 50 51 3 D ł. tw a rzy (n a s io n — g n a tio n ) 90 94 88 90 89 — — 37 60 58 55 54 — ____ 6 D ł. m ó z g o c z a s z k i (w g Stu dera) 93 105 90 100 101 — — 60 67 59 61 62 _ _ 7 N a s io n — g r z e b ień p o ty lic z n y 97 — — 98 101 — — 61 — — 59 62 — — 8 O d r n y b r z e g o tw . p o ty l. d o p o d n le b . t v . 72 73 — 74 72 81 — 43 46 — 45 44 45 — 9 D ł. tw a rd eg o p o d n ie b ien ia 84 87 86 90 92 100 — 35 55 56 55 56 56 — 10 D ł. szw u n o s o w e g o 62 - - 60 59 70 — 39 — 36 36 39 — U N a jw ię k sz a dł. k o ś c i n o s o w y c h 70? — 68 69 72 — — 43? — 44 42 44 — — 12 N a jw ię k sz a sz er. k o ś ci n o s o w y c h 18? — 16 19 19 18 — 1 1 ? — 10 1 2 1 2 10 ____ 13 S zer. p o d n ie b ień , t y ln y b r z e g M* 50 4 9 — — — — — 31 31 — — — ____ 14 S zer. p o d n ie b ie ń t y ln y b rzeg Pm* 35 62 36 40
13 S zer. p o d n ie b ie ń , p rzed n i brz. P m 4 50 52 16 S zer. p o d n ie b ie ń , t y ln y b r z e g P m 1 34 38 17 S zer. p o d n ie b ie ń , p rzed n . b r z eg Pm* 30 33 18 S zer. p o d n ie b ie ń , śr o d e k P m 1 30 — — 19 S zer. p o d n ie b ie ń , śro d ek C 32 34 — 20 S zer. na w e w n . ś c ia n ie o tw . p o d o c z . 33 — — 21 N a jw ię k sza s z e r o k o ś ć p o d n ie b ie n ia 52 - 46 22 S z e r o k o ś ć m ię d z y o c z o d o lo w a 32 35 32 23 S z e r o k o ś ć c z o ła 45 45 44 24 S zer. na z w ę ż e n iu s k r o n io w y m 35 35 31 25 S zer. na s z w ie c z o ł.-s k r o n .-k lin . 45 — — 26 N ajw . szer. na s z w ie sk r o n .-c le m ie n . 55 57 55
27 S zer. nad o tw . s łu c h o w y m i 59 56 55
28 Szer. na łu k a c h ja rzm o w y c h 94? 92 95 29 S zer. na w y r. s u tk o w y c h 58 — — 30 W y s o k o ś ć trójk ąta p o t y lic z n e g o 26 25 — 31 W y s. p y s k a nad o tw . p o d o c z o d o ł. 26 — — 32 N a s io n — S ta p h y lio n 46 — — 33 T w arde p o d n ie b ie h ie -ś r o d e k c z o ła 50 — — 34 W y s. cz. p o ty lic z n e j (bez g r z e b ie ń .) 51 — — 35 W y s. c z ę ś c i k lin o w e j 51 — 53 36 D ł. u z ę b ie n ia Pm -j- M 60 — — 37 D ł. P m 4 17 — — 38 D ł. M 17 — — 36 38 33 34 50 32 46 57 60 102 62 30 31 45 50 50 53 60 18 18 31 33 21 24 19 21 35 — — 19 — — 22 21 — — — — — 20 22 — — — — — 38 37 — 21 — — 2 3 23 21 — 47 — 62 32 — 29 32 29 — 34 36 41 43 90 22 21 21 22 23 23 51 50 61 28 29 29 30 31 27 33 37 - 41 23 22 20 19 23 — 22 43 46 — 28 — — 28 26 25 — 54 - — 35 36 36 34 33 31 — 64 67 - 37 36 36 36 39 37 — — 101 107 59? 59 62 62 — 59 58 63 — — 38 — — 38 38 — 30 — — 16 16 — 18 18 — — 32 — — 16 — — 19 19 — — 43 48 — 29 — — 27 26 26 — — — - 31 — — 30 - — — 55 54 55 32 — — 30 34 30 30 55 — 32 — 35 32 34 — — 6 5 71 — 38 — — 36 40 39 38 19 20 19 10 — — 11 11 11 10 21 22 — 10 — — 11 13 12 — N Cz a sz ka ps a n e o li ty c z n e g o
W a cł a w W a si le w sk i-Tabela S. oo N Nr M iejsce o d k ry c ia S ta n o w is k o sy s te m a ty c z n e S 8 oc N H M N U R MV > NU wN NU M NV, N E J a S BTJo N N -oO 3 i• C 7 ! HO u ä « J i M "On •«O a 9 a u a O. O Q a s O = t>» 1 Z ło ta nr 10 C . f p a lu str is 110 156 ____ 77 ___ _ 47 38 35 _ _ _ 37 38 2 Z ło ta nr 11 C. f. p a lu str is lad. 113 145 28 72 63 53 47 32 32 39 37 21 30 23 __ 38 3 9
3 Z ło ta nr 4 C 1. pilustr Inlermed.-putlallpi 113 159 28 73 62 55 50 31 30 38 36 23 30 2 3 62 38 36
4 Z ło ta nr 1 C. 1. palusIr.-Inlermeil.-puliatlRl 113 160 27 73 59 57 48 30 28 39 36 23 — 21. — 38 39
5 Z ło ta nr 9 C. f. p a lu str is 114 159 26 73 .62 50 47 30 28 36 34 23 30 20 64 38 40
6 Strzyżom C. f. m a tris o p tim a e 112 /5 9 26 74 60 57 50 32 29 3 7 35 23 28 20 39 54 38
7 B le le r e s e e C. i. m atris o p tim a e — 155 26 74 61 54 — 34 — 34 36 — 26 20 — — 40
8 Irlandia C. f. m atris o p tim a e — 165 27 73 62 52 — 34 — 36 38 — 27 19 — — 40
9 ? C . f. in te r m e d iu s — 164 27 73 62 53 — 34 — 34 35 — 31 22 — — 40
10 Z ło ta nr 13 C. f. In ostra ncewi-lntennedius 115 178 — — — 57 50 29 30 — — 21 27 21 61 3 9 40
11 P o ls k a C. g a iu s — 171 28 71 57 56 — 31 — 32 35 — 30 19 58 ____ 40
12 M u r ten see C. f. m a tris o p tim a e — 176 30 70 62 54 — 33 — 33 32 — 31 22 — __ 39
13 Z ło ta nr 7 C f. p a lu str is 108 158 30 70 60 53 46 29 26 35 34 23 28 21 58 35 39
14 K o n s ta n t. C. pa ria h s — 153 28 72 59 57 — 35 — 36 36 — 28 21 — — 39
15 Z ło ta nr 7 C. f. łuostrancewi-lntermedius 112 174 — — 60 55 49 - 24 36 31 21 28 20 52 38 40
16 Z ło ta nr 3 C. f. Inostraneewi-lnlermedliis 110 175 27 71 — - 47 — 38 30 — — — 38 38
17 Z ło ta nr 6 C f. Inostrancewi-m. optimae 112 180 28 71 6 0 60 49 26 28 37 32 2 3 33 2.4 59 36 41
16 Z ło ta nr 5 C. f loostraocewl-m. optimae 111 175 2 9 73 61 60 52 27 28 37 33 23 27 22 — 33 40
19 K rak. 16 C- f. In o s tra n c e w l-m . o p tim a e 112 190 27 73 58 57 50 28 26 38 30 22 28 24 — 35 40
V)
Czaszka psa neolitycznego 1 7 9
następnie z czaszką ze Złotej określoną przez K. W o d z i e ki e g o jako' forma pośrednia między C. f. palustris - inłermedius - putiatini (na diagram ie oznaczona nr 3) i z czaszką również ze Złotej określoną jako C. f. palustris (na diagram ie oznaczona nr 5), następnie czaszka południowoeuropejskiego P ariahsa (na diagram ie nr 14). Pozostałe czaszki uwzględnione na diagram ie wykazują jeszcze większe różnice przeciętne.
Z powyższych obserwacji wynika, że czaszka ze Strzyżowa wyka zuje duże podobieństwa do przedstawicieli kilku ras, jak C. f. matris
optimae, C. f. palustris, C. pariahs, od żadnej z tych form zasadniczo
nie różni się.
Wynika z tego, że przy pomocy uwzględnionych w niniejszej pracy, wskaźników, nie udało się czaszki psa ze Strzyżowa przydzielić w sposób stanowczy do jednej z ras. Należy liczyć się z tym, że w zjawiskach biologicznych w obrębie każdej jednostki systematycznej (nie sztucznie stworzonej) spotykamy się zawsze z większą lub m niejszą zmiennością indywidualną, uwarunkow aną oddziaływaniem środowiska. Dlatego też w dużym stopniu wielkość czaszki, jak i jej kształt waha się w obrębie każdej rasy. Z drugiej strony, być może niewłaściwe określanie m a teriału kraniom etrycznego może mieć tu częściowo swoje skutki.
Podobne wyniki otrzym aliśm y przy porównaniu jeszcze kilku czaszek celowo wybranych (tabela 2). Czaszki te mimo tego, że należą do różnych ras, wykazują jednak duże podobieństwo do czaszki ze Strzyżowa. Porów nując czaszkę ze Strzyżowa z czaszką z „Tietz“ , opi saną przez M. H i l z h e i m e r a (1932), jako czaszką charta, widzimy tu duże podobieństwo pomiarów. Różnice między tymi czaszkami spo strzegam y dopiero wówczas, gdy uwzględnimy cechy opisoiwe, porów nując fotografie tych czaszek, a mianowicie: czaszka charta z profilu nie posiada prawie zupełnie wklęśnięcia. Część twarzowa czaszki nie oddziela się wyraźnie od części mózgowej. Nie uwzględnione przez M. H i l z h e i m e r a pomiary wysokościowe czaszki, uwidoczniły by prawdopodobnie większe różnice. Podobne wyniki otrzymamy przy porównaniu czaszki ze Strzyżowa z czaszką Pariahsa z okolic Kon stantynopola (na diagram ie oznaczona nr 14), podaną w m ateriałach przez T h . S t u d e r a (1901) i A. B r a u n e r a (1923), różni się ona od czaszki badanej nieco bardziej zwężoną szerokością ciemie niową, bardziej wystającymi łukami jarzmowymi, i węższą
mózgo-1 8 0 Wacław Wasilewski
czaszką. I tu również żadna z tych różnic nie jest dostatecznie duża, aby można było na tej podstaw ie przydzielić te czaszki do różnych ras. Podobne są również do czaszki ze Strzyżowa dwie czaszki C. f. inter-
medius, pomiary których podaje A. B r a u n e r (1923). One również
nie wykazują większych różnic, m ają jedynie nieco krótsze kości no sowe, większą szerokość i wysokość pyska, i bardziej w ystające łuki jarzmowe. Poza wymienionymi czaszkami przytoczymy jeszcze średnie pomiarów 8 czaszek C. f. m atris optimae z m ateriałów podanych przez A. B r a u n e r a (1923) i pomiary czaszki C. f. m atris optimae, okre ślonej przez K - W a g n e r a (1930). Czaszka ze Strzyżowa w stosunku do średniej ośmiu czaszek posiada m niejszą szerokość międzyoczo- dołową, większą szerokość puszki mózgowej, krótsze rnolary (liczone proporcjonalnie do długości czaszki). Od czaszki opisanej przez K. W a g n e r a (1930), czaszka ze Strzyżowa różni się natom iast mniejszą szerokością czoła i krótszą podstaw ą długości mózgoczaszki.
W e wszystkich wyżej podanych przypadkach, różnice w pomiarach, bądź wskaźnikach obliczonych w stosunku do długości podstawy czaszki, są bardzo małe. Nie można by tu było zadecydować, że wyżej omawiane czaszki reprezentują odrębne jednostki systematyczne.
Z powyższych obserwacji wynika, że dotychczasowe próby okre ślenia ras przy pomocy pomiarów, lub wskaźników, są jeszcze niezado walające. Mam wrażenie, że przyczyną tych niepowodzeń w dużym stopniu jest sam a zasada obliczania wskaźników w stosunku do dłu gości podstawy czaszki, być może, że otrzym alibyśm y lepsze wyniki, gdybyśmy tu zastosowali wskaźniki odcinkowe — w yrażające wzajemny stosunek szeregu różnych pomiarów; jak również i to, że cechy brane pod uwagę są niew łaściw ie wybierane.
Szereg badaczy, jak np. R. S c h ä m e , G ö t z e i D o r n h e i m , M a r c h l e w s k i , A. B r i n k m a n n i K. W a g n e r próbowali szukać nowych metod pomiarowych do określania ras. Niestety, wy niki nie zostały uwieńczone pomyślnymi rezultatam i. Dlatego też m u simy również zwracać uwagę na niemniej w ażną metodę opisową.
Jak wynika z analizy cech pomiarowych i opisu morfologicznego czaszki, należy stwierdzić, że czaszka ze Strzyżowa najbardziej jest podobna do Canis familiaris matris optimae i mieści się w granicach w ahań cech przyjętych dla tej rasy przez T h . S t u d e r a (1901). Stanowi m ałą formę tej rasy. Czaszka ze Strzyżowa wykazuje również w yraźne podobieństwo do Canis fam iliaris intermedius.
Czaszka psa neolitycznego 181
V. W nioski
1. Praca niniejsza stanowi uzupełnienie znajomości historii roz woju ras psa domowego, na terenie Polski.
2. Neolityczny pies ze Strzyżowa należy do grupy psów średnich. Reprezentuje on m ałą formę psa C. /. matris optimae, wykazuje jedno cześnie duże podobieństwo do C. f. inłermedius.
3. Analiza porównawcza czaszki ze Strzyżowa z m ateriałam i z literatury wykazała, że: w kraniom etrii psa nie została jeszcze d osta tecznie zbadana w artość diagnostyczna poszczególnych pomiarów, ani nie zostały jeszcze opracowane wskaźniki, któreby oddaw ały wierniej zróżnicowanie morfologiczne różnych odcinków czaszki, niż stosowany powszechnie stosunek wszystkich odcinków do długości podstawy czaszki.
4. Dla właściwego zrozumienia genezy zróżnicowania rasowego psów prehistorycznych, było by rzeczą celową szczegółowe opraco wanie w ujęciu dynamicznym, dużych serii psów nam współczesnych. Należy przy tym zwrócić szczególną uw agę na: zróżnicowanie kształtu czaszki, zróżnicowanie budowy całego ciała, jak również i zjawiska fizjologiczne dotyczące krzyżow ania się różnych ras psów. Dobre poznanie skali zmienności poszczególnych cech w obrębie ras ułatwi nam ocenę przynależności rasowej psów prehistorycznych.
5. Badania nad kraniologią psów prehistorycznych i współczesnych, gdy uzyskamy już dostatecznie dużą ilość m ateriałów, mogą dać pod staw y do wyciągnięcia wniosków o kierunkach zmian spowodowanych długotrw ałą damestykacją psa.
182 Wacław Wasilewski
L I T E R A T U R A
1. B r a u n e r A. — Sobaki kam iennego Weka reki Amura. Trudy G eol. Komit.
N. S. Vin. 160. Petersburg, 1923.
2. C z e k a n o w s k i J. — Zur D ifleren zia ld ia g n o se der N eand erthalgrupp e
K orrespondenz-B latt d. D. G. f. Anthr. Ethn. u. U rgesch . XL, Jahrg. Nr 6/7. B raunsch w eig, 1909.
3. D e c h a m b r e E . — Les C hiens pariahs, C hiens sa u v a g e s ou C h iens marrons?
La Terre et la Vie. 94 année, Nr 1. P aris, 1947.
4. G e o r g i Al . — R assehun de .W eberschiffchenz Bücherei. L eip zig, 1938.
5. G u r b a J. — Grób psa kultury ceram iki sznurow ej w e w si S trzyżów , gm.
Horodło, pow. H rubieszów . A n n ales UM CS. S ectio F, V ol. V. Lublin, 1953.
6. H e n z e 1 T. — Z agad n ien ia m etod ologiczn e w określaniu rasow ym . P rzegląd
A n trop ologiczny. T. XII. P ozn ań, 1938.
7. H i l z h e i m e r M. — D ie U m b ild u n g der Schädelform en der H au stiere in fo lg e
der D om estikation. Zeitschrift f. T ierzü ch tun g u. Z ü ch tu n gsb iologie, B and XII, Berlin, 1928.
8. H i l z h e i m e r M. — Röm ische H undeschädel aus M ainz, ein fränkischer
H un deschädel und ein H undeschädel des 15. oder 16. Jahrhunderts ebendaher. B iologia G en eralis, Bd. V III, W ien und L eipzig, 1932.
9. K r y s i a k K- — Szczątk i zw ierzęce o sa d y neolityczn ej w Ć m ielow ie. W ia
dom ości A rcheologiczne. T. XVII. W arszaw a, 1950.
10. M a 11 h e y R. — Le Chien dom estique et son origine. B u lletin de la S ociété V au d oise des S cien ces N atu relles. V ol. 63, Nr 267, L ausann e, 1946.
11. N i e z a b i t o w s k i - L u b i c z E. — S zczątk i zw ierzęce o sa d y n e o lity cz
nej w R zucew ie na polskim wybrzeżu Bałtyku. P rzeg lą d A rch eologiczny, t. IV. P ozn ań, 1929.
12. S t u d e r T h . — D ie praehistorischen H unde in ihrer B ezieh u n g zu den g e g e n
w ä rtig lebenden R assen. Abh. d. Schw eizerisch en p alä o n to lo g isch en G e s e ll schaft. V ol. X X V III, Zürich, 1901.
13. W o d z i c k i K- — Stu dia nad prehistorycznym i psam i P olski. W iadom ości
A rch eologiczne, Vol. XIII, W arszaw a, 1935.
Р Е З Ю М Е , В настоящ ей работе автор описы вает череп собаки из нео литической могилы, откры той в Стрж иж еве н /Б у ге в Л ю блин ском воеводстве. Это п ервая, откры тая до сих пор в П ольш е могила собаки с двум я найденными в ней сосудами: амфорой и кубком со ш нуровым орнаментом. Ч ереп из С трж иж ева п ри н ад леж и т к молодому индивиду (1 —1,5 г.). Степень сохранности черепа в общем хорош а.
Ч е р е п н е о л и т и ч е с к о й с о б а к и и з С т р ж и ж е в а н / Б у г е 1 8 3 Н а основании длины основания черепа, составляю щ ей 159 мм, можно эту особь причислить к группе средних по вели чине собан. Л и ц ев ая часть черепа удлиненная. Е ё лоб м ягко н а к л о нен к переди. Носовые кости длинны, в передней части располож ены почти горизонтально. Н а лобной кости в её сред ней части наблю дается небольшое углубление. Ш ирина морцы впереди от подглазничны х отверстий су ж и вается лиш ь только в незначительной степени. К зад и от подглазничны х отверстий наблю дается постепенное медленное расш ирение лицевой части черепа. Л об средне высок. М озговая коробка округленной формы. С агиттальны й гребень низок и начинается на лобной кости. Заты лочны й треугольник средне высок. Скуловые дуги слабо заметны (см. фот. 1 и 2). Д л я сравнительны х целей автор п ользо вал ся м атериалами зачерпнуты м и и з работ С т у д е р а Т. (1901), Б р а у н е р а А. (1923), Г и л ь ц г е й м е р а М ..(1932), а такж е из работы В о д и ц - к о г о К, (1935). А втор в своей работе применяет метод наименьш их разниц Ч е к а н о в с к о г о Я . (1909), учнты вия 17 указател ей (таб. 3), вычисленных по отношению к длине основания черепа. Граф и ческим изображ ением полученны х р езу л ьтато в явл яется диа грамма Ns 1. Н а диаграм ме череп из Стрж иж ева имеет наибольш ее сход ство с черепом C a n is fa m ilia r is m a tr is o p tim a e и з Билерзее. К ром е того этот череп обн аруж и вает больш ие сходства с соот ветственными у к азател ям и черепов представителей других р ас к а к : С . / . p a lu s tr is , С p a r ia h s . Н а таблице Ns 2 автором представлены измерения и у к а з а тели н ескол ьки х черепов, п ри надлеж ащ их к разным расам (C . g a iu s , С . p a r ia h s , С. / . in te r m e d iu s и С. / . m a tr is o p tim a e ), которы е обнаруж иваю т ясно вы раж енны е сходства с черепом и з С трж иж ева. Н а этом основании автор приходит к закл ю чению, что у всех упом ян уты х выше черепов разницы в изм е рениях либо у к а за т е л я х , вычисленные по отношению к длине черепа, столь ничтожны, что нет н и каки х оснований считать эти черепа принадлеж ащ им и к представителям сам остоятельны х систематических^единиц. И з вы ш еуказанны х наблюдений следует еще и то, что все проводимые до сих пор попытки выделить расы при помощи
1 8 4 W acław W asilew ski одних лиш ь измерений или у к а за те л ей нуж но н азвать неудо влетворительны м и. Повидимому, причиной этих неудач я в л я ется сам метод пы числяния указател ей по отношению к длине основания черепа, а такж е и то, что принимаемые во внимание п р и зн аки не надлежащ им образом подобраны. Н а основании ан али за изм ерительны х п ри зн аков и морфо логической х ар ак тер и сти к и черепа следует отметить, что череп из С трж иж ева наиболее похож на С ат з /ат Ш апв таШэ орйтае и заклю чается в пределах изменчивости п ризнаков, приняты х д л я этой расы С т у д е р о м . Он составляет меньшую по величине форму этой расы . Ч ереп из Стрж иж ева обнаруж ивает такж е ясно вы раж енны е сходства с Сат э /ат Ш апз т /егт еЛ из. А нализ черепа из С трж иж ева в сравнении с м атериалам и аачерппутыми и з научной ли тературы п оказал, что относительно краниом етрии собак еще в недостаточной степени изучена диагностическая ценность отдельных п ризнаков, а такж е не установлены у казател и , которые отраж али бы правильнее м ор фологическую дифференциацию р азн ы х измерений черепа, чем применяемое всеми отношение всех измерений к длине осно вания черепа. Д л я надлеж ащ его поним ания происхож дения расовой диф ференциации предисторических собак было бы весьм а целесо образно подвергнуть детальным исследованиям, с учетом дина мики р азви ти я, больш ие серии современных собак, причем сле дует обратить особое внимание на дифференциацию формы черепа, дифференциацию телослож ения, а т а к ж е и на ф изиоло гические явл ен и я, связанны е со скрещ ивением разли чн ы х рас собак. Х орош ее изучение степени изменчивости отдельных п ри знаков внутри р ас облегчит нам определение расы у предисто- ричвеких собак. С другой ж е стороны, исследования над к р а ниологией предисторических и современных собак, по собрании достаточно больш их м атериалов, могут п ослуж ить основой для выводов относительно нап равлен и я изменений, вы званны х про долж ительной доместикацией собаки.
Schädel eines n eolithlschen Hundes aus Strzyżów am Bug 1 85
Z U S A M M E N F A S S U N G
In vorliegender A bhandlung beschreibt uns der Verfasser einen Schädel aus einem neolitischen G rabe aus Strzyżów am Bug, W oje wodschaft Lublin. Das ist das erste, bisher in Polen nicht notierte, für sich allein bestehende Hundagrab, welches m it zwei Gefässem aus gestattet ist näm lich: Einer Amphora und einem Becher m it Schnur ornamentik.
Der Schädel aus Strzyżów stam m t von einem jungen Individuum (1— 1,5 Ja h re alt). Der Aufbew ahrungszustand des Schädels ist im allgemeinen gut.
Auf Grund der Schädelbasislänge, welche 159 mm beträgt, kann man dieses Individuum zur Gruppe der m ittelgrossen H unde anrechnen.
Der Schädel ist in seinem Gesichtsteile verlängert. Sein Profil fällt sanft nach vorne hin ab. Die Nasenknochen sind lang; sie ver laufen in ihrem vorderen Teile fast horizontal. Die Stirn besitzt in ihrer medialen P a rtie eine kleine Vertiefung. Die M aulbreite vor Foramina infra orbitalia verengt sich n u r unbedeutend. Nach hinten von den Foram ina cufra orbitalia her verläuft die Erw eiterung des Gesicht steiles allmählich. Die Stirn ist mittelhoch. Die Gehirnkapsel ist ab gerundet. Die C rista sagittalis ist niedrig und nimmt ihren Anfang noch auf Os frontale. Das Trigonum occipitale ist mittelhoch. Die Joch bogen sind schwach vorstehend (Siehe Phot. 1 i 2).
Das Vergleichsm aterial w urde aus den Arbeiten von S t u d e r T h. (1901), B r a u n A. (1923), H i l z h e i m e r M. (1923) und W o- d z i c k i K. (1935) entnommen.
Der V erfasser benutzte in vorliegender Arbeit die M ethode der durchschnittlichen Unterschiede nach C z e k a n o w s k i J. (1909). Der Autor berücksichtigte 17 Indexen (Tab. 3) welche im Verhältnis zur Länge der Schädelbasis berechnet wurden. Eine graphische D ar stellung der Ergebnisse ist auf D iagram nr 1 angegeben.
Der Schädel aus Strzyżów zeigt auf dem D iagram m die grösste Ähnlichkeit m it dem Schädel von C. f. matris optim ae aus Bielersee.
186 Wacław Wasilewski
Ausserdem weist dieser Schädel eine grosse Indexenähnlichkeit im Verhältnis zu Schädeln von V ertretern anderer Rassen auf wie z. B. mit C. f. palustris, C. pariahs.
Auf Tabelle nr 2 gibt der Verfasser Vermessungen und Indexen einiger Schädel an, welche zu verschiedenen Rassen gezählt werden
(C. gaius, C. pariahs, C. f. intermedius und C. f. matris optim ae)
und welche mit dem Schädel aus Strzyżów eine deutliche Ähnlichkeit aufweisen. Aus diesem Grunde folgert der Verfasser, dass Ln allen oben erwähnten Fällen Unterschiede in berechneten Verm essungen oder Indexen im Verhältnis zur Länge der Schädelbasis so klein sind, dass es keinen Grund dafür gibt um diese Schädel als Vertreter von ab gesonderten systhem atischen Individuen zu erklären.
Aus den oben erw ähnten Beobachtungen geht ausserdem hervor, dass die bisherigen Versuche der Rasseneinteilung mit Hilfe von Vermessungen oder nur von Indexen noch nicht genug zufriedenstellend sind. W ahrscheinlich liegt der Grund dieser Erfolglosigkeit im Prinzip der Indexenberechnung selbst im Verhältnis zur Länge der Schädelbasis wie auch darin, dass M erkmale in Betracht gezogen werden, welche uneigentlich ausgesucht werden.
Wie es aus der Analyse der M erkm alverm essungen und der m or phologischen Beschreibungen hervorgeht, so m uss festgestellt werden, dass der Schädel aus Strzyżów am meisten mit dem von Canis fami-
liaris matris optimae ähnlich ist und dass er sich in den von S t u d e r
für diese Form1 angenommenen Grenzen oder M erkm alschwankungen hält. Er bildet eine kleine Form dieser Rasse. Der Schädel aus Strzy żów weist auch deutliche Ähnlichkeit m it C. f. intermedius auf.
Die Vergleichsanalyse des Schädels aus Strzyżów m it dem in der Fachliteratur vorhandenen M aterial erwies, dass weder in der Kranio- metnie des Hundes der diagnostische W ert der einzelnen M erkmale noch nicht genügend untersucht wurde noch Indexen bisher aiusgeanbeitet wurden, welche die morphologische Differenzierung gründlicher und gewissenhafter darbieten konnten als das bisher angew andte V erhältnis aller Segm ente zur Länge der Schädelbasis.
Für das eigentliche V erständnis der Genesis der Rassendiffe renzierung von praehistorischen Hunden w äre es zweckm ässig eine in dynamischer A uffassung eingehende A usarbeitung grösser Serien von jetztzeitigen Hunden auszuführen.
Schädel eines neollthlschen H undes aus Strzyżów am Bug 187
Hierbei m üsste man auf folgendes grossein Wert legen. Auf die Differenzierung der Schädelgestaltung, auf die Differenzierung des ganzen Körperbaues wie auch auf physiologische Erscheinungen be treffs Kreuzungen verschiedener H underassen untereinander. Eine gute Kenntnis der Veränderlichkeitsskala der einzelnen Merkmale innerhalb der Rassen wird uns die Zugehörigkeitsabschätzung von praehistori- schen Hunden erleichtern. Anderseits können U ntersuchungen über die Kraniologie von praehistorischen und jetztzeitigen Hunden voraus gesetzt, dass wir eine genügend grosse Anzahl an M aterial erlangen, eine Basis zu Schlussfolgerungen über Richtungen derjenigen V eränderung geben, welche durch eine langw ährende Domestivation des H undes verursacht wurde.
P a p ie r d r u k . s a t. III. ki. 80 g + k r e d a F o rm a t 7 0 i 100. A rk . d r u k u l 1/, + I ta b l, A n u a le s U .M .C .S L u b lin 1965. L u b e ls k a D r u k a r n ia P ra s o w a , L u b lin , K o ś c iu s z k i 4, Z am . 4010 3.1.1955 725 e g z . A <6*4066 D a ta o trz y m a n ia m a n u s k r y p tu 16.IX .54. D ata u k o ń c z e n ia d r u k u ll.V .1 9 S 6 .
ANN. UNIV. M. CURIE-SKŁOD. SECTlO F. VOL. V, 5. Tabl. I.
rot. I. !\Ilrma \,('f"licalis
