* Dr hab. Joanna Marszałek-Kawa, prof. UMK
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk o Polityce i Bezpieczeństwie, Polska Nicolaus Copernicus University in Toruń, Faculty of Political Science and International Relations, Poland kawaj@umk.pl, https://orcid.org/0000-0002-4201-8028
** Mgr Kamila Rezmer-Płotka
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk o Polityce i Bezpieczeństwie, Polska Nicolaus Copernicus University in Toruń, Faculty of Political Science and International Relations, Poland krezmer@doktorant.umk.pl, https://orcid.org/0000-0002-1458-5076
Joanna Marszałek-Kawa* Kamila Rezmer-Płotka**
Miejsce stałego zamieszkania kandydata jako determinanta
decyzji wyborczych w wyborach samorządowych w Polsce
Candidate’s place of permanent residence as a determinant of electoral decisions in local government elections in Poland
Among the many determinants of political behaviour in democratic systems, electoral deci-sions can be considered crucial. In line with the theory of rational choice voters cast their votes for those candidates who represent their important interests. Searching for factors determining contemporary politics is one of the basic tasks of social science researchers. The aim of this article is to determine whether a candidate’s place of permanent residence in a district plays a significant role in the political behaviour of people voting in local government elections and whether — thus — it can be included in the above set. The research hypothesis is that a can-didate’s place of permanent residence matters for electoral decisions made in local govern-ment elections in Poland. The research was conducted between December 2018 and February 2019 as part of the nationwide research project “Political preferences. Attitudes — identifi-cations — behaviours”. The sample was selected in a quota and stratified manner. Indivisible strata were provinces (N = 16), while quota included elements such as gender, age and place of residence (urban/rural). The research team consisted of 16 provincial coordinators. The re-search, involving 968 participants, was conducted using a survey questionnaire. The results obtained confirm the great importance of the candidate’s place of residence as a determinant of electoral decisions, and also the validity of Article 10 § 1 point 3 of the Electoral Code. Keywords: local government, local elections, electoral behaviour, place of permanent
residence
Spośród wielu determinant warunkujących zachowania polityczne w systemach demokratycz-nych za kluczowe uznać można decyzje wyborcze. Zgodne z teorią racjonalnego wyboru po-zostaje również oddawanie głosów przez wyborców na tych kandydatów, którzy reprezentują
istotne dla głosującego interesy. Poszukiwanie czynników determinujących współczesną poli-tykę jest jednym z podstawowych zadań badaczy z obszaru nauk społecznych. Celem niniej-szego artykułu jest ustalenie, czy miejsce stałego zamieszkania kandydata w okręgu odgrywa znaczącą rolę w zachowaniach politycznych osób głosujących w wyborach samorządowych i czy — tym samym — można je przez to włączyć do powyższego zbioru. Hipoteza badawcza brzmi: miejsce stałego zamieszkania kandydata ma znaczenie dla decyzji wyborczych podej-mowanych w wyborach samorządowych w Polsce. Badania zostały przeprowadzone w okresie od grudnia 2018 r. do lutego 2019 r. w ramach ogólnokrajowego projektu badawczego „Pre-ferencje polityczne. Postawy — identyfikacje — zachowania”. Próbę dobrano w sposób kwoto-wo-warstwowy. Niepodzielnymi warstwami były województwa (N = 16), podczas gdy kwo-ta obejmowała kwo-takie elementy, jak: płeć, wiek i miejsce zamieszkania (miasto/wieś). Zespół badawczy składał się z 16 koordynatorów wojewódzkich. Badania, w których uczestniczyło 968 osób, przeprowadzono z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety. Otrzymane wyniki po-twierdzają duże znaczenie miejsca zamieszkania kandydata jako determinanty decyzji wybor-czych, a ponadto zasadność obowiązywania art. 10 § 1 pkt 3 Kodeksu wyborczego.
Słowa kluczowe: samorząd, wybory lokalne, zachowania wyborcze, miejsce stałego zamieszkania
I. Wstęp
Istnieje wiele determinant zachowań politycznych. Niektóre z nich są zaskakujące, jak np. nadmierna pewność siebie, która może prowadzić do ideologicznych skrajności czy zwiększonej frekwencji wyborczej1. Najnowsze badania wskazują też na związki między cechami osobowości a zaangażowaniem politycznym. W tym przypadku mowa jest o psychologicznych mechanizmach zachowań politycznych2. Nadmienić należy, że tak jak wymienia się wiele determinant zachowań politycznych, tak samo istnieje wie-le czynników, które te zachowania ograniczają3. Jakub Potulski dowodzi ponadto, że obecnie dochodzi do przemian zachowań wyborczych wskutek kształtowania się no-wych podziałów socjopolitycznych4. Podobnie sądzi Tomasz Madras, który zauważył, że podziały te mają znaczenie również dla zróżnicowania przestrzennego zachowań wyborczych, co jest przedmiotem badań szczególnie w ramach geografii wyborczej5. 1 P. Ortoleva, E. Snowberg, Overconfidence in Political Behavior, „American Economic Review” 2015, vol. 105, nr 2.
2 A. Ivanchenko, I. Ignatieva, V. Lefterov, O. Timchenko, Personality Traits as Determinants of
Po-litical Behavior: Ukrainian Electoral and Voting Tendencies, „Studia Politica: Romanian PoPo-litical Science
Review” 2019, vol. 19, nr 3–4.
3 J. Mandrosz, Czynniki ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych, [w:]
Pod-stawy psychologii politycznej, red. K. Skarżyńska, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002.
4 J. Potulski, Współczesne przemiany zachowań wyborczych jako efekt kształtowania się nowych
po-działów socjo-politycznych, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2019, vol. 61, nr 1.
5 T. Madras, Geografia wyborcza województwa podlaskiego, [w:] Geografia wyborcza Polski.
Badania przeprowadzone przez Wojciecha Grabowskiego wskazują zaś na duży wpływ na postawy wyborcze dystansu dzielącego daną społeczność (gminę) od najbliższego dużego miasta6. Znaleźć można również liczne badania mające na celu przewidywanie zachowań wyborczych na podstawie wybranych determinant. Wśród nich jako najważ-niejsze wymienia się m.in. postawy wyborcze wobec kluczowych postaw politycznych czy sposób oceny partii przez wyborcę7. Za czynniki determinujące zachowania pod-czas głosowania uznaje się przede wszystkim cechy charakterystyczne dla geopolityki, kandydatów, relacje emocjonalne, ale też platformy polityczne, identyfikację partii8. Agnieszka Turska-Kawa zwraca z kolei uwagę na determinanty chwiejności wyborczej na poziomie lokalnym, takie jak: cechy wyborów wynikające z ich społecznej rangi, doraźne motywacje wyborcze w miejscach o słabo wykrystalizowanej tożsamości re-gionalnej, relacje z kandydatem czy bliższe i konkretniejsze tematy kampanijne9. Spo-śród wielu determinant zachowań politycznych decyzje wyborcze mają kluczowe zna-czenie w systemach demokratycznych10. Coraz częściej wskazuje się również media społecznościowe jako determinantę zachowań wyborczych11. Łukasz Scheffs dochodzi do wniosku, że aktywność promocyjna polityków i partii politycznych, dawniej po-dejmowana głównie w okresie kampanii wyborczej, jest obecnie nieustanna. Domnie-mywa, że zachowania wyborcze są tożsame z zachowaniami politycznymi12. Podobne założenie czynimy również w tym artykule, nie wprowadzając wspomnianego rozróż-nienia, aby uniknąć niepotrzebnej dystrakcji od głównego celu.
Poszukiwanie czynników determinujących współczesną politykę zdaje się podsta-wowym zadaniem badaczy z obszaru nauk społecznych. Celem niniejszego artykułu jest zatem ustalenie, czy miejsce stałego zamieszkania kandydata w okręgu odgrywa znaczącą rolę w zachowaniach politycznych wyborców głosujących w wyborach samo-rządowych i czy można je przez to włączyć do zestawu tych czynników. Tym samym w artykule podjęto próbę znalezienia odpowiedzi na pytanie, czy miejsce zamieszkania Rzeszowskiego, Rzeszów 2018, <https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/16034/Madras-geo-grafia%20wyborcza.pdf?sequence=1&isAllowed=y>, dostęp 27 I 2020.
6 W. Grabowski, Determinanty przestrzennego zróżnicowania wyników głosowania w wyborach
parlamentarnych z 2015 roku, „Studia Socjologiczne” 2018, nr 1(228).
7 A. Kwiatkowska, Poglądy — sympatie partyjne — wiedza polityczna. Przewidywanie zachowań
wyborczych w wyborach parlamentarnych w 2015 roku, „Przegląd Socjologiczny” 2018, vol. 67, nr 4.
8 G.S. Seran, Identifying the Voting Behavior and Its Determinants: A Case of the 2015 Local
Exe-cutive Election in Malaka Regency, East Nusa Tenggara, Indonesia, „International Journal of Sciences:
Basic and Applied Research” 2018, <https://core.ac.uk/download/pdf/249336265.pdf>, dostęp 13 I 2020. 9 A. Turska-Kawa, Determinanty chwiejności wyborczej na poziomie lokalnym, „Athenaeum. Pol-skie Studia Politologiczne” 2018, vol. 58.
10 J. Marszałek-Kawa, D. Plecka, Leksykon wiedzy politologicznej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018; I. Pilch, Wartości podstawowe a preferencje ideologiczne i decyzje wyborcze w wyborach do
Sejmu 2011, „Political Preferences” 2012, nr 3; A. McGann, Voting Choice and Rational Choice, Oxford
Research Encyclopedia of Politics, 2016.
11 A. Ceglińska, K. Kopeć-Ziemczyk, Wpływ kampanii politycznej w mediach społecznościowych na
zachowania wyborcze młodych Polaków, „Studia Medioznawcze” 2016, nr 1(64).
12 Ł. Scheffs, Zachowania polityczne a zachowania wyborcze w dobie kampanii permanentnej, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2012, nr 2.
kandydata w okręgu ma znaczenie w wyborach samorządowych, a więc na poziomie lokalnym. Badania procesu głosowania w wyborach lokalnych wydają się szczególnie zależne od racjonalności wyborcy, rozumianej jako oddawanie głosu na kandydata, któ-ry z dużym prawdopodobieństwem będzie realizować interesy wyborcy, np. socjalista głosujący na socjalistę. Za zachowanie nieracjonalne uznajemy głosowanie na podsta-wie innych przesłanek, co może doprowadzić do rezultatu nieodpowiadającego intere-som wyborcy lub nawet sprzecznego z jego interesami, np. kulturowy konserwatysta i ekonomiczny liberał głosujący wyłącznie ze względu na płeć, wybierający socjalistę, ponieważ realizacja interesów wyborców przez ich reprezentantów jest bardziej praw-dopodobna na poziomie lokalnym niż krajowym. Trzeba mieć jednak świadomość, że istnieją lub mogą istnieć również inne czynniki mające wpływ na podejmowane decy-zje wyborcze, które w żaden sposób nie muszą być racjonalne. Joanna Kinastowska analizuje zbiór koncepcji i modeli teoretycznych związanych z zachowaniami wy-borczymi. Wśród nich wymienia m.in. model interakcyjny, w którym jednostka pod wpływem wielu czynników wyraża poparcie dla kandydata zobowiązującego się do skutecznego i odpowiedzialnego przywództwa. Autorka przywołuje także interesują-cą nas koncepcję racjonalnego wyboru, „według której wyborca kieruje się egoizmem i racjonalnością podczas dokonywania wyboru kandydata najbardziej odpowiadającego jego gustom i oczekiwaniom, będącą twardą kalkulacją przewidywanych zysków, prze-wyższających ewentualne straty i koszty, jakie wyborca będzie musiał ponieść”13.
Według Wirginii Aksztejn w stworzonym przez Anthony’ego Downsa ekono-micznym modelu demokracji wyborcy są charakteryzowani jako jednostki dążące do maksymalizacji własnej użyteczności z wyłonionej władzy, głosujące w wyborach na podstawie rachunku korzyści i strat oraz mające związek z procesem wyłaniania pre-ferowanego przez wyborców rządu14.
Większość badań prezentowanych w literaturze przedmiotu potwierdza tezę o występowaniu zasady racjonalnej w zachowaniach politycznych. Argument za kie-rowaniem się racjonalnością w dokonywaniu wyborów i decyzji przedstawili m.in. Eva Mörk i Mattias Nordin, którzy przeanalizowali zachowania wyborcze w wybo-rach lokalnych w Szwecji15. Autorzy ci zbadali związek między zmianami w polityce podatkowej a deklarowanymi głosami. Odkryli, że szwedzcy wyborcy interpretują zmiany w prawie podatkowym na podstawie swoich własnych preferencji politycz-nych i głosują zgodnie z własnym interesem. Obywatele preferujący mały sektor publiczny głosowali przeciwko politykom podnoszącym podatki, których popierali natomiast zwolennicy dużego sektora publicznego.
13 J. Kinastowska, Czynniki determinujące zachowania wyborców, <http://www.doradztwopolityczne.pl/ index.php/obszary-zaintersowania/zachowania-wyborcze/111-czynniki-determinujace-zachowania- wyborcow>, dostęp 15 I 2020.
14 W. Aksztejn, Racjonalność wyborcy a paradoks partycypacji. Znaczenie instrumentalnej
motywa-cji dla wyjaśnienia absenmotywa-cji wyborczej w 2005 roku, „Decyzje” 2006, nr 5.
15 E. Mörk, M. Nordin, Voting, Taxes and Heterogeneous Preferences: Evidence from Swedish Local
Elections, Working Paper, nr 5, Department of Economics, Uppsala University, 2016, <http://urn.kb.se/
Innym przykładem potwierdzającym kierowanie się racjonalnością w podej-mowaniu decyzji przez wyborców są badania, które przeprowadził Rune Jørgen Sørensen16. Autor ten przestudiował preferencje wyborcze w Norwegii po nadejściu największej fali migracyjnej do Europy w 2015 r. i zauważył, że w przeszłości na-stawienia ksenofobiczne nie były na tylne silne, by wpływać na wyniki wyborów. Wzmocniły się one jednak zaraz po kryzysie migracyjnym i zaczęły rzutować na re-zultaty głosowań. Podobną tendencję zaobserwowano podczas kampanii wyborczej przed wyborami parlamentarnymi w Polsce w 2015 r.17
W tym kontekście warto przytoczyć również badania Andrei Benjamin18, która wykorzystując przykład wyborów lokalnych w USA, udowodniła, że pochodzenie et-niczne wyborców i kandydatów stanowi główny czynnik w badaniach nad procesami wyborczymi. Co ciekawe, autorka nie tylko potwierdziła teorię głosowania rasowego, dostarczając kolejnych dowodów na to, że Afroamerykanie głosują na Afroameryka-nów, a Latynosi na Latynosów, ale rozwinęła ją w eksperymencie, w którym badała zachowania wyborcze w sytuacjach, gdy wśród kandydatów zabrakło Afroamery-kanów czy Latynosów. A. Benjamin pokazała, że wsparcie osobiste udzielane przez liderów grup etnicznych i instytucji miało kluczowe znaczenie w decyzjach wybor-czych głosujących.
W Polsce koncepcją racjonalnego wyboru zajęła się Marta Żerkowska-Balas. Na podstawie przeprowadzonych badań sformułowała wniosek, że poszczególne elemen-ty racjonalnej kalkulacji są staelemen-tyselemen-tycznie istotnymi determinantami udziału w wybo-rach lokalnych19. Wszystkie przedstawione wyżej przykłady determinant wyborczych wpisują się w ramy racjonalnej zasady.
Ustalenie, czy miejsce stałego zamieszkania kandydata odgrywa znaczącą rolę w zachowaniach politycznych wyborców głosujących w wyborach samorządowych, mogłoby pozwolić na włączenie tej determinanty do zestawu czynników racjonal-nych. Hipoteza badawcza brzmi: miejsce stałego zamieszkania kandydata ma znacze-nie dla decyzji wyborczych podejmowanych w wyborach samorządowych w Polsce.
II. Metody
Badania zostały przeprowadzone w okresie od grudnia 2018 r. do lutego 2019 r. w ramach ogólnokrajowego projektu badawczego „Preferencje polityczne. Postawy — 16 R.J. Sørensen, After the Immigration Shock: The Causal Effect of Immigration on Electoral
Prefe-rences, „Electoral Studies” 2016, vol. 44.
17 B. Pasamonik, U. Markowska-Manista, Kryzys migracyjny. Perspektywa społeczno-kulturowa, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2017; A. Adamczyk, Kryzys migracyjny
w Europie a polska polityka imigracyjna, „Studia Migracyjne — Przegląd Polonijny” 2017, z. 1(163). 18 A. Benjamin, Coethnic Endorsements, Out-Group Candidate Preferences, and Perceptions in
Lo-cal Elections, „Urban Affairs Review” 2016, vol. 53, nr 4.
19 M. Żerkowska-Balas, Teoria racjonalnego wyboru i paradoks głosowania — przykład Polski, „Studia Polityczne” 2015, nr 38.
identyfikacje — zachowania”, którego wyniki zamieszczono w dalszej części artykułu. Próbę dobrano w sposób kwotowarstwowy. Niepodzielnymi warstwami były wo-jewództwa (N = 16), podczas gdy kwota obejmowała takie elementy, jak: płeć, wiek i miejsce zamieszkania (miasto/wieś). Zespół badawczy składał się z 16 koordynato-rów wojewódzkich. Badania przeprowadzono z wykorzystaniem kwestionariusza an-kiety. Z tysiąca rozdanych kwestionariuszy wypełniono i zwrócono 968. Odpowiedzi udzielane przez respondentów podzielono na pięć kategorii zgodnie z pięcioma wybra-nymi zmienwybra-nymi: 1) poparcie dla partii politycznej w wyborach lokalnych, 2) poparcie dla partii politycznej w wyborach krajowych, 3) deklarowane poglądy, 4) deklarowana religijność oraz 5) wiek. Drugą zmienną wybrano jako zmienną kontrolną dla pierw-szej i najważniejpierw-szej zmiennej. Zebrane dane sprawdzono pod kątem poprawności for-malnej: wypełnienia formularza, zgodności z załączonymi instrukcjami itp.
III. Wyniki
Analiza danych wskazuje na kilka tendencji. Po pierwsze, niezależnie od badanej zmiennej średnio 83% respondentów zaznaczyło, że kandydaci na urzędy samorządo-we powinni zamieszkiwać na stałe w miejscach, które chcą reprezentować (tabela 1). Po drugie, wyraźnie widoczna jest tendencja, według której wyniki badań w dużej mierze zależały od odpowiedzi zwolenników albo Koalicji Obywatelskiej, albo Pra-wa i Sprawiedliwości (PiS), gdyż stanowili oni niemal połowę liczby ankietoPra-wanych. Wynika to głównie z załamującego się w Polsce systemu dwupartyjnego. Co ciekawe, rozkład pozostałych badanych zmiennych, takich jak wiek czy religijność, był bar-dziej równomierny. Chociaż na udzielane odpowiedzi wpływ miały sympatie poli-tyczne, potwierdzają one duże znaczenie miejsca stałego zamieszkania jako czynnika rzutującego na podejmowane wybory.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że według zwolenników Platformy Obywa-telskiej (PO) oraz Prawa i Sprawiedliwości kandydat w wyborach samorządowych powinien mieszkać na stałe w miejscu, które zamierza reprezentować. 89,18% zwo-lenników PO i 80,53% zwozwo-lenników PiS udzieliło odpowiedzi pozytywnej („raczej tak” — odpowiednio 38,96% i 39,38%; „zdecydowanie tak” — odpowiednio 50,22% i 41,15%). Stałe miejsce zamieszkania nie było determinantą wyborczą dla 10,82% zwolenników PO, a w przypadku zwolenników PiS odsetek ten wyniósł 19,47%. Co ciekawe, zwolennicy niemal wszystkich innych partii wykazali się podobnym poziomem akceptacji lub negacji cenzusu domicylu. Warto odnotować, że dla zwo-lenników SLD Lewica Razem miejsce stałego zamieszkania kandydata w okręgu nie stanowi istotnego czynnika przy podejmowaniu decyzji wyborczych.
Można zauważyć, że mamy do czynienia z istotną zależnością. Po pierwsze, miej-sce zamieszkania kandydata w okręgu dla wyborców SLD Lewica Razem, podobnie jak dla zwolenników Kukiz’15, ma mniejsze znaczenie i kształtuje się na poziomie 25% (tabela 2).
Tabela 1. Poparcie udzielane partiom politycznym w wyborach lokalnych a miejsce stałego zamieszkania kandydata
W wyborach lokalnych w 2018 r. głosowała Pani/
głosował Pan na:
Czy kandydat w wyborach samorządowych powinien miesz-kać na stałe w miejscu, które ma zamiar reprezentować? Suma
zdecydo-wanie nie raczej nie trudno po-wiedzieć raczej tak zdecydo-wanie tak
Brak odpowiedzi 0%0 0%0 0%0 100%1 0%0 100%1 Bezpartyjni Samorządowcy 0%0 4,08%2 12,24%6 42,86%21 40,82%20 100%49 Polskie Stronnictwo Ludowe 1,54%1 6,15%4 9,23%6 36,92%24 46,15%30 100%65 Koalicja Obywatelska 0,87%2 3,90%9 6,05%14 38,96%90 50,22%116 100%231 SLD Lewica Razem 9,76%4 9,76%4 17,07%7 26,83%11 36,59%15 100%41 Kukiz’15 2,94%1 11,76%4 8,82%3 41,18%14 35,29%12 100%34 Prawo i Sprawiedliwość 3,54%8 6,64%15 9,29%21 39,38%89 41,15%93 100%226 Komitet regionalny/ lokalny 6%3 4%2 10%5 28%14 52%26 100%50 Inne 4,69%3 9,38%6 3,13%2 46,88%30 35,94%23 100%64 Nie głosowałam/ nie głosowałem 0,68%1 6,16%9 8,22%12 40,41%59 44,52%65 100%146 Nie pamiętam 0%0 3,28%2 13,11%8 32,79%20 50,82%31 100%61 Razem 2,38%23 5,89%57 8,68%84 38,53%373 44,52%431 100%968 Źródło: opracowanie własne.
Analiza deklarowanych poglądów respondentów dowodzi, że miejsce stałego zamieszkania kandydatów jest ważne dla osób głosujących na partie prawicowe. 83,95% zwolenników partii prawicowych uważa miejsce stałego zamieszkania kan-dydatów za istotny czynnik wpływający na ich decyzje wyborcze (tabela 3). Podob-ny pogląd deklarują wyborcy o przekonaniach centrowych (85,40%) i lewicowych (81,16%). 16,05% zwolenników partii prawicowych nie przywiązuje wagi do miejsca stałego zamieszkania kandydatów, co jest wartością zbliżoną do średniego wyniku osób o innych poglądach politycznych. Wydaje się jednak, że ostatecznie to centryści zwracają na tę kwestię największą uwagę.
Wyniki badań wskazują także, że deklarowana religijność ankietowanych może mieć związek z postrzeganiem miejsca stałego zamieszkania kandydata jako waż-nej determinanty decyzji wyborczej (tabela 4). Z obserwacji tej można wyciągnąć ciekawy wniosek. Tabelę 4 zaprojektowano w taki sposób, że możliwy jest podział
Tabela 2. Poparcie udzielane partiom politycznym w wyborach krajowych a miejsce stałego zamieszkania kandydata
Głos oddany w wyborach parlamentarnych
Czy kandydat w wyborach samorządowych powinien mieszkać na stałe w miejscu, które ma zamiar
reprezentować? Suma
zdecydo-wanie nie raczej nie trudno po-wiedzieć raczej tak zdecydo-wanie tak Brak odpowiedzi 0%0 0%0 9,09%1 63,64%7 27,27%3 100%11 Polskie Stronnictwo Ludowe 1,89%1 5,66%3 11,32%6 37,74%20 43,40%23 100%53 Koalicja Obywatelska 1,63%4 4,88%12 5,28%13 34,55%85 53,66%132 100%246 SLD Lewica Razem 3,23%2 6,45%4 16,13%10 29,03%18 45,16%28 100%62 Kukiz’15 4,65%2 9,30%4 11,63%5 37,21%16 37,21%16 100%43 Prawo i Sprawiedliwość 3,19%8 7,17%18 7,97%20 41,04%103 40,64%102 100%251 Inna partia 3,73%6 6,21%10 4,35%7 40,37%65 45,34%73 100%161 Nie głosowałam/ nie głosowałem 0%0 4,26%6 15,60%22 41,84%59 38,30%54 100%141 Razem 2,38%23 5,89%57 8,68%84 38,53%373 44,52%431 100%968 Źródło: opracowanie własne.
Tabela 3. Deklarowane poglądy a miejsce stałego zamieszkania kandydata
Deklarowane poglądy
Czy kandydat w wyborach samorządowych powinien zamieszkiwać na stałe w miejscu, które ma zamiar
reprezentować? Suma
zdecydo-wanie nie raczej nie trudno po-wiedzieć raczej tak zdecydo-wanie tak
Brak odpowiedzi 0%0 0%0 0%0 50%1 50%1 100%2
Lewicowe 2,90%6 7,73%16 8,21%17 31,88%66 49,28%102 100%207 Centrowe 1,62%3 4,86%9 8,11%15 42,16%78 43,24%80 100%185 Prawicowe 4,32%14 4,94%16 6,79%22 41,05%133 42,90%139 100%324 Nie wiem, nie potrafię
powiedzieć 0%0 6,40%16 12%30 38%95 43,60%109 100%250 Razem 2,38%23 5,89%57 8,68%84 38,53%373 44,52%431 100%968 Źródło: opracowanie własne.
respondentów na dwie grupy: wierzących (praktykujących często i bardzo często) i niewierzących (pozostali). Korzystając z tego podziału, można dostrzec, że dla osób wierzących średni poziom znaczenia miejsca stałego zamieszkania wynosi oko-ło 83%, a dla osób niewierzących okooko-ło 76%. Biorąc pod uwagę spójność wyników dotyczących wszystkich zmiennych, 7% stanowi istotną różnicę pozwalającą na po-czynienie dalszych przypuszczeń i możliwych wyjaśnień. Z badań CBOS Kryteria
wyboru radnych do rady gminy lub miasta w wyborach przeprowadzonych w 2018 r.
wynika, że istotnym czynnikiem w podejmowaniu decyzji przez wyborców jest dobra znajomość problemów mieszkańców danej miejscowości (97% uprawnionych do gło-sowania), a zdecydowana większość (70%) uważa tę cechę za bardzo ważną20. Warto w tym miejscu podkreślić, że rezultaty badań CBOS są zgodne z wnioskami płynący-mi z analiz autorek niniejszego opracowania.
Badania CBOS wskazują również, że ponad połowa ankietowanych (52%), gło-sując, bierze pod uwagę zamieszkiwanie kandydata w okręgu. Tym samym zamiesz-kiwanie przez kandydata w innej miejscowości stanowi dla dużej części elektoratu negatywną przesłankę wyborczą21.
Ostatnią badaną zmienną był wiek. Z analizy odpowiedzi respondentów wyni-ka, że miejsce stałego zamieszkania kandydatów jest szczególnie istotne dla wybor-20 Kryteria wyboru radnych do rady gminy lub miasta w wyborach 2018, Komunikat z badań nr 139/2018, CBOS, Warszawa 2018, <https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2018/K_139_18.PDF>, do-stęp 29 I 2020.
21 Zaangażowanie Polaków na rzecz społeczności lokalnej, Komunikat z badań nr 74/2018, CBOS, Warszawa 2018, <https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2018/K_074_18.PDF>, dostęp 30 I 2020.
Tabela 4. Deklarowana religijność a miejsce stałego zamieszkania kandydata
Deklarowana religijność
Czy kandydat w wyborach samorządowych powinien zamieszkiwać na stałe w miejscu, które ma zamiar
reprezentować? Suma
zdecydo-wanie nie raczej nie trudno po-wiedzieć raczej tak zdecydo-wanie tak Niepraktykujący lub ateista 0,66%1 9,21%14 11,18%17 35,53%54 43,42%66 100%152 Praktykujący sporadycznie (np. uczestnictwo w ślubie kościelnym) 2,55%6 4,68%11 8,09%19 39,57%93 45,11%106 100%235 Praktykujący nieregularnie 3,18%7 7,73%17 11,36%25 38,18%84 39,55%87 100%220 Praktykujący często 0,81%2 3,64%9 7,29%18 39,68%98 48,58%120 100%247 Praktykujący bardzo często 6,42%7 4,59%5 4,59%5 38,53%42 45,87%50 100%109 Razem 2,39%23 5,82%56 8,72%84 38,53%371 44,55%429 100%963 Źródło: opracowanie własne.
Tabela 5. Wiek wyborcy a miejsce stałego zamieszkania kandydata
Wiek
Czy kandydat w wyborach samorządowych powinien zamieszkiwać na stałe w miejscu, które ma zamiar
reprezentować? Suma
zdecydo-wanie nie raczej nie trudno po-wiedzieć raczej tak zdecydo-wanie tak 18–24 lat 2,86%3 10,48%11 15,24%16 37,14%39 34,29%36 100%105 25–34 lat 1,67%3 7,22%13 11,67%21 37,78%68 41,67%75 100%180 35–44 lat 2,75%5 4,95%9 8,79%16 39,01%71 44,51%81 100%182 45–54 lat 3,97%6 3,97%6 4,64%7 41,06%62 46,36%70 100%151 55–64 lat 1,28%2 4,49%7 6,41%10 37,82%59 50%78 100%156 65 lat i więcej 2,06%4 5,67%11 7,22%14 38,14%74 46,91%91 100%194 Razem 2,38%23 5,89%57 8,68%84 38,53%373 44,52%431 100%968 Źródło: opracowanie własne.
ców mających 65 lat i więcej (tabela 5). Najmłodsi ankietowani (18–24 lat) stanowią grupę, dla której cenzus domicylu kandydatów ma najmniejsze znaczenie. Poziom znaczenia tego czynnika wyniósł w tym przypadku 71,43% (przy czym jest to wynik nieodbiegający znacznie od średniej uzyskanej w badaniach).
IV. Omówienie wyników
Zgodnie z Kodeksem wyborczym22 (art. 10 § 1 pkt 3) bierne prawo wyborcze przysługuje kandydatowi mającemu m.in. stałe miejsce zamieszkania na obszarze, z którego kandyduje. Zaprezentowane wyniki badań dowiodły, że cenzus domicylu w wyborach lokalnych stanowi istotny czynnik wpływający na decyzje wyborców. Analiza pięciu zmiennych wykazała, że rola tej determinanty może, choć nie musi, zależeć od wymienionych zmiennych, ponieważ poziom odpowiedzi respondentów na zadawane pytania był relatywnie stały. Co istotne, zaobserwowano jednak kilka nieregularności. Przykładowo zwolennicy SLD Lewica Razem oraz Kukiz’15 nale-żą do grupy wyborców, dla których miejsce zamieszkania kandydata ma mniejsze znaczenie. Podobne zjawisko zaobserwowano w przypadku osób niewierzących i najmłodszej grupy ankietowanych (18–24 lat). Obserwacje te tworzą spójny obraz. Należy bowiem zauważyć, że zebrane wyniki wskazują, że ze wszystkich grup
gólnie zwolennicy Koalicji Obywatelskiej i Prawa i Sprawiedliwości uważają miejsce stałego zamieszkania kandydatów za ważne.
Analiza danych potwierdziła wstępne przypuszczenie, że miejsce stałego za-mieszkania kandydata może w istotnym stopniu wpływać na zachowania polityczne i podejmowane decyzje wyborcze. Tym samym hipoteza badawcza, że miejsce stałe-go zamieszkania kandydata ma znaczenie dla decyzji wyborczych podejmowanych w wyborach samorządowych w Polsce, została zweryfikowana pozytywnie. Należy więc wyciągnąć wniosek, że im bardziej mieszkańcy czują się związani z kandyda-tem, tym większa szansa, że podejmą decyzję o uczestnictwie w głosowaniu. Z ba-dań CBOS Aktywność społeczno-polityczna Polaków przeprowadzonych w 2016 r. wynika, że poczucie sprawczości na sprawy kraju zadeklarowało 41% badanych. Aż 56% respondentów uznało, że może oddziaływać na sprawy lokalne23. Ponadto warto w tym miejscu odnotować, że badania przeprowadzone przez CBOS dwa lata póź-niej wskazują, że aż 76% Polaków deklaruje zainteresowanie tym, co dzieje się w ich gminie/mieście, a brak zainteresowania sprawami lokalnymi dotyczy zaledwie co piątego dorosłego Polaka24. Wyborcy są bardziej zainteresowani sprawami lokalny-mi — potwierdza to wysokie poparcie dla deterlokalny-minanty, którą stanowi lokalny-miejsce stałego zamieszkania kandydata, które ma on reprezentować.
Odwołując się do wspomnianej zasady racjonalnej, można traktować cenzus domicylu jako jeden ze sposobów na zdobycie przychylności wyborców przez kan-dydatów. To szczególnie ważna uwaga dla komitetów tworzących listy wyborcze w wyborach na szczeblu lokalnym. Może stanowić podstawę do podejmowania decy-zji o walorze praktycznym, tj. wystawiania kandydatów lokalnych w wyborach jako mających większą szansę na sukces. Badania ukazują tym samym zasadność obowią-zywania art. 10 § 1 pkt 3 Kodeksu wyborczego.
Podsumowując, uzyskane wyniki wyraźnie potwierdzają wstępne przypuszczenia leżące u podstaw badań. Należy jednak przeprowadzić analizy innych zmiennych, by móc lepiej zrozumieć rzeczywistość polityczną. Ponadto otrzymane rezultaty mogą również stanowić przyczynek do pogłębionych analiz dotyczących biernego prawa wyborczego i procesu reprezentacji na szczeblu samorządu terytorialnego.
Bibliografia
Adamczyk A., Kryzys migracyjny w Europie a polska polityka imigracyjna, „Studia Migracyj-ne — Przegląd Polonijny” 2017, z. 1(163).
Aksztejn W., Racjonalność wyborcy a paradoks partycypacji. Znaczenie instrumentalnej
moty-wacji dla wyjaśnienia absencji wyborczej w 2005 roku, „Decyzje” 2006, nr 5.
23 Aktywność społeczno-polityczna Polaków, Komunikat z badań nr 16/2016, CBOS, Warszawa 2016, <https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/K_016_16.PDF>, dostęp 30 I 2020.
Aktywność społeczno-polityczna Polaków, Komunikat z badań nr 16/2016, CBOS, Warszawa
2016, <https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/K_016_16.PDF>.
Benjamin A., Coethnic Endorsements, Out-Group Candidate Preferences, and Perceptions
in Local Elections, „Urban Affairs Review” 2016, vol. 53, nr 4, https://doi.org/10.1177/
1078087416644840.
Ceglińska A., Kopeć-Ziemczyk K., Wpływ kampanii politycznej w mediach społecznościowych
na zachowania wyborcze młodych Polaków, „Studia Medioznawcze” 2016, nr 1(64).
Grabowski W., Determinanty przestrzennego zróżnicowania wyników głosowania w wyborach
parlamentarnych z 2015 roku, „Studia Socjologiczne” 2018, nr 1(228).
Ivanchenko A., Ignatieva I., Lefterov V., Timchenko O., Personality Traits as Determinants of
Political Behavior: Ukrainian Electoral and Voting Tendencies, „Studia Politica:
Roma-nian Political Science Review” 2019, vol. 19, nr 3–4.
Kinastowska J., Czynniki determinujące zachowania wyborców, <http://www.doradztwopolityczne.pl /index.php/obszary-zaintersowania/zachowania-wyborcze/111-czynniki-determinujace- zachowania-wyborcow>.
Kryteria wyboru radnych do rady gminy lub miasta w wyborach 2018, Komunikat z badań
nr 139/2018, CBOS, Warszawa 2018, <https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2018/K_139 _18.PDF>.
Kwiatkowska A., Poglądy — sympatie partyjne — wiedza polityczna. Przewidywanie zachowań
wyborczych w wyborach parlamentarnych w 2015 roku, „Przegląd Socjologiczny” 2018,
vol. 67, nr 4.
Madras T., Geografia wyborcza województwa podlaskiego, [w:] Geografia wyborcza Polski.
Interpretacje postaw i zachowań obywateli, red. T. Koziełło, D. Szczepański,
Wydawnic-two Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2018, <https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/ 123456789/16034/Madras-geografia%20wyborcza.pdf?sequence=1&isAllowed=y>. Mandrosz J., Czynniki ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych, [w:]
Pod-stawy psychologii politycznej, red. K. Skarżyńska, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002.
Marszałek-Kawa J., Plecka D., Leksykon wiedzy politologicznej, Wydawnictwo Adam Marsza-łek, Toruń 2018.
McGann A., Voting Choice and Rational Choice, Oxford Research Encyclopedia of Politics, 2016, <https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190228637.013.79>.
Mörk E., Nordin M., Voting, Taxes and Heterogeneous Preferences: Evidence from Swedish
Lo-cal Elections, Working Paper, nr 5, Department of Economics, Uppsala University, 2016,
<http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:uu:diva-281791>.
Ortoleva P., Snowberg E., Overconfidence in Political Behavior, „American Economic Review” 2015, vol. 105, nr 2, <https://doi.org/10.1257/aer.20130921>.
Pasamonik B., Markowska-Manista U., Kryzys migracyjny. Perspektywa społeczno-kulturowa, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2017.
Pilch I., Wartości podstawowe a preferencje ideologiczne i decyzje wyborcze w wyborach do
Sejmu 2011, „Political Preferences” 2012, nr 3.
Potulski J., Współczesne przemiany zachowań wyborczych jako efekt kształtowania się nowych
podziałów socjo-politycznych, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2019, vol. 61,
nr 1, https://doi.org/10.15804/athena.2019.61.07.
Scheffs Ł., Zachowania polityczne a zachowania wyborcze w dobie kampanii permanentnej, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2012, nr 2.
Seran G.S., Identifying the Voting Behavior and Its Determinants: A Case of the 2015 Local
Executive Election in Malaka Regency, East Nusa Tenggara, Indonesia, „International
Journal of Sciences: Basic and Applied Research” 2018, <https://core.ac.uk/download/ pdf/249336265.pdf>.
Sørensen R.J., After the Immigration Shock: The Causal Effect of Immigration on Electoral
Pre-ferences, „Electoral Studies” 2016, vol. 44, https://doi.org/10.1016/j.electstud.2016.06.009.
Turska-Kawa A., Determinanty chwiejności wyborczej na poziomie lokalnym, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2018, vol. 58.
Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. — Kodeks wyborczy, Dz.U. nr 21, poz. 112.
Zaangażowanie Polaków na rzecz społeczności lokalnej, Komunikat z badań nr 74/2018,
CBOS, Warszawa 2018, <https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2018/K_074_18.PDF>. Żerkowska-Balas M., Teoria racjonalnego wyboru i paradoks głosowania — przykład Polski,
