O starszym trzeciorzędzie rejonu Orzełka k. Kamienia Krajeńskiego w woj. bydgoskim

Przeglqd Geologiczny, vol. 43, nr 4, 1995

o

starszym

trzeciorz~dzie

rejonu Orzelka

k. Kamienia Krajenskiego w woj. bydgoskim

Edward Ciuk*

W poludniowo-wschodniej

cz~sci

Pornorza

Zachodnie-go

istnieje niewieIe otwor6w wiertniczych, kt6re

dostarcza-j'l danych,

dotycz'lcych pelniejszego poznania utwor6w

trzeciorz~dowych.

Jednyrn

z

nich jest

otw6r

Orzelek 1

-gl~b.

297,2

rn,

wykonany

w 1957

r.

W otworze tym, wykonanym we wsi Orzelek k. Karnienia

Krajenskiego w woj. bydgoskim (ryc. I), utwory trzeciorzydowe

wystypujq glyboko, pod bardzo grubym nadkladem osad6w pie} stocenskich mianowicie od 127,0 m i do kOI1cowej glybokosci

otworu. Poznany w otw. Orzelek I trzeciorzyd wykazuje og61nq, nie przewierconq miqzszose ponad 170,0 m i jest dla tej cZysci Pomorza Zachodniego dose nietypowy (ryc. 2).

Paleogen

W sklad tego podsystemu wchodzq osady paleogenu

dolnego-danopaleocenu, eocenu g6rnego(?) oraz oligocenu dolnego i

g6r-nego. Brak natomiast utwor6w paleocenu mlodszego i eocenu starszego.

Paleoeen dolny - warstwy soehaezewskie(?).

Wyksztalco-ny jest w postaci wapieni bialych, szarobialych, szaropopielatych, ciemnoszarych i szarych, w stropie silnie marglistych i

piaszczys-tych, zwiyzlych, nizej takze piaszczystych znielicznymi skupieniami glaukonitu, z przemazami i wkladkami ma.rglistymi, r6wniez

glau-konitowymi. Te ostatnie tworzq niekiedy warstwy do 8 cm grube i Sq silnie piaszczyste. Wapienie miejscami rnajq kawernowq struktury z wypemieniem glaukonitowym. W calym kompleksie wapiennym wy-stypujq maIze oraz ich detryt, tworzqcy niekiedy zlepy, miejscami

przekrystalizowane kalcytem.

Paleocen dolny otworu Orzelek 1 jest nieco odmiennie wy-ksztalcony litologicznie, od tegoz, w odleglym 0 12 km ku wschodowi otworze Pamiytowo I w Pamiytowie, gdzie mont udokumentowano

mikropaleontologicznie [11]. Sq to przewazajqco osady piaskowco-we, silnie wapniste, drobnoziarniste, z licznym glaukonitem, prze -warstwione piaszczystymi mulowcami. W interpretacji Osiki [10]

mialy to bye utwory g6rnokredowe. W Orzelku 1 stwierdzono paleocen dolny (nie zostal przewiercony).

Danopaleocenski wiek wapieni piaszczystych, z glyb. 268,0-293,0 m, okreslila E. Biedowa w 1961 r. na podstawie stwierdzonej

mikrofauny: Cibicides /ectus Vasilenko, Eponides tOLl/mini Brotzen,

Anoma/ina aff. grosserugosa GUmbel, A. granosa Hantken.

Wymie-niona mikrofauna wystypuje w SW strefie brzemej bruzdy

polsko-dunskiej. W litostratygraficznym schemacie podzialu paleogenu Nizu

Polskiego [4] Sq to zapewne warstwy sochaczewskie.

Eoeen g6rny(?) warstwy pomorskie - oligocen domy(?)

war-stwy mosiIiskie dome. Na glyb. 260,0- 264,8 m, w profilu otworu Orzelek I, Osika [10] stwierdzil: wygiel brunatny (na glyb. 263,7 -264,5 m), dobrze uwyglony; w spqgu wystypuje mulowiec cz

arno-szary z licznym glaukonitem oraz z nielicznymi zwirkami kwarcu oraz skupieniami zwietrzalego wapienia, zwiyzly, silnie wapnisty (0,6 m). Rdzenia wydobyto 0, I m; mulowce prawdopodobnie stanowiq podloze trzeciorzydu i reprezentujq dolny cenoman**). W mulowcu nastqpila calkowita ucieczka pluczki.

Mozna zakladae, ze nawiercony wygiel brunatny nalezy, albo do stropowych partii osad6w eocenu g6rnego (warstwy pomor -skie), kt6re jako utwory Iqdowe, paraliczne, istnialy w bliskim

*Panstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Okreslony przez Osiky [10] dolnocenomanski wiek mulow -c6w, wynikal bye moze z interpretacyjnego zalozenia wieku nizej lezqcych wapieni, przyjytych przez niego jako jurajskie.

sqsiedztwie poludniowej granicy. 6wczesnego, g6rnoeocenskiego

za~lygu. morza w re]ome Tuchoh, albo tez do najnizszych pozio-mow obgocenu dolnego (warstwy mosmskie dolne), kt6re w obsza

-rach srodkowej czr;:sci Nizu Polskiego, w podobnym wyksztalceniu

htologlcznym, Sq znane w !icznych miejscach, miydzy innymi

w tzw .. rowie poznanskim, (od Czarnkowa poprzez Poznan, po

Gostyn 1 KroblY. na poludniu). Sq to osady, kt6re dawniej byly zahczane do na]mzszego dolnego oligocenu - latdorfu dzis

wlqczane bywajq raczej do najmlodszych poziom6w

w~rstw

pomorskIch eocenu g6rnego, jako regresywno-transgresywny, plywowy, element sedymentacyjny.

Mulowcowy charakter osadu, zawartose w nim zwirk6w kwar -cowych i m~terialu piaszczystego, obficie wystypujqcy glaukonit

oraz skuplema SlIme zwietrzalych okruch6w wapiennych,

wskazu-]<I ~a transgresywny charakter osad6w, zlownych na

dolnopaleo-censklm, . waplennym podlozu. Warstwa wygla brunatnego, reprezentu]e pr:ypuszczalnie VIa, pomorskq grupy poklad6w wyglo-wych eocenu gornego.

Podobne utwory wygliste, zlozone z il6w wyglistych, wygla bl:unatnego I lupku wyglistego, pylastopiaszczystego, odkryto w

Zlelo~czyme n.a NE od Goleniowa, w otw. Goleni6w IG-2 [6,7]. !ch gornoeocenskl wlek ustalono na podstawie badan palinologi-cznych [8]. W Zlelonczyme nizej lezqce osady eocenu srodkoweao

(warstwy tanowskie) i eocenu dolnego (warstwy go1eniowski:), udokumentowane takZe palinologicznie, lezq bezposrednio na

pod-lozu 111Orskiego paleocenu dol ne go (montu), wyksztalconego tarn

w faC]1 waplenno-detrytycznej typu "tuffeau" [6].

Oligoeen dolny - warstwy ezempiriskie. Od dolu jest to kom -pJeks osad6w gl6wnie ilastolupkowych, przykrytych grubq warslwq mulowc6w, a le warstwq mulk6w, 0 miqzszosci 34,7 m (ryc. 2). nol~pki Sq barwy czamoszarej i czamej, partiarni brunatnej. W g6mej

cZySC~ zaWlerajq nnlimetrowej miqZszosci laminy jasnoszillych

mu-lowcow PJaszczystych oraz wkladki tychze mulowc6w, miqiszosci

5-10 cm. W spqgowej c~sci, kilkunastometrowy kompleks skalny

rna charakter przekladanca, wz'\iernnie przewarstwiajqcych siy obu

wyzej wymienionych litotyp6w skalnych, co IS-50 cm.

Na serii ilolupk?w spoczywajq ciemnoszare mulowce, miej -scaml szare, mlykkie, slabo zdiagenezowane, a na nich mulki

piaszczyste i piaski mulkowe, z przewarstwieniami il6w. Caly

kompleks ilolupk6w, mulowc6w i mulk6w jest typowym

litologicz-me zespolem charakterystycznym dla rupelu (w rejonie Torunia da w-niej nazywillly ilami toruliskimi).

W litostratygraficznym podziale paleogenu Nizu Polskiego

osady te nalezq do warstw czempillskich (dawniej oligocen srod-kowy) [4]. Horyzont ilolupk6w czarnych, wyglistychjest przypu -szczalme fac]alnym odpowiednikiem pokladu wygla brunatnego V

Rye. 1. Szkic sytuacyjny otworu wiertniczego Orzelek I, we wsi

Orzelek k. Kamienia Krajenskiego w woj. bydgoskim

Przeglqd Geologiczny, vo!. 43, nr 4, 1995 CZWARTORZr;:D ~, >. ? is

'"

-40- 0 ;>.:..Q Cl

"'"

~ ~

~

ily 0: "0 _{ro c:} " ' - ' f ' - j 0) 0 ~~~ ~~J mulki >J-l' -60- u _mulki

~

0 ~.- piaszczyste N

~

mulowce >. _~.!! 0: -80- ~ ~~ _mulowce 0:: 0

a:::

~

"0

~

'"

piaszczyste

~

piaski dro bno-ziamiste -100

~

'"

zwirowce >. _~~ v ~ _{0: 0:} ~:S E

_~

_ilolupki

...

I- (/';'0 0) -0 roct:J) -120- bJ) ;: £2 _w~giel U u

-0 brunatny bJ) >.

_"

~

wapienie ~ 0: ?>~ -140- _~:::: glaukonit 0 ~E 0 "0 ;:

"

N tl

_ca

_fauna -160 -0:: ~c~~

@

4

flora 0: 0)

'"

Q czwartorz~d >. _~ -180 f- u 0: _{~) ~} 0

-®

grupy 0 ~ N _w«glowe 0) _{'" u} @ ro "0 _::'5

'"

;;: b.p brak probek 1'1-. ~ niezgodnosci

Rye. 2. Profillitologiczny i stratygrafia trzeciorz~du otworu wiert-niczego Orzelek I (woj. bydgoskie)

czempinskiej grupy poklad6w wvglowych oligocenu dolnego (dawniej srodkowego).

Oligoeen g6rny - warstwy moshiskie g6rne. G6mooligo-censki kompleks osad6w rozpoczynaj'l zwirowce piaszczyste, gl au-konitowe, szarozielone, przechodz'lce ku g6rze i ku dolowi w mulowce piaszczyste ze sporadycznymi zwirami kwarcowymi 0 sred-nicy ziarn 2-6 mm (ryc. 2). W ich stropie spoczywa gruby kompleks mulowc6w piaszczystych, szarych, zwivzlych, muskowitowych, z

wkladkami mulowc6w jasniejszych, silnie piaszczystych, slabo

spojonych. Kompleks zamykaj'l u g6ry mulki silnie piaszczyste, przechodz'lce w piaski mulkowe i bardzo drobnoziamiste,

jasno-szare z odcieniem zielonawym, z glaukonitem i drobnymi blaszkami muskowitu. Bye moze reprezentuje on poziom warstw leszczynskich. Pokladu wvgla brunatnego, lez'lcego zazwyczaj w stropie piask6w leszczynskich (rejon Gubina--Glogowa-Legnicy) i zamykaj'lcego cykl sedymentacyjny osad6w basenu g6mooligocenskiego, a nalez'lce do IV d'lbrowskiej grupy poklad6w wvglowych oligocenu g6mego i reprezentuj'lcego poziom warstw d'lbrowskich w profilu litostraty-graficznym paleogenu Nizu Polskiego [4], w otw. Orzelek I nie stwierdzono. Bye moZe nie zostal on tarn wyksztalcony. Ostatnio poklad ten, zwienczaj'lcy wspomniany pelny cykl sedymentacyjny osad6w oligocenu g6mego, zaliczany bywa do miocenu dolnego (war-stwy rawickie), co wydaje siv bye malo prawdopodobne i kontrower-syjne w swietle badail paliuologicznych.

Podobne osady g6mo- i dolnooligocenskie (tych ostatnich g6m'l czvse - warstwy czempinskie) odkryto w 1985 r. [1,9] w Kamieniu k. Barkowa, mivdzy Czluchowem i Debrznem, w otwo

-rze wiertniczym Kamien 2/Ka, ok. 20 km na NW od O-rzelka.

Neogen

Mioeen dolny - warstwy rawiekie. Caly kompleks osad6w

tego podpivtrajest wyksztalcony w rejonie Orzelka (ryc. 2) w facji piaszczystej z wvglem brunatnym, podobnie jak to ma miejsce w

320

innych obszarach prawie calego Nizu Polskiego. Mniej wivcej w srodkowej czvsci rawickiego kompleksu piaszczystego zalega po-klad wvgla brunatnego, ziemistego, dose zwivzlego, ciemnobrunat-nej i brunatciemnobrunat-nej barwy, ze szcz'ltkami zwvglonych roslin (korzenie, galvzie), z okruchami fuzynitu, z przerostami ksylit6w oraz cien-kimi wkladkami mulowc6w piaszczystych, mi'lzszosci 5-10 cm.

Jest to wvgiel nalezqcy do III rawickiej grupy poklad6w w~glo­

wych miocenu dolnego [2, 3]. Poklad w~glajest przykryty grubym kompleksem piask6w kwarcowych drobno-i srednioziamistych.

Mioeen srodkowy - warstwy scinawskie. Jest to kompleks skalny wy1'lcznie ilasto-mulowcowo-mulkowo-wvglowy, litologi-cznie odmiennie wyksztalcony w por6wnaniu z miocenem dolnym (ryc.2). Wsr6d mulowc6w i mulk6w piaszczystych, muskowito-wych, z licznymi szczqtkami roSliu, tlustych, barwy ciemnoszarej, ciemnobrunatnej i czamej, zawieraj'lcych takze szcz'ltki roslin, wyst~­

puje kilka [7] cienkich warstw w~glowych, mi'lZszosci 0,3-1,5 m. Najgrubszy (na gl~b. 139,5-143,9 m) uznae nalezy za poklad 11

scinawskiej grupy poklad6w w~glowych miocenu srodkowego.

W~gle wszystkich warstw S'l brunatne, ciemnobrunatne i

czar-ne, niekiedy brunatnoz6ltawe (zwi~kszona zawartose bitumin6w),

zawier~'l szczqtki gal~zi, korzeni i lodyg roslinnych, okruchy fuzynitu

oraz wkladki ksylit6w. Makropetrograficznie S'l to w~gle ziemiste, detrytyczne, ziemistoksylitowe. Warstwy w~glowe g6mej czvsci pro

-fIlu warstw sciuawskich wykazuj'l silniejsze zailenie i zawieraj'l cien

-kie przewarstwienia ilaste, jasnoszare. Wyst~puj'lce powyzej, muly piaszczyste szare z odcieniem zielonawym, z muskowitem, szczqtkami

rosJin, oraz ily szarozielonawe, tluste, w dolnej czvsci mulowcowe, z glaukonitem(?), takZe ze SZCZ'ltkarni roSlin, nale4 przypuszczalnie do g6mej cz~ci miocenu srodkowego, mianowicie do warstw pawlowic-kich. Bye moZe Sq one przejawem lokalnej iugresji badenskiego morza z poludnia, z rejonu G6mego SI'lSka i Opolszczyzny, kt6re poprzez

Wiel-kopolsk~ i Ziemi~ Lubuskq, sivgn((io po poludniowo-wschodnie rejony

Pomorza Zachodniego. KoncZ'l one profll trzeciorzvdu okolic otworu Orzelek 1, przykryty grubym nadkladem utworOw plejstoceriskich.

Podsumowanie

Weryfikacja interpretacji stratygrafii profllu trzeciorzvdu otworu Orzelek I k. Karnienia Krajeriskiego, pozwolila wydzielie w nim osady paleocenu dolnego, eocenu g6mego(?), oligocenu dolnego i g6mego oraz miocenu dolnego i srodkowego. Tym pierwszym przypisywano po-przednio [10] wiek jurajski. W zwiqzku z tym uzyskano dodatkowy punkt aktualizuj'lcy startygrafiv i rozw6j paleogeografIi wymienionej formacji w tej cz~ci SE Pomorza Zachodniego.

Literatura

I BUDZYK A., KASINSKI J. 1985 - Karta otworu wiertni-czego Kamien 2/Ka w Kamieniu, gm. Debrzno, woj. slu-pskie. Mat. Arch. Wier. PIG, nr 130944. CADG-PIG. 2 CIUK E. 1970- Kwart. Geo!., 14: 754-771. 3 CIUK E. 1970 - Biu!. Inst. Geol., 251: 636-660. 4 CIUK E. 1974 - Ibidem, 281: 7-48.

5 CIUK E. 1976- Budowa geologiczna trzeciorzvdu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim. Maszyno-pis, nr arch. 1999/92. CADG-PIG.

6 CIUK E. 1983 - Prz. Geol., 31: 415-420. 7 CIUK E. 1984 - Ibidem, 32: 86-90.

8 GRABOWSKA I. 1981 - Wyniki badari palinoJogicznych osad6w z wiercenia Goleni6w IG-2 (ark. Police). Ark. Poli-ce 34-19 mapy, skala 1: 100 000. CADG-PIG.

9 GRABOWSKA 1., SLODKOWSKA B. 1986 - Wyniki anali

-zy paliuologicznej czterech pr6bek z profilu Kamieri 2/Ka, ark. Debrzno 34-24 mapy, skala 1: I 00 000. CADG-PIG.

10 OSIKA R. 1957 - Otw6r wiertniczy Orzelek I - karta otworu. Ark. Chojnice, P 34-S 25 mapy, skala 1: 100 000.

Mat. Arch. Wier. PIG, nr 68549. CADG-PIG.

II POZARYSKA K., SZCZECHURA J. 1968 - Kwart.