W 1996 r. na ogólnym zebraniu Oddzia³u Karpackiego przewodnicz¹cym zosta³ wybrany mgr in¿. Andrzej Mak-sym (ryc. 5), któr¹ to funkcjê pe³ni nadal. A. MakMak-sym roz-pocz¹³ pracê w Oddziale Geonafty w Jaœle. Reprezentuje m³odsze pokolenie geologów; jest specjalist¹ w zakresie geologii naftowej, pe³en zapa³u do pracy zawodowej i spo³ecznej, kole¿eñski, raduj¹cy siê z sukcesów geologicz-no-przemys³owych.
Przyk³adem dalszej dzia³alnoœci Oddzia³u Karpackie-go to zorganizowany w dniach 22–25 wrzeœnia 2005 r. Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Iwoniczu-Zdroju; zjazd ten przygotowa³ przewodnicz¹cego mgr in¿. A. Maksym i cz³onek Zarz¹du G³ównego w Krakowie dr P. Dziadzio. Na podkreœlenie zas³uguje fakt, ¿e funkcjê sekretarza zarz¹du pe³ni³ nieprzerwanie od powstania oddzia³u do 1994 r. mgr in¿. Boles³aw Cisek (ryc. 6).
Kolega B. Cisek to wybitny specjalista z zakresu geo-logii naftowej o wysokiej kulturze osobistej, skromny, wyró¿niaj¹cy siê nienagann¹ aktywn¹ pe³n¹ poœwiêcenia prac¹. G³ówny geolog PNiG w Jaœle w latach 1971–1994. Wzorowy kolega, przoduj¹cy w dzia³aniach na rzecz roz-woju poszukiwañ z³ó¿ ropy naftowej i gazu ziemnego, oddany i wzorowy cz³onek Oddzia³u Karpackiego.
Podsumowuj¹c dzieje Oddzia³u Karpackiego PTG mo¿na stwierdziæ, ¿e w tym odleg³ym podkarpackim tere-nie pozbawionym wiêkszego zaplecza naukowego w mia-rê swych mo¿liwoœci prowadzi³ on doœæ o¿ywion¹ i
wielostronn¹ dzia³alnoœæ. Wszystkich cz³onków w tym oddziale coœ niezwyk³ego ³¹czy³o i to nie tylko dzia³alnoœæ, ale przede wszystkim trwa³e wiêzi kole¿e-ñskie, przyjaŸñ, oraz solidna praca, która zawsze by³a najwiêksz¹ wartoœci¹. Do wa¿niejszych celów jakie wy³ania³y siê przed cz³onkami — by³a troska o poziom wiedzy geologicznej i kultury osobistej. Wœród wielu cz³onków i sympatyków geologii panuje opinia, ¿e Oddzia³ Karpacki wniós³ swój wk³ad dorobek do cennych i boga-tych osi¹gniêæ Polskiego Towarzystwa Geologicznego i przemys³u naftowego w Polsce.
Literatura
CZERNICKI J. 1961a — Powstanie Oœrodka Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Wiadomoœci Naftowe, 7: 22.
CZERNICKI J. 1961b — XXXIV Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Wiadomoœci Naftowe, 7: 214–216..
CZERNICKI J. & FIK CZ. 1981 — Dwudziestolecie Oddzia³u Karpackiego PTG w Jaœle. Rocz. Pol. Tow. Geol., 51.
FIK Cz. 2003 — Wspomnienia i monografie geologa Jasielskiego. 50 lat Jasielskich Poszukiwañ. Apla Oficyna Wyd. Krosno.
Praca zbiorowa 2003 — 50 lat Jasielskich Poszukiwañ. Apla Oficyna Wyd. Krosno.
ŒWIDZIÑSKI H. 1964 — Polskie Towarzystwo Geologiczne w XX-lecie Polski Ludowej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 34: 5–17. Praca wp³ynê³a do redakcji 23.11.2005 r.
Akceptowano do druku 23.01.2006 r.
Wiek utworów formacji poznañskiej rejonu Poznania
Maciej Troæ*, Anna Sadowska**
The age of Poznañ Formation in the area of Poznañ. Prz. Geol., 54: 588–593.
S u m m a r y . Near Poznañ, along Warta river valley; erosion process resulted in , the deposits of so called Poznañ Formation forming outcrops or are coverd with a relatively thin Quaternary overburden. During routine geological and geotechnical soil testing, in years 1990–2004 car-ried out in downtownPoznañ, in a number of locations organic soils were found in the top part of the poznañ clay series. Samples of the organic soil were taken for further testing. One profile (no 8) and samples from other bore holes were palynologically elaborated. Spectra are character-ized by the predominance taxa of riparian forest: Alnus, Ulmus, Celtis. Pterocarya. More arid areas were occupied by mesophylous mixed forest with Betula, Fagus, Quercus, Carpinus and shares of conifers, mainly Pinus. The role of swamp-forest with Taxodiaceae-Cupressaceae, Nyssa, Liquidambar, Myrica, typical for Miocene, is not important. Amount of herbaceous plants (except ferns) is low. The pollen of the plants of the temperate climate prevail, whereas thermofilous element is scarce. Age of these deposits was determined as the uppermost Miocene or Mio-Pliocene.
Key words: Poznañ Formation, Neogene, lithology, pollen analysis
W czasie prowadzenia rutynowych badañ geotechnicz-nych w latach 1990–2004 r. w miejscu nowo projektowa-nych obiektów budowlaprojektowa-nych, na terenie œródmieœcia w Poznaniu, stwierdzono obecnoœæ czêœci organicznych w stropowej czêœci i³ów serii poznañskiej. W czasie prac wiertniczych by³y opróbowywane utwory organiczne. Wybrane próbki poddano analizie palinologicznej, a w celu pe³nego uchwycenia zmiennoœci spektrów roœlinnych wykonano dodatkowy otwór badawczy nr 8, w którym
pobrano próbki osadu co 10 cm w przelocie 5,5 m. Wyniki badañ zaprezentowane w tym artykule maj¹ przybli¿yæ okreœlenie wieku osadów formacji poznañskiej.
Utwory serii poznañskiej, ze wzglêdu na obecnoœæ surowców energetycznych (pok³ady wêgla w dolnej czêœci profilu) i ceramicznych (utwory ilaste), by³y wielokrotnie badane i opisywane w literaturze (Ciuk, 1970; Dyjor, 1970; Piwocki, 1995). Podsumowaniem wiedzy na ten temat by³a sesja naukowa Pañstwowego Instytutu Geologicznego
Formacja poznañska na Ni¿u Polskim — obecny stan wie-dzy 23 kwietnia 2002 r., której referaty zawarto w Przegl¹dzie Geologicznym, vol. 50 nr 3, 2002 r. Autorzy
artyku³u pragn¹ w³¹czyæ siê w dyskusjê na temat wieku formacji poznañskiej na Ni¿u Polskim. Wielokrotnie zmie-niano pogl¹d na stratygrafiê tych utworów od oligocenu A. Sadowska
M. Troæ
*GT Projekt, 60-321 Poznañ, ul. Œwierzawska 1, Instytut In¿ynierii L¹dowej, Politechnika Poznañska, 60-965 Poznañ, ul. Piotrowo 5; maciej.troc@gtprojekt.pl
**Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, 50-204 Wroc³aw, ul. Cybulskiego 30
(Girard, 1849; Beyrich, 1856 — vide Piwocki, 2002) do pliocenu (Ciuk, 1970; Dyjor, 1970). Wed³ug obecnego sta-nu wiedzy sedymentacja formacji poznañskiej na Ni¿u Pol-skim trwa³a od miocenu œrodkowego po pliocen dolny (Piwocki, 2002) W brze¿nych strefach basenu, sedymenta-cja objê³a tylko miocen œrodkowy i czêœæ górnego, w
œrod-kowym utrzymywa³a siê zapewnie przez miocen górny i trwa³a w ni¿szym pliocenie (Piwocki, 2002). Mimo dotychczas wykonanych badañ w dalszym ci¹gu jest aktu-alne pytanie, gdzie przebiega granica miêdzy miocenem i pliocenem na terenie Ni¿u Polskiego.
POZNAÑ N
0 500m
tIII nr 1 numer i lokalizacja otworu badawczego
number and location of borehole
nr tarasu wg nomenklatury Bartkowskiego, 1957
No of terrace according to Bartkowski, 1957
d³ugie stoki
long slopes
FORMY POCHODZENIA DENUDACYJNEGO FORMS RELATED TO DENUDATION FORMY PLEJSTOCEÑSKIE ZWI¥ZANE Z AKUMULACJ¥ L¥DOLODU
PLEISTOCENE FORMS RELATED TO GLACIER ACCUMULATION wysoczyzna morenowa moraine upland krawêdŸ wysoczyzny edge of upland AKUMULACYJNO-EROZYJNE FORMY WODNOLODOWCOWE FORM RELATED TO ACCUMULATION OF GLACIFLUVIAL równiny sandrowe sandr plateau równiny erozyjne errosional plateau równiny zastoiskowe sedimentary plateau
FORMY POSTGLACJALNE ZWI¥ZANE
Z AKUMULACYJN¥ DZIA£ALNOŒCI¥ WÓD RZECZNYCH POSTGLACIAL FORMS RELATED TO ACCUMULATION OF RIVER FLOW
tarasy akumulacyjne rzeki Warty
accumulation terraces of Warta River
dno doliny Cybiny-Bogdanki
bottom of Cybina-Bogdanka Valley
FORMY UTWORZONE PRZEZ ROŒLINNOŒÆ FORMS CREATED BY VEGETATION
nagromadzenia gruntów organicznych
accumulation of organic soil
Ryc. 1. Rozmieszczenie otworów badawczych na tle szkicu geomorfologicznego Fig. 1. Location of boreholes on the geomorphologic sketch map
Qh -4,50 (62,39) -9,00 (57,89) Qh -9,00 (44,89) Qh Qh -16,00 (37,30) Qh -18,00 (35,46) Qh -15,58 (42,17) Qh Qh -13,92 (43,83) -10,50 (47,25) -15,20 (50,69) Qh -14,60 -14,20 (51,69) -20,40 (36,70) Qh Q /Qh p Q /Qh p Qp Qh -4,20 (62,80) -9,70 (57,37) Qp -5,00 (62,08) Qh -6,00 (61,08) 66,89 53,89 53,30 53,46 57,75 67,08 65,89 67,07 57,10 68,00 64,00 60,00 56,00 52,00 48,00 44,00 40,00 36,00 32,00 28,00 Al. Marcinkowskiego nr 1 Most œw. Rocha nr 2 Most œw. Rocha nr 3 Most œw. Rocha nr 4 ul. Dominikañska/ Garbary nr 5
Park im. gen. D¹browskiego nr 6
Park im. gen. D¹browskiego nr 7
Park im. gen. D¹browskiego nr 8 ul. Garbary nr 8 [m n.p.m.] [m a.s.l.]
miejsce poboru próbki do analizy palinologicznej wraz z g³êbokoœci¹ w m p.p.t. oraz rzêdn¹
place of sampling to pollen analysis with depth in m u.g.l.
miejsce ci¹g³ego opróbowania
place of continuous sampling
powierzchnia erozyjna
erosion area
warstwy antropogeniczne (nasypy)
man made ground
grunty organiczne
organic solis
piaski drobne, pylaste
fine/silty sands
piaski œrednie, grube
medium/coarse sands
pospó³ki, ¿wiry
sands-gravel mix, gravel
i³, i³ pylasty
clays, silty clays
glina zwa³owa
boulder clays
glina pylasta, py³
clayey silt, silt
wêgiel brunatny
brown coal, lignite
przewarstwienia i³u
interbedding of clays
przewarstwienia wêgla brunatnego
interbedding of brown coal
Ryc. 2. Profile geologiczne otworów badawczych Fig. 2. Geological profiles of boreholes
Opis terenu badañ oraz szkic geomorfologiczny Teren który objêto badaniami zajmuje obszar Œródmie-œcia Poznania, na lewym brzegu Warty (ryc. 1). Prezento-wane profile otworów badawczych zosta³y odwiercone na
terasach akumulacyjno-erozyjnych, rozmieszczonych
wzd³u¿ rzeki Warty. Na analizowanym terenie mo¿na wydzieliæ dwa dominuj¹ce tarasy — nr II i I (nomenklatura wg Bartkowskiego, 1957). W tej czêœci doliny rzecznej rozmieszczone s¹ otwory nr 2, 3, 4 i 5. Powy¿ej tarasów akumulacyjnych wystêpuj¹ równiny erozyjne odpowia-daj¹ce tarasom od III do V. W tej czêœci rozmieszczone s¹ otwory 1, 6, 7 i 8 (ryc. 2). Natomiast otwór nr 9 wystêpuje w miejscu skrzy¿owania siê starszej formy erozyjnej — doliny Cybiny–Bogdanki z dolin¹ Warty.
Opis geologiczny i litologiczny
Osady neogenu Wielkopolski z³o¿one z utworów eoce-nu górnego, oligoceeoce-nu, mioceeoce-nu i plioceeoce-nu (Ciuk, 1978), s¹ reprezentowane przez osady morskie, brakiczne i l¹dowe. Pierwsze przewa¿aj¹ w paleogenie, kolejne w neogenie (Odrzywolska-Bieñkowa i in., 1979). Utwory neogenu zachodniej czêœci Ni¿u Polskiego, w sk³ad której wchodzi Wielkopolska, rozwinê³y siê w obrêbie rozleg³ego, epikon-tynentalnego basenu sedymentacyjnego, ci¹gn¹cego siê od Morza Pó³nocnego, przez Niemcy i Polskê, po Bia³oruœ (Piwocki, 1991). Na ryc. 3 przedstawiono schemat
litostra-tygraficzny paleogenu i neogenu w rowach Naramowic i Mosiny (Widera i in., 2004). Zamieszczony schemat lito-stratygraficzny, w odró¿nieniu od schematów o zasiêgu regionalnym Ciuka (1970, 1978) i Piwockiego (1991), ma charakter lokalny (Widera i in., 2004). Rowy Naramowic i Mosiny s¹ oddalone oko³o 10 km od centrum Poznania, st¹d przedstawiony schemat z du¿ym prawdopodobie-ñstwem obrazuje litostratygrafiê terenu badañ.
Szczegó³ow¹ analiz¹ objêto osady formacji pozna-ñskiej. W stropie osadów piaszczysto-mu³kowych warstw adamowskich le¿¹ prawie na ca³ym obszarze Wielkopolski pok³ady wêgla brunatnego, z przewarstwieniami mu³ów, wzglêdnie i³ów. Jest to warstwa œrodkowopolska (Ciuk, 1970), która na Dolnym Œl¹sku odpowiada pok³adowi Henryk, koñcz¹cemu cykl sedymentacyjny serii Mu¿ako-wa (Dyjor, 1964, 1969). Na przeMu¿ako-wa¿aj¹cym obszarze Wiel-kopolski liczba pok³adów wêgli brunatnych w warstwach œrodkowopolskich wynosi 1 lub 2. W rejonie Poznania pok³ady wêgli rozdzielone s¹ ciemnobrunatnymi i³ami, wzglêdnie mu³kami z gniazdami wêgli (Walkiewicz, 1984). Pok³ady wêgla brunatnego wystêpuj¹ce w sp¹gu serii poznañskiej s¹ na ca³ym obszarze Wielkopolski i Dol-nego Œl¹ska jedDol-nego wieku, który okreœla siê na górny baden (Piwocki & Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995). Bezpo-œrednio na warstwach œrodkowopolskich wystêpuje
kom-pleks utworów ilastych, przewa¿nie szarych lub
zielonawoszarych, oliwkowych, z licznymi szcz¹tkami roœlin. I³y s¹ na ogó³ t³uste i zawieraj¹ przewarstwienia ciemnych i³ów brunatnych lub czarnych, wêglistych, z drobnymi, soczewkowatymi wk³adkami wêgla brunatne-go. Lokalnie wystêpuj¹ w nich soczewkowate wk³ady pia-sków pylastych i drobnoziarnistych, przewa¿nie silnie zailonych, szarozielonawych. Ilasty kompleks tych warstw wykazuje ró¿n¹ mi¹¿szoœæ, dochodz¹c¹ do kilkunastu metrów i ró¿ni siê wyraŸnie obecnoœci¹ szcz¹tków roœlin-nych od wy¿ej le¿¹cych i³ów zieloroœlin-nych i zaliczaroœlin-nych do górnych warstw poznañskich. Na terenie Wielkopolski górne warstwy poznañskie dziel¹ siê na dwie czêœci: doln¹, w postaci i³ów zielonych oraz górn¹ – przewa¿nie pstr¹. Dyjor (1968, 1970) nazwa³ osady ilaste le¿¹ce powy¿ej pok³adu Henryk seri¹ poznañsk¹, w której wydzieli³ na podstawie zmiany barwy i sk³adu mineralnego:
poziom i³ów szarych,
poziom i³ów zielonych z glaukonitem,
poziom i³ów p³omienistych.
Powy¿ej tej serii zdaniem Dyjora (1968, 1970), w po³udniowo-zachodniej czêœci Polski wystêpuj¹ warstwy i soczewy gruboziarnistych piasków kwarcowo-skalenio-wych serii Gozdnicy.
Kunkel (1975), na podstawie badañ kationów ¿elaza, manganu, wapnia i aluminium metod¹ chromatograficzn¹, zastosowa³a podobny podzia³ litologiczny:
seria starsza (i³y brunatne i szare),
seria m³odsza, dolna (i³y szaroniebieskie i zielone), seria m³odsza, górna (i³y pstre).
W sk³adzie litologicznym serii poznañskiej wystêpuj¹ poza i³ami, mu³ki ilaste, mu³ki i piaski bardzo drobnoziar-niste. Charakterystyczna jest obecnoœæ osadów zdiagene-zowanych, wystêpuj¹cych jako warstwy ska³y litej w warstwie poziomu i³ów pstrych (Kunkiel, 1975). Wed³ug Walkiewicz (1984) przyjmuje siê, ¿e sedymentacjê serii koñczy poziom i³ów p³omienistych, pstrych, a ich obec-noœæ w stropie mo¿e wskazywaæ na powierzchniê
pier-wotn¹. Natomiast obecnoœæ w warstwach
powierzchniowych poziomu i³ów zielonych mo¿e byæ Litologia
Lithology
Grupa pok³adów wêgla brunatnego
Group of lignite seams
IA oczkowicka I œrodkowopolska IIA lubiñska II ³u¿ycka III œcinawska V czempiñska NAJNI¯SZY PLIOCEN LOWEST PLIOC. GÓRNY MIOCEN UPPER MIOCENE ? ŒRODKOWY MIOCEN MIDDLE MIOCENE DOLNY MIOCEN LOWER MIOCENE GÓRNY EOCEN UPPER EOCENE DOLNY OLIGOCEN LOWER OLIGOCENE MEZOZOIK MESOZOIC J K og. œrodkowopolskie Middle-Polish Mbr ogniwo wielkopolskie (o.w.) Wielkopolska Member f. poznañska Poznañ Fm. (f.poz.) (o.œr) formacja adamowska (f.a.) Adamów Formation formacja paw³owicka (f.p.) Paw³owice Formation formacja œcinawska (f.œ.) Œcinawa Formation formacja rawicka (f.r.) Rawicz Formation
formacja mosiñska górna (f.m.g.)
Upper Mosina Formation
formacja czempiñska (f.cz.)
Czempiñ Formation
formacja mosiñska dolna
Lower Mosina Formation(f.m.d.)
–Wed³ug: Steininger i Rögl, 1983 Steininger i in., 1987 Dyjor i Sadowski, 1986 Piwocki i Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995 Piwocki, 2001 According to: –Wed³ug: Piwocki, 1991 Piwocki i Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995 Piwocki, 2001 According to:
–tylko na obszarze rowu Naramowicin the Naramowice graben only luka stratygraficzna stratigraphic hiatus glaukonit glauconite wêgle brunatne lignites i³y clays mu³ki silts piaski sands Chrono-stratygrafia Chrono-stratigraphy Litostratygrafia Lithostratigraphy
Ryc. 3. Schemat litostratygraficzny paleogenu i neogenu (bez
plejstocenu i holocenu)w rowach Naramowic i Mosiny wg Wide-ra i in. (2004)
Fig. 3. Litostratigraphic scheme of the Paleogene and Neogene in
the Naramowice and Mosina graben according to Wider et al., 2004
dowodem erozji synsedymentacyjnej, braku depozycji lub erozji czwartorzêdowej. Ca³¹ sukcesjê osadow¹ formacji poznañskiej mo¿na podzieliæ na osiem cykli depozycyj-nych, rejestruj¹cych fluktuacjê poziomu wody w zbiorni-ku. Wiêkszoœæ cykli rozpoczyna siê akumulacj¹ osadów grubszej frakcji — jeziorzyskowych b¹dŸ deltowych czy przesmykowych (wysoki stan wody), koñczy zaœ depozy-cj¹ jeziorn¹ lub bagniskow¹ (obni¿ony stan wody — Kasiñski & Czapowski, 2002). Okresy wzmo¿onej subsy-dencji umo¿liwi³y osadzenie grubych frakcji pelitycznych otwartej toni oraz epizodyczne, gwa³towne deponowanie osadów sp³ywów b³otnych. Osadzanie lub zahamowanie subsydencji przyczyni³o siê do spadku poziomu wody i opanowanie jeziora przez roœlinnoœæ (rozwój osadów bagniskowych — Czapowski i in, 2002).
W otworach, z których pobrano próbki do badañ, zosta³y nawiercone osady stropowe formacji poznañskiej. Strop osadów facji jeziornej, w zale¿noœci od morfologii terenu, wystêpuje na zmiennej rzêdnej, tj. od 44 do 64 m n.p.m. Facja jeziorna jest reprezentowana przez utwory otwartej toni wodnej (i³y i mu³ki) oraz utwory facji bagiennej i torfo-wiskowej (i³y wêgliste oraz warstwy b¹dŸ soczewki wêgli brunatnych). W facji jeziornej dominuj¹ i³y, i³y pylaste, gli-ny pylaste oraz py³y (mu³ki). Facja bagienno-torfowiskowa wykszta³cona jest jako soczewki wêgla brunatnego oraz i³y z wk³adkami ziemisto-ksylitowych wêgli brunatnych. Lokal-nie, górna czêœæ opisywanych i³ów ma nieregularne zabar-wienie plamiste – wiœniowo-czerwone, pochodz¹ce od utleniania zwi¹zków ¿elaza. Mi¹¿szoœæ i³ów pstrych w ana-lizowanych otworach jest niewielka — wynosi 0,6–0,9 m i zalega w przystropowej czêœci profili wiertniczych, ponad osadami pochodzenia bagiennego (otwory nr 6 i 8 — rejon Parku im. gen. H. D¹browskiego). I³y z domieszkami wêgli brunatnych s¹ ciemnoszare i czarnoszare. Pozosta³e nawier-cone osady pelityczne s¹ barwy niebieskiej.
Nadk³ad formacji poznañskiej stanowi¹ utwory plej-stocenu i/lub holocenu. Do osadów plejstoceñskich nale¿y zaliczyæ gliny zwa³owe zlodowacenia œrodkowopolskiego (rejon otworu nr 6), natomiast holocen stanowi¹ piaski alu-wialne, zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ rzeki Warty (rejon otwo-rów 2, 3, 5 i 9). We wszystkich otworach najwy¿sz¹ czêœæ profilu tworz¹ nasypy zwi¹zane z dzia³alnoœci¹
antropoge-niczn¹. Osady kulturowe powsta³y od œredniowiecza do wspó³czesnoœci. W wielu przypadkach nasypy zalegaj¹ bezpoœrednio na osadach formacji poznañskiej, które w tych miejscach stanowi¹ wychodnie w prze³omowym odcinku Warty. Profile geologiczne otworów badawczych przedstawiono na ryc. 2.
Badania palinologiczne
Metodyka badañ. Analizie palinologicznej poddano 61 próbek osadów pobranych z 9 otworów badawczych. Materia³ do badañ pobierano ze stropowych partii osadów drobnoziarnistych buduj¹cych formacjê poznañsk¹. Pe³ny profil opracowano tylko z otworu nr 8, z którego pochodzi 49 próbek pobranych co 10 cm. W zale¿noœci od morfolo-gii terenu próbki pobierano z g³êb. od 4,2 do 18,0 m p.p.t., co odpowiada rzêdnym 62,80–35,46 m n.p.m.
Wyniki analiz palinologicznych z otworów 1–7 oraz 9 omówiono poni¿ej natomiast dla otworu nr 8 przedstawio-no na diagramie (ryc. 4). W diagramie uwzglêdnioprzedstawio-no spek-tra 24 próbek o wy¿szej frekwencji, niezbêdnej do wykonania obliczeñ procentowych. Na diagramie po³¹czo-no krzywe roœlin o zbli¿onych wymaganiach siedlisko-wych i klimatycznych. Krzywa „roœliny ciep³olubne” obejmuje nastêpuj¹ce taksony: Araliaceae, Arceuthobium,
Engelhardtia, Itea, Meliaceae, Reevesia, Tricolporopolle-nites edmundi i TricolporopolleTricolporopolle-nites pseudocingulum.
Wyniki badañ
W wiêkszoœci profili (otwory 1–5, 8, 9) dominuj¹c¹ rolê w spektrach py³kowych odgrywa³y: Alnipollenites
verus — z maksymalnym udzia³em 36,1%, Faguspolleni-tes verus — 28,7%, InaperturopolleniFaguspolleni-tes sp. — 21,6%, Pinuspollenites labdacus — 21,3%, Quercoidites sp. —
20,0%, Betulapollenites betuloides — 16,6%,
Ulmipolleni-tes undulosus — 15,8%, PinuspolleniUlmipolleni-tes alatus — 11,0%, Celtipollenites verus —9,3%, Pterocaryapollenites stella-tus —5,8%, Nyssapollenites — z maksimum 3,8%. W
pro-filu nr 8, w jednej próbce, w wysokich wartoœciach — 13,5%, notowano Salixipollenites. Kilkuprocentowe war-toœci osi¹ga³y ponadto nastêpuj¹ce taksony drzew
liœcia-% 10 20 5 5 5 10 10 20 5 5 5 5 5 10 5 10 10 20 10 5 5 5 5 5 5 5 5 Rosaceae + C aprifoliacea + O leaceae Eucommia + P arrotia + C ornus Pinus sylvestris Pinus haploxylon
Abies Picea Tsuga Sciandopitys Taxodiaceae- Cupressaceae Alnus Myrica Nyssa Liquidanbar Ilex Carpinus
+ O str ya + C or ylus taksony ciep³olubne indicators of warm climate rosliny zielne NAP herbal plants Acer + C astanea + Tilia Car ya – Juglans Pterocar ya Celtis Ulmus Quercus Fagus Betula Ericaceae + C yrillaceae Polypodiaceae +O smunda + S phagnum Salix g³êbokoœæ [m] depth [m] nr próbki number of sample 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 15 25 29 32 35 37 39 40 41 42 44 45 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,9 5,4 5,6 5,7 5,8 5,9 6,2 7,2 7,6 7,9 8,2 8,4 8,6 8,7 8,8 8,9 9,1 9,2 Vitis 0,2 Vitis 0,2 Staphylea 0,4 Vitis 0,2 Vitis 0,3 Partenocissus 0,6 Lythraceae 0,3 Vitis 0,3 Vitis 0,4 Buxus 0,4
Ryc. 4. Diagram palinologiczny otworu nr 8 Fig. 4. Pollen diagram of borehole no 8
stych: Aceripollenites (Acer – klon), Carpinipites carpinoides (Carpinus — grab), Caryapollenites simplex
(Carya — orzesznik), Ericipites (Ericaceae — wrzosowa-te), Liquidambarpollenites (Oiquidambar —
bursztyno-wiec), Intratriporopollenites instructus, Myricipites
(Myrica —– woskownica), a z drzew szpilkowych:
Abie-spollenites (Abies — jod³a), Piceapollis (Picea — œwierk), Sciadopityspollenites (Sciadopitys — soœnica) i Tsugaepo-llenites (Tsuga — choina). Pozosta³e taksony osi¹gaj¹
niskie wartoœci, zazwyczaj poni¿ej 1%. Roœliny zielne reprezentowne s¹ g³ównie przez paprocie
(Laevigatospori-tes – Polypodiaceae), z maksimum 30,0%. Udzia³
pozo-sta³ych taksonów z tej grupy jest niski i nie przekracza ³¹cznie kilku procent — w poszczególnych profilach noto-wano pojedyncze ziarna py³ku Apiaceae (Umbelliferae),
Nuphar, Oenothera, Poaceae, Polygonaceae, Sparganium
oraz zarodniki Lycopodium, Osmunda i Sphagnum. Nieznaczne ró¿nice w dominacji poszczególnych tak-sonów w próbkach wynikaj¹ ze zmian facjalnych w
zbioro-wiskach roœlinnych, zwi¹zanych g³ównie z ró¿n¹
wilgotnoœci¹ pod³o¿a.
Sk³ad spektrów py³kowych pozwala na odtworzenie zbiorowisk roœlinnych wystêpuj¹cych w rejonie Poznania w czasie sedymentacji górnych ogniw formacji pozna-ñskiej. Dominuj¹c¹ rolê pe³ni³y wówczas wilgotne, okre-sowo zalewane lasy, typu wspó³czesnych ³êgów, z
Alnus-Celtis-Quercus-Pterocarya, z domieszk¹ Salix, Ulmus i Fraxinus. £atwo lotny py³ek sosny (Pinus)
pocho-dzi³ zapewne z dalszego transportu, chocia¿ niektóre gatunki sosen mog³y równie¿ rosn¹æ na wilgotnych siedli-skach, w pobli¿u bagien. Mniejsze znaczenie mia³y typowo bagienne lasy z Taxodium-Nyssa-Alnus. Wysokie procenty
Quercus, zw³aszcza w otworach 5, 6, 7 i 8 oraz rodzaju Betula (otwory 5, 6, 9) i Fagus (otwory 6 i 8) wskazuj¹ na
bliskie po³o¿enie suchszych, mezofilnych lasów,
rosn¹cych na umiarkowanie wilgotnym pod³o¿u, z prze-wag¹ drzew liœciastych: buka, dêbu, brzozy, graba, lipy, klonu, z domieszk¹ drzew szpilkowych, g³ównie sosny, i rodzajów trzeciorzêdowych: Carya, Castanea, Eucommia,
Parrotia i in. oraz z pn¹czami: Vitis, Partenocissus, Sta-phylea. Nieco odmienny obraz kopalnej roœlinnoœci
repre-zentuj¹ próbki z otworu nr 6, gdzie najwy¿sze procenty osi¹gaj¹ Quercus (16,8%), Betula (10,1%) i Fagus (6,7%), ze znaczn¹ domieszk¹ drzew szpilkowych (Pinus, Abies,
Picea, Sciadopitys, Tsuga). Natomiast udzia³
wilgociolub-nych roœlin, poza olch¹, jest tu niski. W czasie sedymenta-cji tych osadów otaczaj¹cy teren musia³ byæ zatem nieco suchszy, poroœniêty mezofilnym lasem mieszanym.
Opisane zbiorowiska roœlinne wykazuj¹ podobieñstwa do wspó³czesnych lasów Pó³nocnej Ameryki Atlantyckiej i Wschodniej Azji, œwiadcz¹c o ciep³o-umiarkowanym kli-macie tego okresu.
Sk³ad spektrów wszystkich zbadanych osadów jest analogiczny, tworzy³y siê one zatem w podobnych warun-kach i w zbli¿onym czasie. Wa¿yñska (1998) oraz Sadow-ska i ZiembiñSadow-ska-Tworzyd³o (2003) stwierdzi³y, ¿e
dominuje w nich ch³odno-umiarkowany oraz
ciep³o-umiarkowany element flory arktyczno-trzeciorzê-dowej. Wysoki udzia³ maj¹ taksony rosn¹ce wspó³czeœnie w Europie Œrodkowej, tzw. czwartorzêdowe (Alnus,
Betu-la, Carpinus, Fagus, Pinus, Ulmus), podczas gdy element
ciep³olubny i paleotropikalny (Engelhardtia, Itea, Myrica,
Tricolporopollenites pseudocingulum) wystêpuje
spora-dycznie, nie we wszystkich próbkach.
Przedstawiony obraz roœlinnoœci jest podobny do profi-li opubprofi-likowanych z profi-licznych stanowisk na obszarze Ni¿u Polskiego: z rejonu Rawicza (Ziembiñska-Tworzyd³o, 1974; Wa¿yñska, 1998), profili Karolewo-D¹bki i Liszko-wo ko³o Wyrzyska (Kohlman-Adamska, 1993). Podobne spektra palinologiczne wystêpuj¹ równie¿ w niektórych profilach z pok³adu kêdzierzyñskiego w po³udniowo-za-chodniej Polsce (Sadowska, 1977, 1995; Dyjor i in., 1978 i in.), choæ w tych ostatnich wy¿sz¹ rolê odgrywaj¹ Taxodia-ceae-Cupressaceae.
Omawiane profile wystêpuj¹ w najwy¿szej czêœci warstw œrodkowopolskich (Ciuk, 1970; Piwocki & Ziembiñska-Two-rzyd³o, 1995, 1997), zaliczanych obecnie do ogniwa wielko-polskiego œrodkowej czêœci formacji poznañskiej. Wiek tych utworów jest oceniany na najwy¿szy miocen œrodkowy i mio-cen górny (sarmat–pont). Obraz niektórych próbek (otwory 1,6 i 8) wskazuje na nieco m³odszy wiek florystyczny. Domi-nuj¹c¹ rolê odgrywaj¹ w nich taksony „czwartorzêdowe” z wiêkszym udzia³em roœlin zielnych, co mo¿e skazywaæ na ich mio-plioceñski, a nawet plioceñski wiek. Podobne spektra spotykamy w profilach z prze³omu miocenu i pliocenu na Dolnym Œl¹sku, w stanowiskach z Soœnicy (Stachurska i in., 1973) i Gnojnej (Sadowska, 1992) oraz z Polski œrodkowej (Piwocki & Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995). Z pojedynczych próbek trudno jednak wnioskowaæ, czy te ró¿nice zwi¹zane s¹ z innym wiekiem osadu, czy tylko ze zmienionymi warun-kami facjalnymi.
Dominacja zbiorowisk lasów ³êgowych z olsz¹ oraz mezofilnych lasów liœciastych i mieszanych klimatu umiarkowanego oraz nik³y udzia³ ciep³olubnych taksonów mioceñskich wyklucza wiek miocenu œrodkowego, w któ-rym na ca³ym obszarze Ni¿u Polskiego dominowa³y lasy bagienne z Taxodium-Nyssa-Liquidambar oraz krzewiaste torfowiska z Myrica, Ilex, Tricolporopollenites
pseudocin-gulum, Araliaceae, Cyrillaceae, Cornaceae, Ericaceae i in.
Nawet w najwy¿szym miocenie œrodkowym (sarmat) wy¿-sze wartoœci osi¹ga³y Taxodiaceae-Cupressaceae, Pinus
haploxylon, Liquidambar, Nyssa, Engelhardtia, Ilex, Tricol-poropollenites pseudocingulum, w spektrach z tego piêtra
wy¿szy jest te¿ udzia³ takich ciep³olubnych roœlin jak
Plata-nus, Symplocos, Tricolporopollenites edmundi i in. Znacznie
mniejszy jest w nich natomiast udzia³ drzew z rodzajów takich, jak Betula, Carpinus, Fagus i Picea (Sadowska, 1977, 1995, 1996, 2002; Dyjor i in., 1978; Wa¿yñska, 1998). Miocen górny natomiast (pannon, pont) charakteryzuje siê na omawianym obszarze panowaniem lasów ³êgowych, z udzia³em Alnus, Celtis, Pterocarya i lasów z suchszych sie-dlisk z Betula, Carpinus, Fagus, Quercus, Pinus, Abies,
Picea, Tsuga i Sciadopitys (Sadowska, 1995; Piwocki &
Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995; Wa¿yñska, 1998). Nie s¹ nato-miast znane z rejonu Poznania profile py³kowe osadów plio-ceñskich. Spektra pliocenu z Polski po³udniowo-zachodniej, po³udniowej i œrodkowej charakteryzuj¹ siê przewag¹ drzew tzw. „czwartorzêdowych”, ¿yj¹cych obecnie w Europie œrod-kowej (Alnus, Betula, Carpinus, Fagus, Quercus, Pinus,
Abies, Picea), z niewielk¹ domieszk¹ taksonów
trzeciorzêdo-wych oraz z wyraŸnie wiêkszym — w stosunku do miocenu – udzia³em roœlin zielnych, które osi¹gaj¹ od kilkunastu do 30, a nawet do 40% ca³oœci flory (Stachurska i in., 1967; Stuchlik, 1980; Sadowska, 1995; Wa¿yñska, 1998)
Bior¹c pod uwagê wszystkie cechy spektrów palinolo-gicznych omawianych osadów z rejonu Poznania —
prze-wagê drzew klimatu umiarkowanego, tzw.
„czwartorzêdowych”, niewielki procent charakterystycz-nej dla ca³ego miocenu grupy Taxodiaceae-Cupressaceae,
przy niskim udziale roœlin ciep³olubnych, z drugiej zaœ strony bardzo ma³¹ rolê roœlin zielnych, które pojawiaj¹ siê licznie w pliocenie, wiek tych utworów mo¿na oceniæ na najwy¿szy miocen górny lub prze³om miocenu i pliocenu.
Podsumowanie
Badania palinologiczne osadów formacji poznañskiej by³y prowadzone na obszarze Ni¿u Polskiego doœæ inten-sywnie, w dolnej, wêglowej czêœci formacji i le¿¹cych powy¿ej i³ach szarych. Dokumentacja palinologiczna i³ów p³omienistych jest uboga, co wi¹zaæ nale¿y zapewnie z warunkami sedymentacji i procesami diagenetycznymi w osadach tego ogniwa. W Polsce ni¿owej niewiele stano-wisk z i³ów p³omienistych zawiera dane py³kowe, w profi-lach z Pojezierza Mr¹gowskiego Winter stwierdzi³a osady ni¿szego pliocenu dolnego (vide S³odkowska, 2004). Wyniki badañ zaprezentowane w tym artykule mog¹ byæ cenne w poznaniu wieku tworzenia siê stropowych partii formacji poznañskiej na Ni¿u Polskim w rejonie pozna-ñskim. Tym cenniejsze, ¿e w osadach ilastych — i³ach sza-rych i p³omienistych (pstsza-rych) — najczêœciej brak frakcji organicznej zawieraj¹cej palinomorfy i palinoklasty lub, jeœli wystêpuj¹ sporomorfy, to s¹ one nieliczne i nieprzy-datne jako wskaŸniki wieku (S³odkowska, 2004).
Granica litologiczna i palinologiczna miêdzy mioce-nem i pliocemioce-nem nie jest w Polsce precyzyjnie okreœlona (Piwocki & Ziembiñska-Tworzyd³o, 1997; Stankowski, 2000). Problem wyznaczenia tej granicy jest trudny równie¿ w przypadku badanych osadów z rejonu Poznania. Aczkol-wiek znaczna przewaga drzew klimatu umiarkowanego, tzw. „czwartorzêdowych”, przemawia za zaliczeniem bada-nych osadów do pliocenu, brak jest jednak charakterystycz-nych dla tego piêtra wartoœci roœlin zielcharakterystycz-nych. Nie mo¿na jednak wykluczyæ, ¿e bardzo niski (z wyj¹tkiem paproci) udzia³ roœlin zielnych wynika z silnego nawodnienia lêgów olchowych i osad ten tworzy³ siê ju¿ w pliocenie.
Podobny wiek tzn. schy³ek miocenu i pocz¹tek plioce-nu zosta³ okreœlony na podstawie badañ materii organicz-nej z otworu wiertniczego BK110 w rejonie Konina. Wskazuje na to rozk³ad TOC i wartoœæ d13CTOC, gdzie zmia-na materii organicznej oraz cechy osadów z tego otworu zgodnie implikuj¹ zmianê charakteru depozycji w wyniku przebudowy basenu i/lub zmiany klimatycznej, co mo¿e w³aœnie sygnalizowaæ schy³ek miocenu i pocz¹tek plioce-nu (G¹siewicz, 2004).
Literatura
BARTKOWSKI T. 1957 — Rozwój polodowcowej sieci hydrograficz-nej w Wielkopolsce Œrodkowej. Zeszyty Naukowe UAM w Poznaniu, 8. Geografia, 1. Poznañ.
CIUK E. 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Pol-skiego. Kwart. Geol., 14: 754–771.
CIUK E. 1978 — Geologiczne podstawy dla nowego zag³êbia wêgla brunatnego w strefie rowu tektonicznego Poznañ–Czempiñ–Gostyñ. Prz. Geol., 26: 558–596.
CZAPOWSKI G. & KASIÑSKI J.R. 2002 — Facje i warunki depozy-cji utworów formadepozy-cji poznañskiej, Prz. Geol., 50: 265–266.
CZAPOWSKI G., BADURA J. & PRZYBYLSKI B. 2002 — Profil utworów formacji poznañskiej w rejoni Wroc³awia. Prz. Geol., 50: 257–258.
DYJOR S. 1964 — Wykszta³cenie trzeciorzêdowej formacji wêgla bru-natnego Wysoczyzny ¯arskiej. Wêgiel Brun., 6: 7–17.
DYJOR S. 1968 — Poziomy morskie w serii i³ów poznañskich (po³udniowo-zachodnia czêœæ Polski). Kwart. Geol., 12: 941–957.
DYJOR S. 1969 — Budowa geologiczna zaburzonej glacitektonicznie strefy Mirostowic ko³o ¯ar. Acta Univ. Wratisl., 86. Pr. Geol.-Miner., 2, Wroc³aw: 3–58.
DYJOR S. 1970 — Seria poznañska w Polsce Zachodniej. Kwart. Geol., 14: 819–835.
DYJOR S., DENDEWICZ A., GRODZICKI A. & SADOWSKA A. 1978 — Neogeñska i staroplejstoceñska sedymentacja w obrêbie stref zapadliskowych rowów Paczkowa i Kêdzierzyna. Geol. Sudet., 13: 31–65.
G¥SIEWICZ A. 2004 — Zawartoœæ i sk³ad izotopowy wêgla organicz-nego z utworów formacji poznañskiej (miocen-pliocen) z rejonu Koni-na (œrodkowa Polska): sugestie paleoœrodowiskowe i stratygraficzne. Prz. Geol., 52: 519–526.
KASIÑSKI R.J. & CZAPOWSKI G. 2002 — Profil utworów formacji poznañskiej w œrodkowej czêœci Ni¿u Polskiego. Prz. Geol., 50: 256–257. KOHLMAN-ADAMSKA A. 1993 — Pollen analysis of the Neogene deposits from the Wyrzysk region, North-Western Poland. Acta Palaeobot., 33: 91–299.
KUNKEL A. 1975 — Osady i³owe neogenu m³odszego Wielkopolski œrodkowej w œwietle bibu³owej chromatografii rozdzielczej. PTPN, Warszawa-Poznañ.
PIWOCKI M. 1991 — Geologia trzeciorzêdowych z³ó¿ wêgla brunat-nego w rowach tektonicznych wielkopolski. Przew. 62 Zj. Pol.Tow. Geol., Poznañ: 19–23.
PIWOCKI M. 2002 — Ewolucja pogl¹dów na stratygrafiê utworów formacji poznañskiej na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 50: 255.
PIWOCKI M. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1995 — Litostra-tygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43: 916–927
PIWOCKI M. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1997 — Neogene of Polish Lowlands — lithostratigraphy and pollen-spore zones. Geol. Quart., 41: 21–40.
SADOWSKA A. 1977 — Roœlinnoœæ i stratygrafia górnomioceñskich pok³adów wêgla Polski po³udniowo-zachodniej. Acta Palaeob., 18: 87–122.
SADOWSKA A. 1992 — Problem of the Miocene/Pliocene boundary as arising from palynostratigraphic studies from Gnojna (Southwestern Poland). [In:] J.Eder-Kovar (ed.), Palaeovegetional development in Europa. Proceed. Pan-Europaean Palaeob. Conf., Museum of Nat. Hist., Vien: 211–217.
SADOWSKA A. 1995 — Palinostratygrafia i paleoekologia neogenu Przedgórza Sudetów. Mat. Sesji 66 Zj. Pol. Tow. Geol., Wroc³aw: 37–47. SADOWSKA A. 1996 — Ocena dotychczasowego stanu badañ palino-logicznych trzeciorzêdu w zachodniej czêœci zapadliska przedkarpac-kiego. Prz. Geol., 44: 1039–1042.
SADOWSKA A. 2002 — Palinostratygrafia utworów formacji pozna-ñskiej na obszarze przedsudeckim. Prz. Geol., 50: 262–263.
SADOWSKA A. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 2003 — Mio-cen. [W:] S. Dybova-Jachowicz, A.Sadowska, Palinologia. Wyd. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków: 194–207.
S£ODKOWSKA B. 2002 — Palinostratygrafia utworów formacji pozna-ñskiej w œrodkowej czêœci Ni¿u Polskiego. Prz. Geol., 50: 261–262. S£ODKOWSKA B. 2004 — Palynogical studies of the Paleogene and Neogene deposits from the Pomeranian Lakeland area (NW Poland). Polish Geol. Inst. Sp. Pap., 14.
STACHURSKA A., DYJOR S. & SADOWSKA A. 1967 — Plioceñski profil z Ruszowa w œwietle analizy botanicznej. Kwart. Geol., 11. STACHURSKA A., SADOWSKA A. & DYJOR S. 1973 — The Neo-gene flora at Soœnica near Wroc³aw in the light of geological and paly-nological investigations. Acta Palaeob., 14: 147–176.
STANKOWSKI W. 2000 — Problemy geologii kenozoiku Wielkopol-ski. [W:] Geologia i ochrona œrodowiska WielkopolWielkopol-ski. Przew. 71 Zj. Pol. Tow. Geol. Bogucki Wyd. Nauk. S.C.: 59–69.
STUCHLIK L. 1980 — Chronostratygrafia neogenu Polski po³udnio-wej (pó³nocna czêœæ Paratetyty Centralnej) na podstawie badañ paleobotanicznych. Prz. Geol., 28: 443–448.
WALKIEWICZ Z. 1984 — Trzeciorzêd na obszarze Wielkopolski. UAM w Poznaniu, Ser. Geol., 10: 28–61.
WA¯YÑSKA H. (ed.) 1998 — Palynology and paleogeography of the Neogene in the Polish Lowlands. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 160. WIDERA M., BANASZAK J., CEPIÑSKA S. & DERDOWSKI R. 2004 — Analiza paleotektoniczna paleogeñskiej i neogeñskiej aktyw-noœci pó³nocnych fragmentów strefy dyslokacyjnej Poznañ–Oleœnica. Prz. Geol., 52: 665–674.
ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1974 — Palynological characteri-stics of the Neogene of Western Poland. Acta Palaeont. Pol., 19: 309–432.
Praca wp³ynê³a do redakcji 07.04.2005 r. Akceptowano do druku 20.07.2005 r.
