MICHAŁ P. MIERZEJEWSKI (red.) — Karkonosze. Przyroda nieożywiona i człowiek

M. ROGO¯ — Hydrogeologia kopalniana z podstawami

hydrogeologii ogólnej. G³ówny Instytut Górnictwa,

Katowice 2004, 683 str., 153 rys., 298 poz. literatury,

143 poz. spisu norm, skorowidz rzeczowy

Ponad rok temu ukaza³a siê ksi¹¿ka M. Rogo¿a

opubliko-wana w Zespole Wydawnictw G³ównego Instytutu Górnictwa

w Katowicach. Recenzja tej ksi¹¿ki jest, byæ mo¿e, spóŸniona,

lecz na pewno warto publicznie zaprezentowaæ tê wa¿n¹ pracê

z zakresu hydrogeologii kopalnianej. Prezentowana ksi¹¿ka jest

pierwszym monograficznym opracowaniem, które zawiera w

pe³ni profesjonalny opis problematyki hydrogeologiczno -

górni-czej oraz sposoby rozwi¹zañ aplikacyjnych. Jest to istotne, gdy¿

praktycznie we wszystkich kopalniach wystêpuj¹ problemy

hydrogeologiczne, zwi¹zane z drenowaniem górotworu,

odwad-nianiem wyrobisk górniczych oraz ich zabezpieczeniem przed

zagro¿eniem wodnym. Wystêpuj¹ w nich równie¿ okreœlone

pro-blemy œrodowiskowe zwi¹zane z odwadnianiem u¿ytkowych

poziomów wodonoœnych, powstawaniem zalewisk na

powierzch-ni terenu, zapowierzch-nieczyszczepowierzch-niem wód podziemnych i powierzchpowierzch-nio-

powierzchnio-wych oraz wykorzystaniem wód kopalnianych.

W wyniku procesów restrukturyzacji, likwidacji i zatapiania

kopalñ powstaj¹ dodatkowe problemy zwi¹zane z ochron¹

czyn-nych kopalñ przed zagro¿eniem wodnym ze strony kopalñ

likwi-dowanych.

Ochrona

tych

kopalñ

wymaga

zazwyczaj

odwadniania kopalñ zlikwidowanych, z czym wi¹¿¹ siê problemy

technicznej i ekonomicznej optymalizacji zakresu i sposobu

odwadniania, oceny wytrzyma³oœci i szczelnoœci filarów

granicz-nych itp.

Ochrona œrodowiska wodnego na terenach górniczych

wymaga precyzyjnych prognoz dop³ywów wód do kopalñ

uwzglêdniaj¹cych nie tylko ich iloœci, ale równie¿ kszta³towanie

siê ich sk³adu chemicznego. Niezmiernie wa¿ne s¹ prace

badaw-cze maj¹ce na celu rozpoznanie warunków hydrogeologicznych

na obszarach górniczych w zakresie umo¿liwiaj¹cym

formu³owa-nie wiarygodnych prognoz dop³ywów oraz ustalaformu³owa-nie sposobów

bezpiecznego pozbywania siê silnie zmineralizowanych wód

kopalnianych.

W polskiej literaturze hydrogeologicznej brak by³o

dotych-czas podrêcznika, który ujmowa³by w sposób syntetyczny

wymienione zagadnienia. Recenzowana ksi¹¿ka zape³nia ten

brak, stanowi¹c obszerny podrêcznik hydrogeologii kopalnianej.

Hydrogeologia kopalniana nie jest samodzieln¹ dyscyplin¹

naukow¹, lecz stanowi ga³¹Ÿ hydrogeologii ogólnej, której

meto-dami siê pos³uguje. Z tych wzglêdów ograniczenie tematyki

ksi¹¿ki do zagadnieñ œciœle zwi¹zanych z hydrogeologi¹

kopal-nian¹ sprawi³oby, ¿e by³aby ona przystêpna jedynie dla

specjali-stów hydrogeologów. Celem uprzystêpnienia ksi¹¿ki szerszemu

gronu czytelników, jej pierwsz¹ czêœæ poœwiêcono omówieniu

podstawowych zagadnieñ z zakresu hydrogeologii ogólnej.

Problematyka hydrogeologii ogólnej ujêta jest w 7

roz-dzia³ach o ³¹cznej objêtoœci 286 stron. Przedstawiona tematyka,

zgodnie z klasycznymi podrêcznikami z zakresu hydrogeologii

ogólnej, dotyczy: warunków wystêpowania wód w przyrodzie ze

szczególnym uwzglêdnieniem wód podziemnych w sferze

aera-cji i saturaaera-cji, w³aœciwoœci hydrogeologicznych oœrodka

skalne-go, w³aœciwoœci fizycznych i sk³adu chemicznego wód

podziem-nych wraz z metodami prezentacji ich wyników. Du¿o uwagi

poœwiêcono zagadnieniom z zakresu hydrauliki wód

podziem-nych, a zw³aszcza dop³ywom wód do ujêæ oraz metodom oceny

wartoœci wspó³czynnika filtracji. Omówiono równie¿ podstawy

metodyki modelowania filtracji wód podziemnych.

Podstawowy tekst ksi¹¿ki, poœwiêcony zagadnieniom z

zakre-su hydrogeologii kopalnianej przedstawiony jest w rozdzia³ach

8–19 i obejmuje 336 stron. Rozpatrzono w nim ca³okszta³t

problemów hydrogeologii kopalnianej z zakresu zawodnienia

kopalñ, odwadniania kopalñ i górotworu, gospodarki wodnej

w kopalniach, ochrony wód powierzchniowych, badañ

hydroge-ologicznych z³ó¿, szkód górniczych oraz odwadniania i

zatapia-nia kopalñ likwidowanych.

Na koñcu ksi¹¿ki zamieszczono 6 aneksów, o ³¹cznej

objêto-œci 28 stron, w których omówiono jednostki miar, sposoby

obli-czania parametrów szczelin, tablice niektórych funkcji, wzory

dokumentów oraz zarys algebry macierzy.

Ksi¹¿ka pomyœlana jest jako podrêcznik hydrogeologii

kopalnianej przeznaczony dla hydrogeologów, geologów i

ewen-tualnie pracowników innych specjalnoœci trudni¹cych siê

proble-matyk¹ obs³ugi hydrogeologicznej kopalñ zarówno czynnych jak

i likwidowanych, a tak¿e zagadnieniami ochrony œrodowiska na

terenach górniczych. Ksi¹¿ka mo¿e byæ równie¿ pomocna dla

studentów wydzia³ów geologicznych i górniczych wy¿szych

uczelni.

W czêœci dotycz¹cej hydrogeologii ogólnej ksi¹¿ka mo¿e byæ

przydatna dla studentów i wyk³adowców na wydzia³ach

geolo-gicznych wy¿szych uczelni, zw³aszcza wobec braku na rynku

ksiêgarskim podrêczników z tego zakresu (ostatnie wydanie

kla-sycznego podrêcznika hydrogeologii ogólnej autorstwa Z. Pazdry

i B. Kozerskiego jest od dawna wyczerpane).

W czêœci dotycz¹cej hydrogeologii kopalnianej ksi¹¿ka jest

dzie³em oryginalnym, wnosz¹cym niekwestionowany wk³ad w tê

dziedzinê wiedzy. Napisana jest logicznie, dobrym jêzykiem

przez wybitnego fachowca. Ksi¹¿ka w tym zakresie posiada

walory poznawcze oraz przede wszystkim praktyczne. W

literatu-rze krajowej brak jest tego typu syntetyzuj¹cych prac z zakresu

hydrogeologii kopalnianej. Stanowi ona kompendium wiedzy na

temat hydrogeologii kopalnianej i jako taka powinna znaleŸæ

sze-roki odbiór w œrodowisku hydrogeologicznym.

Andrzej Ró¿kowski

MICHA£ P. MIERZEJEWSKI (red.) — Karkonosze.

Przyroda nieo¿ywiona i cz³owiek. Wyd.

Uniwersyte-tu Wroc³awskiego, Wroc³aw 2005, 510 str.

Karkonosze to monograficzne dzie³o poœwiêcone przyrodzie

nieo¿ywionej, które ukaza³o siê 20 lat po wydaniu monografii o

tym masywie górskim, pod redakcj¹ Alfreda Jahna. Nowa

mono-grafia by³a z pewnoœci¹ niezbêdna z uwagi na nowe dane, nowe

metody badawcze i nowe interpretacje dotycz¹ce geologii

Sude-tów. Czytelnik otrzyma³ dziêki temu dzie³o bêd¹ce kompendium

wiedzy o œrodowisku abiotycznym Karkonoszy, kszta³towanym i

zmienianym od stuleci przez celow¹ dzia³alnoœæ cz³owieka w

samych Karkonoszach, jak i na obszarach przyleg³ych. Przyroda

jakiegoœ obszaru nie uznaje bowiem granic terytorialnych i

zale-¿y w du¿ej mierze od bodŸców, których przyczyny tkwi¹ daleko

poza tym obszarem.

Monografia przygotowywana przez wielu autorów (w tym

przypadku by³o ich 29 z piêciu oœrodków naukowych:

Karkonos-kiego Parku Narodowego, Akademii Rolniczej we Wroc³awiu,

Uniwersytetu Wroc³awskiego, Instytutu Meteorologii i

Gospo-darki Wodnej, biura Us³ugi Projektowe i Badania

Geologicz-no-Hydrogeologiczne) to przedsiêwziêcie z³o¿one nie tylko z

naukowego, ale i logistycznego punktu widzenia. Wielkie uznanie

nale¿y siê redaktorowi naukowemu dzie³a, prof. dr. hab. Micha³owi

Mierzejewskiemu z Uniwersytetu Wroc³awskiego, za trud, jaki

w³o¿y³ w ostateczny kszta³t ksi¹¿ki, która pod wzglêdem

edytor-skim jest niemal jednolita. Niemal, gdy¿ jeden z 19 rozdzia³ów

monografii wyraŸnie odbiega sposobem cytowania literatury,

753

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 9, 2006

a drugi — objaœnieniami do ilustracji, co wydaje siê pewnym

dysonansem.

Poszczególne rozdzia³y monografii s¹ odrêbnymi artyku³ami

o ró¿nej objêtoœci i s¹ odmiennie ilustrowane. Pisali je uznani

specjaliœci z ró¿nych dziedzin nauk o Ziemi i o œrodowisku.

Niew¹tpliwie jednak w monografii przewa¿aj¹ zagadnienia

geo-logiczne.

W czterech pierwszych rozdzia³ach, zajmuj¹cych ³¹cznie 82

strony, zawarte s¹ informacje o Karkonoskim Parku Narodowym

(Ryszard Mochola), historii poznania Karkonoszy i rozwoju

osadnictwa (Marek Staffa), o kulturowej roli Karkonoszy (Jacek

Kolbuszewski) i pomnikach kulturowych w ich obrêbie

(Krzysz-tof M. Mazurski). Ta czêœæ jest interesuj¹ca zarówno dla

history-ków, jak i dla osób zainteresowanych kultur¹ regionu. Za

szcze-gólnie ciekawy trzeba uznaæ rozdzia³ poœwiêcony kulturowej roli

Karkonoszy. Tego typu podejœcie do okreœlonego regionu jest

raczej rzadkie w literaturze monograficznej z zakresu fizycznej

geografii regionalnej.

Siedem nastêpnych rozdzia³ów dotyczy zagadnieñ œciœle

geologicznych. Ich autorzy na ogó³ bardzo przystêpnie

przedsta-wili ró¿ne aspekty budowy i ewolucji geologicznej Karkonoszy:

ewolucjê karkonoskiego masywu granitoidowego (Micha³ P.

Mie-rzejewski), geologiê os³ony metamorficznej intruzji (Stanis³aw

Mazur), minera³y Karkonoszy i ich najbli¿szego s¹siedztwa

(Micha³ Sachanbiñski), radioaktywnoœæ granitoidów

karkonos-kich (Andrzej T. Solecki), kopaliny u¿yteczne (Antoni Muszer),

oraz wystêpowanie z³ota w regionie (Andrzej Grodzicki), a tak¿e

wspó³czesn¹ geodynamikê Karkonoszy i ca³ego Dolnego Œl¹ska

(Stefan Cacoñ i Krzysztof M¹kolski). Rozdzia³y te s¹ ilustrowane

rycinami — przede wszystkim mapami, przekrojami i szkicami,

rzadziej zdjêciami (na marginesie — blokdiagram to jedno

s³owo). Najobszerniejszy jest rozdzia³ poœwiêcony minera³om

Karkonoszy. Ma on 100 stron (1/5 objêtoœci ksi¹¿ki) i zawiera

wiele cennych informacji, w tym historycznych. Rozdzia³ ten

móg³by siê staæ ozdob¹ monografii — jednak ni¹ nie jest z

powo-du bardzo ma³ej liczby fotografii. A i te nieliczne zamieszczone

s¹ w wiêkszoœci fatalnej jakoœci. Minera³y s¹ na nich trudno

roz-poznawalne (na niemal ka¿dej fotografii dominuje zielonkawy

kolor). Trudno winiæ za to autora rozdzia³u. Zapewne

wydawnic-two nie mog³o zapewniæ ich lepszej jakoœci. Jednak fotografie w

innych rozdzia³ach s¹ znacznie lepsze i chyba staranniej dobrane.

Niekorzystne te¿ by³o zgromadzenie wszystkich fotografii na

koñcu rozdzia³u. By³oby lepiej, gdyby dany minera³ znalaz³ siê

na stronie, na której jest opisany.

W nawi¹zaniu do problemów budowy i ewolucji

geologicz-nej Piotr Migoñ opisa³ w nastêpnym rozdziale rozwój rzeŸby

Karkonoszy. To ciekawy i dobrze napisany rozdzia³, aczkolwiek

zbyt specjalistycznym jêzykiem, czym ró¿ni siê znacznie od

innych. Na jego koñcu znajduje siê, co prawda, s³owniczek, ale z

powodzeniem mo¿na by³o wszystkie terminy objaœniæ

bezpo-œrednio w tekœcie. Po raz kolejny okazuje siê, ¿e pisanie w sposób

przystêpny o rzeczach trudnych jest jednak sztuk¹.

Kolejne dwa rozdzia³y poœwiêcone s¹ glebom (Jan

Borkow-ski, Leszek Sierszeñ i Andrzej Kocowicz) i klimatowi

Karkono-szy (Bronis³aw G³owicki). To „rutynowe” rozdzia³y, które musz¹

znaleŸæ siê w ka¿dej monografii. Piêæ koñcowych rozdzia³ów

niemal w ca³oœci poœwiêcono wodom. Omawiane s¹ w nich wody

powierzchniowe (Alfred Dubicki, Halina Mordalska, Tamara

Tokarczyk i Mariusz Adynkiewicz-Piragas), jakoϾ

powierzchnio-wych wód p³yn¹cych (Jan B³achuta i Halina Florczyk-Go³owin),

zanieczyszczenie opadów atmosferycznych i powietrza (Ryszard

Sienkiewicz, Piotr Krzaczkowski i Ryszard Twarowski), wody

podziemne Karkonoszy (Halina Kryza, Józef Kryza i Henryk

Marsza³ek) oraz wody termalne polskiej czêœci masywu

karko-noskiego (Józef Fistek i Adam Fistek). S¹ one obficie

ilustrowa-ne i w ciekawy sposób prezentuj¹ omawiailustrowa-ne zagadnienia.

W zamierzeniu redaktora ksi¹¿ka mia³a byæ pomoc¹ dla

uczniów wy¿szych klas szkó³ ponadgimnazjalnych w zakresie

œrodowiska abiotycznego Karkonoszy i mia³a wzbogaciæ

wiado-moœci czytelników o tej krainie geograficznej. W wiêkszoœci

roz-dzia³ów zamiar ten siê powiód³. Ksi¹¿ka jest nie tylko po¿yteczna

dla popularyzacji wiedzy o Karkonoszach, ale mo¿na te¿ j¹

trak-towaæ jako omówienie stanu obecnej wiedzy na ich temat. Ka¿dy,

komu bêdzie za ma³o informacji, mo¿e siêgn¹æ do pozycji

znaj-duj¹cych siê w obszernych spisach literatury do poszczególnych

rozdzia³ów.

Karkonosze to przyk³ad rzetelnej monografii,

podsumo-wuj¹cej wiedzê na temat tego regionu, na której mo¿na

wzoro-waæ wiele przysz³ych opracowañ podobnego typu. Na pewno

du¿a w tym zas³uga nie tylko autorów, ale i redaktora naukowego,

prof. dr. hab. Micha³a P. Mierzejewskiego. Nale¿¹ mu siê szczere

gratulacje.

Wydanie takiego dzie³a to nie tylko przedsiêwziêcie

edytor-skie, ale równie¿ finansowe. Warto wiêc odnotowaæ, ¿e wydanie

monografii by³o wspó³finansowane przez Wojewódzki Fundusz

Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej we Wroc³awiu,

Pañstwowy Instytut Geologiczny i Instytut Meteorologii

i Gospodarki Wodnej — Oddzia³ we Wroc³awiu.

W³odzimierz Mizerski

754