• Nie Znaleziono Wyników

Przeciw pozytywizmowi? Jeszcze w kwestii "realizmu fantastycznego" F. Dostojewskiego

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Przeciw pozytywizmowi? Jeszcze w kwestii "realizmu fantastycznego" F. Dostojewskiego"

Copied!
31
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U W I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

______ FOLIA LimRARlA 2«, »990

H a l i n a B r s c s a

PRZECIW POZYTYWIZMOWI?

JESZCZE W KWESTII "REALIZMU FANTASTYCZNEGO" F. DOSTOJEWSKIEGO S t w i e r d z o n a j u ż p r z e z L . C r o ss m a n a i M. B a c h t i n a d i a l o q o - w o ś ć p r o z y D o s t o j e w s k i e g o 1 m n o g o ś ć m o ż l i w y c h i n t e r p r e t a c j i w ątk ów m y ś l i , w p i s a n y c h w j e g o p o w i e ś c i , u t r u d n i a u s t a l e n i e k o m p l e t u t e z i w y t y c z e n i e q r a n l c d y s k u r s u f i l o z o f i c z n e g o , k t ó -r y j e n a p e ł n i a . N aw e t n a j b o o a t s z a w t r e ś c i d y s k u r a y w n a wy-p o w i e d ź a r t y s t y c z n a r o s y j s k i e g o k l a s y k a , u s t r u k t u r o w a n a w s z a k w e d ł u g r e g u ł p e w n e j k u l t u r y l i t e r a c k i e j , n i e j e s t j e s z c z e f i -l o z o f i ą - c h o ć b y z e w z g -l ę d u n a f i k c y j n o ś ć p o s t a c i ( g ł o s z ą c y c h p ew ne z d a n i a ) o r a z - q u a s i - p r a w d z i w o ś ć w s z e l k i c h s ą d ó w , j a k i e t a k a w y p o w i e d ź z a w i e r a . D o p i e r o w w y n i k u d o k o n a n i a m o ż l i w i e c e l n e j i n t e r p r e t a c j i m ożn a t u d o t r z e ć d o i s t o t n e g o s e n s u , k o -m u n i k o w a n e g o w d z i e l e , p r z e z " w p i s a n e g o " wert " a u t o r a w e w n ę t r z -n e g o " , t j . p o d m i o t u d a j ą c e j s i ę s t o p n i o w o z r e k o n s t r u o w a ć r e -f l e k s j i . Można t w i e r d z i ć , i ż d o p i e r o d w , t r u d n o r a c z e j w y k r y w a l n y " p o d m i o t " ( w y p o w i a d a j ą c y s i ę p r z e z r ó ż n e , n i e k i e d y s p r z e c z n e “g ł o s y " ) . s t a j e s i ę f i l o z o f e m . , . P o t e n c j a ł i n t e l e k t u a l n o - d u c h o w y , n a p e ł n i a j ą c y p o w i e ś c i J o s t o j e w s k i e g o b o g a t y m d y s k u r s e m f i l o z o f i c z n y m , o k a z u j e s i ę t a k u n i w e r s a l n y , i ż l i c z n e w ą t k i m y ś l i w n i e j z a w a r t e k o n k r e t y z u j ą s i ę j a k b y p o n a d c z a s e m i p r z e s t r z e n i ą . N o w e , n i e i s t n i e j ą c e j e s z c z e w XIX w. d o k t r y n y i s y s t e m y , j ę z y k i i m e t o d y f i l o z o -f i i , n o w e w y m i a r y s e m a n t y c z n e n o w o ż y t n e g o e u r o p e j s k i e g o d y s

(2)

-80 _ _ _ _ ___ Halina Brzoza k u r s u w c i ą ż o t w i e r a j ą nowe i d e o w o - t e o r e t y c z n e p ł a s z c z y z n y my-ś l i , k t ó r ą p o z o s t a w i ł w s p u ś c i ^ n i e a u t o r " B i e s ó w " , S y t u a c j a , j a k ą z a s t a ł D o s t o j e w s k i n a g r u n c i e e u r o p e j s k i e j m y ś l i o c z ł o w i e k u , a c z t r u d n a i z ł o ż o n a , n i e z d a w a ł a b y s i ę wy-s t a r c z a j ą c y m ź r ó d ł e m i n wy-s p i r a c j i d l a p o d j ę c i a t a k b o g a t e j i k o n t r o w e r s y j n e j p r o b l e m a t y k i - w ra z z n i e t y p o w ą d l a f i l o z o f a m e t o d ą i j ę z y k o w ą w y k ł a d n i ą , k t ó r a j e s t mu w ł a ś c i w a . P o d s t a w o w e i w c i ą ż k ł o p o t l i w e d l a f i l o z o f ó w t r u d n o ś c i , k t ó -r e w y n i k ł y z s z e r e g u w c i ą ż a k t u a l n y c h o p o z y c j i m i ę d z y p o j ę -c i e m i r e a l n y m o b i e k t e m , s ło w e m i b y t e m ( a w i ę c : duchem i ma-t e r i ą ) , p r z y r o d ą i h i s t o r i ą , m i ę d z y p o r z ą d k i e m rozumu f i n a u -k i ) a " p o r z ą d -k i e m s e r c a " ( i w i a r y ) , m ię d z y w o l n o ś c i ą i k o n i e -c z n o ś -c i ą , w r e s z c i e - k o n s t r u k t y w n ą i d e ą ( w a r t o ś c i ą ) i n e g a c j ą ( n i c o ś c i ą ) , a w i ę c t e ż - e t y k ą i n i h i l i s t y c z n ą i r o n i ą , n i e z o s t a ł y o p a n o w a n e n a w e t p r z e z t a k w i e l k i c h m y ś l i c i e l i , j a k K a r t e z j u s z , K an t i H e g e l . A u t o r t e z y " m y ś l ę , w i ę c j e s t e m " n i e t y l k o n i e . o b a l i ł , l e c z n a w e t p o g ł ę b i ł w ą t p l i w o ś c i c z ł o w i e k a my-ś l ą c e g o w p o t ę g ę w i e d z y n a u k o w ej i n i e o m y l n o ś ć pra wd u s t a l a -n y c h w s z a k w e d ł u g p ew n y ch k r y t e r i ó w , a w i ę c - w e r y f i k o w a l - n y c h . N a w et w s z e c h o g a r n i a j ą c y s y s t e m o b i e k t y w n e g o i d e a l i z m u G. H e g l a , w k t ó r y m i n t e l e k t , d i a l e k t y k a i r o z w ó j p r z e n i k a j ą i w y j a ś n i a j ą w s z y s t k o w ram ach C a ł o ś c i i i d e i " pra wd y a b s o l u t -n e j “ : Rozumu, z a w i e r a ł w i e l e s p r z e c z n o ś c i d o p u s z c z a j ą c r o z -m a i t e i n t e r p r e t a c j e . N i e z a l e ż n i e o d dwóch z a s a d n i c z y c h n u r t ó w m y ś l i o c z ł o w i e -k u , z o r i e n t o w a n y c h n a ro z u m , s p o ł e c z e ń s t w o i h i s t o r i ę , b ą d ź t e ż n a in d y w i d u u m i j e g o p r z e ż y c i a d u c h o w e , w tym n a r a c j o -n a l i z a c j ę r e l i g i i ( t e o l o g i a r o z u m u j ą c a ) l u b n a p r z e ż y c i e i n -d y w i -d u a l n y c h o b j a w i e ń , r o z w i j a ł s i ę i u m a c n i a ł w E u r o o i e o d -d a l a j ą c y s i ę od a n t r o p o c e n t r y z m u n u r t m y ś l i p o z y -t y w i s -t y c z n e j , o p a r t e j n a z a ł o ż e n i a c h i m e t o d a c h em p iry z m u i r e a l i z m u . Z w ł a s z c z a w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h i c z t e r -d z i e s t y c h , g d y n a s t ą p i ł z m i e r z c h r o m a n t y c z n e j m y ś l i i r o z c z a -r o w a n i e i d e a ł a m i -r o m a n t y k ó w , u z a s a d n i o n y b y ł p o no wn y z w r o t ku s e n s u a l i z m o w i i a u t o r y t e t o m B a c o n a , K a r t e z j u s z a , a t a k ż e - k u o d k r y c i o m G a l i l e u s z a i N e w t o n a o r a z w n io sk o m i r o z s t r z y -g n i ę c i o m Hume' a . Z w i e ń c z e n i e m t e g o z ł o ż o n e g o w s2ak p r o c e s u p r z e s t a w i a n i a s i ę

(3)

n a ś w i a t o p o g l ą d n a u k o w o - p r z y r o d n i c z y i f i l o z o f i ę " p o z y t y w n ą “ , n a " o d r z u c a n i e z ł u d z e ń " i p o z n a w a n i e ś w i a t a w y ł ą c z n i e p o p r z e z f a k t y i d o ś w i a d c z e n i a o k a z a ł a s i ę p r z e d e w s z y s t k i m “ f i l o z o f i a p o zy t y w n a " A u g u s t a C o m t e ' a . T w o r zą c n i e t y l k o s y s t e m n a u k i , a l e i o d p o w i e d n i ą s t r a t e g i ę ż y c i a , f i l o z o f t e n r e z y g n o w a ł n a -w e t z p s y c h o l o g i i , n i e t y l k o z a ś z m e t a f i z y k i . Z a k ł a d a j ą c d z i a ł a n i a p o ż y t e c z n e ( p r z y m i n i m a l i z m i e f i l o z o f i c z n y m i n a s t a -w i e n i u n a p o z b a w i o n ą s p e k u l a c j i f a k t o l o g i ę ) , n a s t a w i a ł s i t ; on na b a d a n i e zw i ą z k ó w m i ę d z y f a k t a m i i o b i e k t a m i o r a z n a o d k r y -w a n i e i p o z n a -w a n i e p r a w r z ą d z ą c y c h c a ł y m ś w i a t e m i r ó ż -n ym i s p o ł e c z e ń s t w a m i , a w i ę c - p r z y r o d ą i c z ł o w i e k i e m , p o j m o -wanym o g ó l n i e j a k o l u d z k o ś ć . C i ą g ł e d o s k o n a l e n i e n a t u r y l u d z k i e j , t a k i n d y w i d u a l n e j , j a k i z b i o r o w e j , z o r i e n -t o w a n e n a d o b r o l u d z k o ś c i , ( t j . c « l o s t a t e c z n y ) w p r o g r a m i e f i l o z o f i i s p o ł e c z n e j C o m t e ' a m i a ł o s i ę o dby w ać "w g r a n i c a c h z a k r e ś l o n y c h p r z e z p ra w a r z ą d z ą c e r e a l n y m ś w i a t e m " , j a k o ż e w e d ł u g n i e g o " b a d a n i e z j a w i s k n i g d y n i e d o p r o w a d z i d o b e z w z g l ę d n e g o i c h p o z n a n i a " . U z a l e ż n i e n i e w i e d z y n a u k o w ej od warunków - i n d y w i d u a l n y c h i s p o ł e c z n y c h ( p o n i e w a ż " p o j ę c i a n a s z e n i e s ą z j a w i s k a m i w y ł ą c z n i e i n d y w i d u a l n y m i , l e c z £ . • ■ 3 z j a w is K a m i s p o ł e c z n y m i , w yt w orem c i ą g ł e j z b i o r o w e j e w o l u c j i " ) ' s y t u u j e w p r a w d z ie p o z y t y w i s t y c z n ą ( w u j ę c i u C o m t e ' a ) w i e d z ę o f a k t a c h i i c h z w i ą z k a c h w p ł a s z c z y ź n i e p e w n o ś c i , a l e t e ż i w g r a n i c a c h w ż g 1 ę d n o ś c i . D ą ż ą c p o d o b n i e j a k i l e g e l do s y n t e z , z a k ł a d a j ą c t e ż - j a k on - k o n i e c z n o ś ć o p e r o -w a n i a p o j ę c i a m i c a ł o ś c i i c e l u Comte p r e f e r o -w a ł z j a -w i s k a s p o ł e c z n e w i e r z ą c w P o s t ę p i Ł a d , w d o s k o n a ł o ś ć r o z w i j a j ą c e j s i ę - z g o d n i e z praw a m i n a t u r y i p o r z ą d k u - L ud z-k o ś c i . T a k ż e J . S . M i l i u z n a j ą c pra w dy t z w . k o n i e c z n e , p o w s z e c h - n e 1 o c z y w i s t e , j e d y n i e po d w a r u n k ie m m o ż l i w o ś c i w y p r o w a d z e -n i a i c h z d o ś w i a d c z e n i a i k o j a r z e n i a , p o d w a ż a ł r e a l i s t y c z n e t w i e r d z e n i a l o g i k i t r a d y c y j n e j . "Prawdy p i e r w o t n e ” i “n i e wy-m a g a j ą c e d o w o d u , b o o c z y w i s t e ” , u v /a ża ł M i l i z a t w i e r d z e n i a s p r z e c z n e z f i l o z o f i ą , o i l e n i e z o s t a n ą w y p r o w a d z o n e z d o -' А. С o m t e , c y t . zaS W. T a t а г к i e w i с z , H is to r ia f i -l o z o f i i , t . I I I , Warszawa 1968, s . 2 2 , 23.

(4)

ś w i a d c z e n i a i k o j a r z e n i a . O p a r t e z a ś n a d o ś w i a d c z e n i u b ą d ź k o -j a r z e n i u , owe "p rawd y" p r z e s t a j ą b y ć n a t y c h m i a s t k o n i e c z n e i p o w s z e c h n e . . . P o n i e w a ż w i ę c d o t w i e r d z e ń o g ó l n y c h d o c h o d z i s i ę d r o g ą i n d u k c j i - p o p r z e z d o ś w i a d c z e n i a j e d n o s t k o w e , z a -te m - ś w i a t z e w n ę t r z n y p o z n a j e m y p o p r z e z " m n o g oś ć w r a ż e ń " , k t ó r e o k r e ś l a j ą z a r ó w n o m a t e r i ę , j a k u m y sł p o p r z e z " s t a ł ą m oż-l i w o ś ć p r z e ż y ć " . J a k z t e g o w y n i k a p r z y c z y n o w e p o w i ą z a n i a z j a -w i s k , z d a n i e m t e g o m y ś l i c i e l a , u o g ó l n i a n i e o r a z u j m o w a n i e r z e c z y w k a t e g o r i e , r o d z a j e i g a t u n k i o p a r t e j e s t n a n a s t a -w i e n i u i p r z y z -w y c z a j e n i u , t j . n a t r a d y c j i i o k a z a ć s i ę może c z y m ś w z g l ę d n y m , w y n i k a j ą c y m z k o j a r z e n i a , a w i ę c w k r a c z a w d om en ę p s y c h o l o g i i . U t y l i t a r y z m j a k o u o g ó l n i e n i e i w y s u b l i m o w a n i e " z a s a d y p r z y j e m n o ś c i " o k r e ś l a ł p r z y tym e t y k ę M i l l a , k t ó r a u z u p e ł n i a ł a e m p i r y s t y c z n y ś w i a t o p o g l ą d i m e t o d o -l o g i ę o r a z p o z y t y w n y m i n i m a l i z m . A k s j o m a t y c z n e i i n t u i c y j n o p r z e s ł a n k i w n a u c e o d r z u c a ł a t a k f i l o z o f i a e m p i r y c z n a , j a k i p o z y t y w n a . W t e j h e g l o w s k i e j e p o c e , k t ó r a s t a n o w i ł a p o d ł o ż e i d e o i / o s w o i s t e j m y ś l i o c z ł o w i e k u i ś w i e c i o F . D o s t o j e w s k i e g o , z a z n a -c z y ł s i ę j u ż z m i e r z c h f i l o z o f i i s y s t e m o w y c h i t e n d e n c j a d o m y ś l e n i a w d u c h u d i a l e k t y k i , a t a k ż e - k r y z y s w a r -t o ś c i w o b e c o g ó l n e g o z w ą t p i e n i a w a b s o l u t n ą 2 p r a w d ę . W s z y s t k o t o z ł o ż y ł o s i ę n a a t m o s f e r ę o g ó l n e g o n i e p o k o j u , k r y z y s u w i a r y , c o s p r z y j a ł o p o s t a w i e n i u p r z e z F e u e r b a c h a t e z y , ż e " B o ga s t w o r z y ł sam c z ł o w i e k " , a t a k ż e r o z b u d z i ł o n a d z i e j e c o d o w i e l k i c h m o ż l i w o ś c i n a u k i i n a d c h o d z ą c e g o n i e c h y b n i e t r i u m f u w ł a d z r oz u m u . Ta sam a a t m o s f e r a j e d n a k s p r z y j a ł a t e ż o d k r y c i u f a k t u i s t n i e n i a i p o j e d y n c z e j o s o b y w r a z z j e j s u b i e k t y w n ą p r a w d ą , j a k i e g o ś J a , d l a k t ó r e g o " z a b r a k ł o m i e j s c a i z n a c z e n i a w c a ł o ś c i u n i v e r s um", o p a n o w a n e j p r z e z t o t a l n y U m y s ł . Owo JA ( T o a n i e I n n e ) , s p r z e c z n e z wy-j a ś n i o n y m ś w i a t e m , “o p u s z c z o n e i r o z p a c z a j ą c e " w s w e j p r z y -p a d k o w o ś c i -p o j a w i e n i a s i ę w b y c i e ( b y t o w a n i u ) , w y m k n ę ł o s i ę t a k H e g i o w i , j a k i C o m t e ' o w i , k t ó r z y p r a g n ę l i w s w y c h u o g ó l -n i e -n i a c h i p r o j e k t a c h ' " z b i o r o w e j e w o l u c j i " o b j ą ć w i d e i P o -2 T a t a r k i e w i c z , op. a i t . , s . 17-35; K. T o e p l i t z , Xierkegaar-d, Warszawa 1980 , 8. 10-18.

(5)

s t ę p u c a ł y k o sm o s i w y j a ś n i ć w s z y s t k o w k a t e g o r i a c h Ł a d u 3 . C z y s t o f a k t u a l n y c h a r a k t e r t e g o b y t o w a n i a JA ( w y t ł u m a c z a l n y w k a t e g o r i i W y j ą t k u ) S ö r e n K i e r k e g a a r d o k r e ś l a t e r m i n e m E x i - s t è n z z a r z u c a j ą c H e g l o w i , ż e “p o j ą ł z g ó r y s w ó j ś w i a t " ( o b -m y ś l a j ą c g o w k l u c z u a b s t r a k c y j n y c h r e g u ł i o p e r u j ą c o g ó l n y m p o j ę c i e m c z ł o w i e k a , k t ć r y p r z e c i e ż z a w s z e j e s t p o j e d y n c z y i k o n k r e t n y : " T e n " , a n i e " I n n y " ) 4 . A u t o r " B i e s ó w “ ' i " B r a c i Karamazow" z d a j e s i ę b y ć w swvm s p o s o o i e t r a k t o w a n i a c z ł o w i e k a i p r o b l e m ó w c z y s t o l u d z k i c h b a r d z o b l i s k i K i e r k e g a a r d o w i , o d d a l a j ą c s i ę p r z y tyra od comt e ' o w s k i c h i h e g l o w s k i c h w zo r ów m y ś l e n i a i w a r comt o ś c i o w a n i a . W i ą -ż e s i ę t o g ł ó w n i e z o d s t ą p i e n i e m o d o p o r o w a n i a p o j ę c i a m i " f i -l o z o f i i p o z y t y w n e j " , j a k L u d z k o ś ć , P o s t ę p i Rozum, a t a k ż e z n i e w i a r ą w s t r a t e g i ę d z i a ł a ń p o ż y t e c z n y c h i z e z w ą t p i e n i e m w w i a r y g o d n o ś ć z d r o w o r o z s ą d k o w e j w i z j i r z e c z y w i s t o ś c i , o p a r t e j n a e m p i r y s t y c z n e j f a k t o l o g i i i p r z y r o d o z n a w s t w i e . O g ć l n i e z n a -ne s ą w i e l c e k r y t y c z n e o d e n y i w n i o s k i r o s y j s k i e g o p i s a r z a c o d o h a s e ł p o z y t y w i s t y c z n y c h i p r a g m a t y c z n y c h p o s t a w . l u d z -k i c h , b y w s p o m n i e ć c h o ć b y Ł u ż y n a i ś l e d c z e g o p o r f i r e g o P i e t r o - w i c z a z e " Z b r o d n i i k a r y " , o j c a i s y n a W i e r c h o w i e ń s k i c h , B a r -b a r ę S t a w r o g i n i p a ń s t w a I»embke'<<w z " B i e s ó w " c z y p r o k u r a t o r a z “B r a c i K ar am azow". Z n ane s ą z r e s z t ą i p o d k r e ś l a n e p rz a z w i e -l u b a d a c z y p r o z y D o s t o j e w s k i e g o s z y d e r c z o - i r o n i c z n e j e g o u w a g i n a t e m a t z b o ż n y c h c e l ó w d z i a ł a c z y i i d e o l o g ó w s p o ł e c z n y c h , s z a f u j ą c y c h h a s ł a m i p o z y t y w i s t y c z n y m i i p r o g r a m a m i o d p o w i e d -n i e j p e d a g o g i z a c j i s p o ł e c z e ń s t w a r o s y j s k i e g o , s t w o r z o n y m i w l a t a c h c z t e r d z i e s t y c h , b y w s p o m n i e ć p i s a r z a K a r m az in o w a z " B i e s ó w " c z y Fomę O p i s k i n a z e “Wsi S t i e p a n c z i k o w a " , b ą d ź t e ż w e r s j ę u t o p i i s p o ł e c z n e j z e "Snu ś m i e s z n e g o c z ł o w i e k a " . E m n i- ry zm i r e a l i z m p o z y t y w i s t y c z n y n i e t y l e k o l i d o w a ł z p r z e k o n a -n i a m i D o s t o j e w s k i e g o - m y ś l i c i e l a , i l e z a w ę ż a ł p o ł o w i d z e n i a t w ó r c y d o ś w i a d c z a j ą c e g o ż y c i a w ś w i e c i e w i e l o w y m i a r o w y m i n i e -u c h wytn ym w s w e j r ó ż n o r o d n o ś c i , m i g o t l i w y m , ' z w i e l o k r o t n i o n y m H. A r e n d t . Czym j e e t f i l o z o f i a E x i s te n z ? , p r z e ł . A. W y - k a, "L ite ratu ra na S wie ci e" 1985, nr 6 (1 6 7 ), s . 86-90.

W . G o m b r o w i с z , Przew odnik po f i l o z o f i i u g z e é d g o d zin i kw idrane ( fr a gm e n ty) , tłum. 8. В a r a n , "Znak" 1984, nr 5 -6 ; s, 590- - 5 9 2 , 594.

(6)

w m omon tac n " s k u p i e n i a c z a s ó w " ( " S ą m o m e n t y , w k t ó r y c h ż y c i e s k u p i a s i ę j a k w s o c z e w c e . . . " ) } Z r e s z t ą sarn n o w o ż y t n y r a c j o -n a l i z m w ra z z j e g o s t y l e m m y ś l e n i a w k a t e g o r i a c h " C o g i t o " ( s t a n o w i ą c y p r z e d s i o n e k p o z y t y w i z m u ) n i e b u d z i ł z a u f a n i a a u -t o r a " b r a c i K ara m azo w ", d l a k t ó r e g o p u n k t em w y j ś c i a j a k i c h k o l -w i e k r o z -w a ż a ń b y ł a z a w s z e z j a w i s k o w o ś ć ś w i a - t a . Nauk a n o w o ż y t n a , z w ł a s z c z a t e n j e j n u r t , k t ó r y o p i e r a s i ę g ł ó w n i e n a k r y t e r i u m s p r a w d z a l n o ś c i d o ś w i a d c z a l n e j b a d a n e g o p r z e d m i o t u l u b z j a w i s k a , k ł a d ą c n a c i s k n a z n a c z e n i e z w i ą -z k ó w p r z y c z y n o w y c h i o d k r y w a j ą c g ł ę b -s z e p o d s t a w y ( " k o r z e n i e " ) b a d a n y c h o b i e k t ó w l u b p r o c e s ó w , z a k ł a d a d o t a r c i e d o k o n k r e t n e j p r a w d y , l e -ż ą c e j p o z a z j a w i s k i e m , d o p o d s t a w sa m e g o b y t u . K o n k l u z j a Kan-t a , ż e ś w i a t z j a w i s k u k a z u j e nam i s t n i e n i e c z e g o ś , c o samo z j a w i s k i e m n i e j e s t , i m p l i k u j e d a l e j j e s z c z e i d ą c ą t e z ę , i ż p r z y c z y n a p o w i n n a n a l e ż e ć do w y ż s z e g o p o z i o m u n i ż e f e k t . ; t a k w i ę c n o w o ż y t n a ( e m p i r y s t y c z n a ) t r a d y c j a m y ś l i , t r a k t u j ą c p o d -s t a w ę j a k o p r z y c z y n ę , s t a w i a j ą w y ż e j n i ż n a o c z n ą r e a l n o ś ć ( z j a w i s k o ) . N a j b a r d z i e j o c z y w i s t e l u d z k i e d o ś w i a d c z e n i e : d o ś w i a d c z e n i e c z a s u , t a k b i o l o g i c z n e g o , j a k h i s t o r y c z n e g o , z n a c z o n e j e s t s y g n a ł a m i p o c z ą t k u i k o ń c a , p r z y b y c i a i o d e j ś c i a , p o j a w i e n i a s i ę i z n i k n i ę c i a . C z a s c z ł o w i e k a - ż y w e g o s t w o r z e n i e » j a k w i e -l o k r o t n i e p o d k r e ś -l a ł D o s t o j e w s k i - o d m i e r z a n y j e s t s u b i e -k t y w n i e , a w o d n i e s i e n i u d o c z a s u ś w i a t a , i s t n i e j ą c e g o p r z e d i p o j e g o m a t e r i a l n y m I s t n i e n i u , a w i ę c j a k o b y o b i e k t y w -n e g o , w y d a j e s i ę k r ó t k i m , s k o ń c z o n y m , c h o ć z a r a z e m t e ż e l a -s t y c z n y m , b o z a l e ż n y m o d t r e ś c i i c h a r a k t e r u ży c i o w y c h d o ś w i a d -c z e ń . Z j a w i s k o w y c h a r a k t e r p o j a w i a j ą c y c h s i ę i z n i k a j ą c y c h i s t o t ż yw y c h w i ą ż e s i ę z i c h p o t r z e b ą s a m o p o k a z a n i a o r a4 - c o z t e g o w y n i k a - t a k ż e u k r y w a n i a , z a s ł a n i a -n i a , t w o r z e n i a i l u z j i , w z w i ą z k u z e swą z j a w i s k o - w ą n a t u r ą k a ż d a p o j a w i a j ą c a s i ę r z e c z p o c i ą g a z a s o b ą k o -n i e c z -n o ś ć z a ł o ż e -n i a j a k i e j ś “g r y " ; u d a w a n i a , m a s k o w a n i a w c e -l u p o k a z a n i a s i ę i n n y m , " w yd aw a n ia s i ę " . Owo w y d a w a n i e s i ę j e s t p r z y t ym z m i e n n e , j a k o ż e z a l e ż y o d p u n k t u w i d z e n i a , p e r

(7)

-s p e k t y w y o b -s e r w a t o r a , c o o k r e ś l a i n d y w i d u a l n y c h a r a k t e r k a ż d e -g o o d b i o r u 5 . Z n am ie n n a t e z a M. K e r l a u P o n t y ' e g o , ż e " ż a d n a r z e c z i ż a d -n a » t r o -n a r z e c z y n i e u k a z u j e s i ę i n a c z e j n i ż k r y j ą c i n n e " , w s k a z u j e na s k o m p l i k o w a n y c h a r a k t e r " i s t o t y r z e c z y ” c z y p ra w -d y , d o k t ó r e j w w y m i a r z e p e ł n y m i o s t a t e c z n y m u m ysł l u d z k i n i e p o t r a f i d o t r z e ć .

Nie taa - p isz e tenże uczony - obiektywności boawzględ nej, zd ającej ra-chunku z naszego prze obiektywnego stosunku do w szystk ich czasów, n ie ma ś w i a t ła wybiegającego poza ś w i a t ł o ść żywej tu r a ź n i e j s z o ś c i .

Owa m i g o t l i w o ś ć , z m i e n n o ś ć , p r o b l e m a t y c z n o ś ć i n i e u c h w y t n o ś ć ś w i a t a w u j ę c i u D o s t o j e w s k i e g o u w i d a c z n i a s i ę d z i ś w y r a ź n i e j p o p r z e z s t r u k t u r y mys'lowe n u r t u f i l o z o f i i e g z y s t e n c j a l n e j , g ł ó \ . - n i o M a r t i n a H e i d e g g e r a . D o t y c z y t o p r z e d e w s z y s t k i m p r o - u l e i i u " s t a w a n i a s i ę " w c i ą ż " n i e ^ o t o w e g o " ( " n i e - d o - t w o r z o n e g o z - Ducha" - w e d ł u g G. G a cz ew a ) c z ł o w i e k a i t z w . j e g o k o n d y c j i " p l e l g r z y u a " . F i l o z o f i a e g z y s t e n c j a l n a z n a t u r y r z e c z y w y c h o d z i od b y t u

l u d z k i e g o

i d o c h o d z i d o b y t u w o g ó l e , a ż e

i s t o t ą

c z ł o w i e k a j e s t j e g o e g z y s t e n c j a , z a t e m n i o j e s t o n z p e w n o-ś c i ą r z c c z ą z

g óry o k r e ś l o n ą

( n i e ma c z ł o w i e k a z b i o r o w e g o c z y

Modelowego

- j a k u H e g l a l u b w

f i l o z o f i i

k a t o l i c k i e j ) . C z ł o -w i e k r e a l i z u j e s i ę sam j a k o e g z y s t e n c j a w r u c h u s t w a r z a -n i a s i e b i e . B y c i e z k o l e i j a k o d z i a n i e s i ę , p r o c a s m a s t r u k -t u r ę d y n a m i c z n ą i s e n s j e g o j e s t " n i e r e d u k o w a l n y m s p l o t e m o - b e c n o ś c i i n i e o b e c n o ś c i , j a w n o ś c i i t a j e m n i c y " , b y t u i n i e -b y t u . ś w i a t j e s t w i ę c s t r u k t u r ą o d n i e s i e ń , a r o z u m i e n i e s t a l e o t w a r t e , n i e s k o ń c z o n e , n i e p e ł n e - n a t r a f i a j ą c n a n i c o ś ć - s t a j e s i ę p r o j e k t o w a n i e m t y l k o , m o ż l i w o ś c i ą 7 . ^ ri . A r e n d t , Z ja u is k c , p r z e ł . H. B u c z y ń s k

a-G

a r e - w i с a, "L i te ratara na S vi ec i e" 1983, nr 3 ( 1 4 0) , s . 29 0 -2 9ti 292-293.

M. M e r 1 e a u-P o n t у , 0 fe n o m e n o lo g ii mouyt p r ż e ł. S. С i - c h o w i с z , [w.'j Pvoza é u i a t a , E se je o tna łia , Warszawa 19 76, s . Ш .

7 K . M i c h a l s k i , H eidegger i f i l o z o f i a w sp ó łc ze sn a , Warsza-wa 1978,

s.

38-41, 45-46, M. H e i d a g g e г, Саут j e s t m e ta fiz y k a ?

(8)

8 6________________ Ha l i n ą Brzoza C z ł o w i e k w i ę c , w e d ł u g H e i d e g g e r a , m u s i s i ę s t w a r z a ć , c z y -n i ć c z ł o w i e k i e m , a p r z y tym n i e u n i k n i e n i e w c i ą ż s i ę " z a s ł a -n i a " , f a ł s z u j e , k r e u j e s i ę w j a k i o j ś p o s t a c i { " f o r m i e " ), a tak -ż e - -ż y j ą c - w c i ą -ż z d ob y w a ( z a b i e g a ) o t o , c z e g o n i e ma. U jaw -n i a w i ę c c z ł o w i e k b y c i e w ł a s n e , i n n y c h o r a z r z e c z y , z k t ó r y m i o b c u j e , d o k t ó r y c h z a w s z e s i ę j a k o ż o d n o s i i t r o s z c z y o n i e . C z a s c z ł o w i e k a - t o z a w s z e p r z y s z ł o ś ć ; c z ł o w i e k z a w s z e p o d ą ż a ku c z e m u ś , s z u k a s o n s u b y c i a i t w o r z y s e n s b y c i a ś w i a t a , sam z a ś wymyka s i ę w s z e l k i e j d e f i n i c j i i t e o r i i . T a k ż e z n a n y j e s t s c e p t y c y z m p i s a r z a w o b e c k a ż d e j t e o r i i i m e t o d y n a u k o w e j i u - b o l e w a n i e z p owodu o d d a l a n i a s i ę o d s i e b i e n a u k i i r e l i g i i , c z y a n a c h r o n i c z n o ś c i X I X - w i e c z n e j k u l t u r y . Z ł e , n i n h u m a n i t a r - n e p r z y z w y c z a j e n i a i p r z e s ą d y , k t ó r e c z ę s t o n i e m o g ł y s i ę t ł u -m a c z y ć n a w e t w ram ac h k r y t e r i ó w z d r o w e g o r o z s ą d k u , z w y k ł e j l o g i k i , tym b a r d z i e j p o w i n n y r a z i ć w ś w i e t l e c h r z e ś c i j a ń s k i e -g o m o d e l u e t y k i i k u l t u r y , z a k ł a d a j ą c e g o u m i ł o w a n i e b l i ź n i e g o w s z e c h w y b a c z e n i e i p o k o r ę . I s t n i a ł a w s z a k k i e d y ś s y t u a c j a , k t ó r a p o w o ł a ł a d o ż y c i a p e w n e n e g a t y w n e z j a w i s k a s p o ł e c z n e , i a b s u r -d a l n e w r ę c z z a c h o w a n i a k u l t u r o w e w s p o ł e c z e ń s t w i e s t a b i l n y m , c y w i l i z o w a n y m i j a k o b y w ol n ym . U t r w a l o n e w t r a d y c j i o b y c z a j o w e j i k u l t u r z e w z o r c e - j a k o s k o s t n i a ł e f o r m y , " s k a m i e l i n y " z a c h o w a ń - k r e o w a ł y w i ę c ( a b -s t r a h u j ą c od o w e j s y t u a c j i ź r ó d ł o w e j ) p o w i e n s z t u c z n y h o r y -z o n t e t y c -z n o - ' o s t e t y c -z n y , o p a r t y n a i d e a l i s t y c z n y m , " a p o l l i ń - sk im " k a n o n i e w a r t o ś c i : n o r m t e d e c o r u m . U p o d ł o ż a t e j f a s a d o -w e j " h a r m o n i i " , u k r y w a j ą c e j z a " k u l i s a m i " o b y c z a j n o ś c i 1 “d o -b r e g o t o n u " c a ł ą s z p e t o t ę z ł y c h i n t e n c j i , p r z e j m u j ą c y c h k r z y w d i b ó l u z a d a w a n e g o " b l i ź n i e m u sw em u ", c a ł y b e z m i a r n i e p e w n o ś c i i l ę k u z a r ó w n o p r z e d ś m i e r c i ą , j a k t e ż - samym ż y c i e m , l e ż a ł a k l a s y c z n o g r e c k a e s t e t y k a z j e j d ą ż n o ś c i ą d o i d e a ł u , z a b s o l u - t y z a c j ą i u s a n k c j o n o w a n i e m p i ę k n e j f o r m y . Forma t a z a ś - j a k o " l a b o r a t o r y j n i e " w y s u b l i m o w a n a , w y m y ś l o n a w p r a c o w n i a c h a r t y -s t ó w i g a b i n e t a c h f i l o z o f ó w - -s t a n o w i ł a p r z e c i e ż s a m o d z i e l n y , o d e r w a n y o d p r a k t y k i ż y c i o w e j i w y a b s t r a h o w a n y k a n o n n or m , k t ó r y s t a ł s i ę fu n d a m e n t e m p o w s z e c h n i e o b o w i ą z u j ą c e g o ( c h o ć

Cv:J Budouad, m ie szka d , r y d le d , p r z e ł . K . W o l i c k i , Warszawa 1977, s . 51.

(9)

p o w i e r z c h o w n i e t y l k o p r z e s t r z e g a n e g o ) e t o s u w y ż s z y c h i ś r e d -n i c h k l a s X I X - w i e c z -n e g o e u r o p e j s k i e g o s p o ł e c z e ń s t w a . Tak w i ę c e t y k a j a k o " n ut o w y z a p i s ” , " p a r t y t u r a " c a ł e j b o -g a t e j d r a m a t u r -g i i z a c h o w a ń l u d z k i c h w c y w i l i z o w a n y m s p o ł e c z e ń -s t w i e X I X - w i e cz n y m m o g ła r a z i ć p r z e n i k l i w e o k o w i e l k i e g o a r -t y s -t y i m y ś l i c i e l a , j akiif t n i e w ą t p l i w i e b y ł D o s t o j e w s k i . P o d o b -n i e j a k p r z e d o k i e m d o b r e g o l e k a r z a t r u d n o u k r y ć symptomy t r a w i ą c e j c i a ł o c h o r o b y w e w n ę t r z n e j , t a k p r z e d m y ś l ą i w y o b r a -ź n i ą a r t y s t y c z n ą w y b i t n e g o b o l e t r y s t y i " m i ł o ś n i k a f i l o z o f i i " ( z n a w c y K a nta i S c h i l l e r a ) n i e s p o s ó b b y ł o u c h r o n i ć " m a t e r i a ł u i n t e r p r e t a c y j n e g o " , j a k i s t a n o w i ł a z c a ł ą p e w n o ś c i ą k u l t u r a , w ra z z n a u k ą i r e l i g i ą - b e z w y ł ą c z e n i a o b y c z a j o w o ś c i - k r ę g u e u r o p e j s k i e g o , p r z y u w z g l ę d n i e n i u wpły wćw b l i s k o i d a l e k o -w s c h o d n ic h ® . Tak po jm ow any r e a l i z m , j a k ów d o o k r e ś l o n y p r z e z O sa m e g o p i s a r z a zn a m ien ny m p r z y m i o t n i k i e m " f a n t a s t y c z n y " b l i -s k i j e -s t - w a -s p e k c i e n i e k t ó r y c h i s t o t n y c h c e c h i k a t e g o r i i a k s j o l o g i c z n y c h - r o m a n t y z m o w i . Owe r o m a n t y c z n e p a r a n t e l e p r o z y D o s t o j e w s k i e g o u j a w n i a j ą s i ę t a k w sym pt om a ch ś w i a t o p o g l ą d u m o r a l n e g o , j a k i p o e t y k i , k t ó r a o d d z i a ł u j e n i e t y l k o na e s t e t y c z n y k s z t a ł t t e g o l i t e r a c k i e g o ś w i a t a . Wpraw-d z i e o o g a t ą j e s t p r o b l e m a t y k a o d n i e s i e ń t e j t w ó r c z o ś c i do s t y -l u i i d e o -l o g i i e u r o p e j s k i e g o ro m a n t y z m u , k t ó r y j ą p o p r z e d z i ł w w a r u nk a ch c z a s o w o - p r z e s t r z e n n y c h , u z a s a d n i a j ą c y c h o d n o t o w a -n i e t a k i e j w p ł y w o l o g i i , w a r t o w s za k t u t a j r a z j e s z c z e p o d j ą ć t e n w ą t e k , , U j m u j ą c p o j ę c i e ro m a n ty zm u w r o z s z e r z o n e j s k a l i c z a s u h i -s t o r y c z n e g o i w z a w ę ż o n e j p e r s p e k t y w i e ś w i a t o p o g l ą d o w o - a k s j o - l o g i c z n e j n i e s p o s ó b n i e d o s t r z e c w y r a ź n e g o z w i ą z k u m i ę d z y k a t e g o r i a m i m y ś l e n i a i w a r t o ś c i o w a n i a , o k r e ś l o n y m i p r z e z o b y -a

Por. T, P o z n i a k, K a teg o ria s tr a c h u i w styd u w św ia to p o -g lą d z ie Fiodora D o s to jew skie g o , "S lav ica W ra t is la v i en si a ” 1985, ' z. XXXIII, s . 5 7—1»6 î t e g o i . M it a z ja ć y c k o - k o r a n ic z n y w tw ó rc zo ś ci H od ora D o sto jew s kieg o , "S la vica W ra t isla v iea s ia " 1985; nr XXXVI, s . 22-23.

9

Por. Й. B r z o z a , "R ealizm f a n ta s t y c z n y " D o sto jew skieg o ( p r ó -ba in t e r p r e t a c j i p o ję c ia ) ; " S la v ia O r ien t a lis" 1985, nr 1 -2 , s . 85- -9 9 ; por. J . S m a g a , D o sto jew ski - a r t y s t a sło w a , £w:j F. D o

(10)

dwa t e p o j ę c i a : ro m an tyzm u i " r e a l i z m u f a n t a s t y c z n e g o " . O p e-r o w a ł n i m i a u t o e-r " B i a ł y c h n o c y “ i ' ' G o sp o d y n i " w s p o s ó b s o b i e w ł a ś c i w y , z d e t e r m i n o w a n y p r z e c i e ż dużym w y s i ł k i e m t w ó r c z y m , b y m a k s y m a l n i e z b l i ż y ć d o s i e b i e d w i e , j a k o b y j u ż 2 n a t u r y r z e -c z y r o z b i e ż n e , p o s t a w y : b a d a c z a i p o e t y . Znana j e s t o g ó l n i e j e g o d ą ż n o ś ć d o z o g n i s k o w a n i a w j e d -nym, j a k o b y " n i e m o ż l i w y m " d o u s t a l e n i a p o l u o p t y k i ( d a j ą c y m s i ę j e d n a k p o m y ś l e ć w r a n a c h p e w n e g o , b a r d z o * " s z c z e g ó l n e g o ” d y s k u r s u f i l o z o f i c z n e g o ) n i e sam ych t y l k o n i e z g o d n y c h p o s t a w t w ó r c z y c h . D ą ż n o ś ć t a p r z e n o s i s i ę w sz a k i n a p ł a s z c z y z n ę k s z t a ł t o w a n i a k u l t u r y , a p r z e j a w i a - w o p o z y c j i n i e d a j ą c y c h s i ę p o g o d z i ć s y s t e m ó w w a r t o ś c i ś w i a t o p o g l ą d o w y c h s n a u k i i r e l i g i i . Z nana t a ż j e s t s k ł o n n o ś ć p i s a r z a d o p o r u -s z a n i a p r o b l e m ó w n a j i s t o t n i e j s z y c h d l a c z ł o w i e k a c z u j ą c e g o g ł ę b o k o , c z ł o w i e k a t w ó r c z o a k t y w n e g o i z d o l n e g o w z n i e ś ć s i ę w s w e j d u c h o w e j n i e z a l e ż n o ś c i p o n a d s p o ł e c z n o - h i s t o r y c z n e r e a l i a w ł a s n e j e p o k i . Owa " n i e m o ż n o ś ć " u s t a n o w i e n i a k o n s t r u k t y w n e j , a k s j o l o g i c z -n i e p ł o d -n e j s t r u k t u r y m y ś l o w e j , o s a d z o n e j n a p od w ó jn ym n i e j a -k o f u n d a m e n c i e o n t o l o g i c z n y m : w i e d z y ( m y ś l i ) i w i a r y ( r e l i -g i i ) , p o s t a w i ł a D o s t o j e w s k i e g o t a k ż e p r z e d p r o b le m e m o k r e ś l e -n i a w z a j e m n y c h o d d z i a ł y w a ń d w óch k o n t r a s t u j ą c y c h p o s t a w , k t ó -r e z -r o d z i ł y dwa t y p y a k t y w n o ś c i t w ó r c z e j , s t y m u l u j ą c e r ó ż n e s t y l e ż y c i a , e t y k ę i e s t e t y k ę . W y p o w i a d a j ą s i ę t e dwa t y p y a k t y w n o ś c i w p r z e c i w s t a w n y c h j a k o b y n u r t a c h m y ś l i , p o s t a w a c h « e s t e t y c z n y c n i p o e t y k a c h : r e a l i s t y c z n e j o r a z r o m a n t y c z n e j . P r z y n i e d o s t a t e c z n i e s i l n y m i p r z e k o n y w a j ą c y m w a r s z t a c i e n au k o w o - b a d a w c z y m , k tó r y m d y s p o n o w a ł a X I X - w i e c z n a m y ś l i k u l -t u r a ( n i e -t y l k o p o z y -t y w i s -t y c z n a ) , D o s t o j e w s k i n i e m ó g ł n i e d o -s t r z e c w y m y k a j ą c y c h s i ę u c zo n y m i f i l o z o f o m w ątk ów t r e ś c i , o d n o s z o n y c h t r a d y c y j n i e j u ż d o w i e d z y o c z ł o w i e k u . T r e ś c i t e w r o z m a i t y c n o k o l i c z n o ś c i a c h h i s t o r y c z n y c h i w a r u n k a c h s p o ł e c z -n y c h z d o l n e b y ł y s i ę p r z e j a w i ć w r ó ż n y c h f o r m a c h a k t y w n o ś c i d u c h o w e j , k t ó r e p od w y so k i m c i ś n i e n i e m e m o c j i i d z i a ł a ń t w ó r - c z y c n ( g ł ó w n i e j a k o n i e k o n t r o l o w a n y c h p oryw ów - m o r a l n i e u - z a s a o n i o n y c h i m y śl o w o p r a w o m o c n y c h ) p o w o ł u j ą d o ż y c i a s z e -r e g m otywów i s y m b o l i , o b r a z ó w i w ątk ów f a b u l a r n y c h , b a r w n e j f r a z e o l o g i i i f i g u r s t y l i s t y c z n y c h e m a n u j ą c y c h s i l n ą e k s p r e

(11)

-s j ą , n i e z w y k ł y c h . T a k i e w ą t k i t r e ś c i o w e , k t ó r e z r e s z t ą z d a w a -ł y s i ę n i e d o p u s z c z a l n y m i w s y s t e m i e p o e t y k i l i t e r a t u r y r e a -l i s t y c z n e j ( T u r g i e n i e w , G o n c z a r o w , L. T o ł s t o j ) , o k a z u j ą s i ę w p r o z i e D o s t o j e w s k i e g o s z c z e g ó l n i e ważnym e l e m e n t e m w y p o w i e -d z i t w ó r c z e j , , s t a n o w i ą c e s t e t y c z n i e n i e b a g a t e l n ą c z ą s t k ę p r z e -s ł a n i a i d e o w o - m o r a l n e g o p i s a r z a . R o m a n t y c z n y n a m i ę t n y p r o t e s t i r o z d z i e r a j ą c y d u s z ę k r z y k , t r a g i c z n a k l ę s k a i m a r z e n i e o i d e a l e , g o r ą c a m i ł o ś ć i b u n t o -w n i c z a n i e n a -w i ś ć - -w s z y s t k i e t e fo rm y e m o c j o n a l n o - d u c h o w e g o ’ “o s w a j a n i a " ś w i a t a p r z e z ro m an ty k ów b e z w z g l ę d u n a h i s t o r y -c z n o - s p o ł e -c z n e i -c h p o d ł o ż e i z a k o r z e n i e n i e k u l t u r o w e - D o s t o -j e w s k i u w a ż a z a p o t e n c j a l n i e p ewn y ś r o d e k w y r a ż e n i a sa m e j i - s t o t y c z ł o w i e k a i c z ł o w i e c z e ń s t w a . S t ą d t e ż b i e r z e ź r ó d ł o owa c h a r a k t e r y s t y c z n a d l a j e g o b o h a t e -rów - p r z e w a ż n i e z w y k ł y c h s z a r y c h ( t z w . " m a ł y c h " ) l u d z i p o s t a ć r o m a n t y c z n a b u n t u i t r a g i c z n y c h u p a d k ó w , a t a k ż e - u - c i e c z k a w m a r z e n i e , " s e n " , w u t o p i j n e t e o r y j k i i w ł a s n o i n - tyruhe m i t o l o g i o , o d n a j d y w a n i e r o z k o s z y w c i e r p i e n i u i o d d a -n i u s i ę we w ł a d a n i e n i e g o ó n e j o s o b i e l u b .pe wn ej w y b r a n e j " i - d e i " 1J . R ó w n ie ż r o m a n t y c z n e - j u ż w z a ł o ż e n i u - w y o b c o w a n i e n i e -p r z e c i ę t n e j j e d n o s t k i , s t a w i a j ą c e j s o b i e n i e w y k o n a l n e z a d a -n i e i n a p r a w i e n i e ś w i a t a w i m i ę s z c z ę ś c i a l u d z k o ś c i i o r z e - k s z t a ł c e n i e e g z y s t e n c j a l n e g o c h a o s u w h a r m o n i ę , o o g ł ę b i a r e a -l i s t y c z n ą r z e c z y w i s t o ś ć d z i e ł D o s t o j e w s k i e g o o w ym i a r p a r a b o -l i c z n e g o u o g ó -l n i e n i a i " f a n t a a t y c z n o ś c i " . T r a n s c e n d o w u n i e od k o n k r e t u , t j . z j a w i s k a " p r z y p a d k o w e g o " , p o j e d y n c z e g o f a k t u , ku w y a b s t r a h o w a n y m z c o d z i e n n e j r e a l n o ś c i p o j ę c i o m z ł a i d o b r a , z k t ó r y m i z m a g a j ą s i ę ( k a ż d y i n a c z e j ) j e d n o s t k i d u ż e g o f o r m a -t u , j a k M y s z k i n , s t a r z e c Ź o s i m a , A l o s z a o r a z Iw an K a r a m a z o - w o w i e , W i e l k i I n k w i z y t o r c z y W i e i r s i ł o w i c z ł o w i c k z p o d z i e m i a , z d a j e s i ę t u - d z i ę k i i c h i n t u i c j i i ś m i a ł e j w y o b r a ź n i " p r z e b i c i e m " w s f e r ę c z y s t e j d u c h o w o ś c i : D u sz y Ś w i a t a . Tak n p . "w o b l i c z u c a ł e g o ś w i a t a i h i s t o r i i c a ł e j l u d z k o -ś c i " - z a u w a ż a B. B u r so w - c z ł o w i e k z p o d z i e m i a ż ą d a ł " p r z y -10 * P . G г а г у s , V o e t o j e u e H j i гст ст Н шп. W iluo 1979, s .

(12)

H a l i n a B rzoza w r ó c e n i a p raw d y na z i e m i n i e z n a j ą c n owyc h d o n i e j d r ó g , l e c z o d r z u c a j ą c w s z y s t k i e s t a r e " 1*. Owo c z y s t o r o m a n t y c z n e " p r z e b i c i e s i ę " d o m a g i c z n e j s f e r y t r a n s c e n d e n c j i i j a k gctyby p r ó b a o d k r y c i a n o w e g o h o r y z o n t u a - g a t o l o g i c z n e g o w t e j p r o z i e w y r a ż o n e b ywa n a j c z ę ś c i e j p o p r z e z " q u a s i - c y t a t " i n n o g o s y s t e m u w a r t o ś c i , t w o r z ą c e g o s t o s o w n y ś w i a t o p o g l ą d i w i z j ę św i at a" . T a k i e " c y t o w a n i e " fr a g m e n t ó w r o -m a n t y c z n e g o d y s k u r s u , z a k o r z e n i o n e g o w i d e a c h , p o s t a w a c h i p r z e ż y c i a c h , z n a n y c h X I X - w i e c z n e j E u r o p i e d z i ę k i o s o b o w o ś c i o m t w ó r c z y m B y r o n a , S c h i l l e r a c z y M i c k i e w i c z a , w p i s u j e s i ę t u w r e a l i s t y c z n y p e j z a ż w s p ó ł c z e s n e j p i s a r z o w i R o s j i w r a z z j e j p a l ą c y m i p r o b l e m a m i s p o ł e c z n y m i 1 l d e o w o - k u l t u r a l n y m l , p o z o r -n i e -n i e -n a r u s z a j ą c r e a l i s t y c z n e g o s y s t e m u w i e d z y o r z e c z y w i -s t o ś c i , u j ę t e g o Vi k s z t a ł t g a t u n k o w y t a k i e j ż k u l t u r y l i t e r a -c k i e j . D z i e j e s i ę t a k d l a t e g o , ż e D o s t o j e w s k i e m u u d a ł o s i ę u - n i k n ą ć r o z d a r c i a t k a n k i n a r r a c y j n o - g a t u n k o w e j w p o s z c z e g ó l -n y c h o p o w i e ś c i a c h i n o w e l a c h , czym m o g ł o g r o z i ć t a k i e c e l o w e w p r o w a d z a n i e p e w n y ch e n k l a w e s t e t y c z n y c h i d o p u s z c z a n i e I d e o -w ych n i e k o n s e k -w e n c j i . W p r o st p r z e c i w n i e : s e m a n t y c z n a s p ó j n o ś ć t e k s t ó w t y c h u tw or ó w r z u c a s i ę w o c z y k ażdem u za p ew n e i n t e r -p r e t a t o r o w i , a p r z y p a d k o w a n a w e t I c h l e k t u r a p o z o s t a w i a n i e -z a t a r t y ś l a d w p a m i ę c i c -z y t e l n i k a , 'z r e g u ł y ł a t w o p o d d a j ą c e g o s i ę e k s p r e s j i , j a k a e m a n u j e z p r z e d s t a w i o n e g o w n i c h ś w i a t a , p o s t a c i i p r o b l e m ó w . Ma t o m i e j s c e z a s p r a w ą n a d e r c z ę s t e g o s i ę g a n i a p r z e z a u t o r a " I d i o t ÿ " d o d o b r z e z n a n y c h w i ę k s z o ś c i o d b i o r c ó w motywów i s y m b o l i , n a p e ł n i a j ą c y c h s k a r b n i c ę k u l t u -ro w ą E u r o p y i S ł o w i a ń s z c z y z n y . W ś w i e c i e a r t y s t y c z n y m D o s t o j e -w s k i e g o z a t e m s y m b o l i c z n a w i z j a p e t e r s b u r s k i c h " b i a ł y c h n o c y" i o d r e a l n i o n e g o m i a s t a - w " B i a ł y c h n o ca ch " i “S o b o w t ó r z e " , n a -g i e j ś c i a n y - w " I d i o c i e " c z y " p o d z i e m i a " ( p i w n i c y ) - w "No-t a "No-t k a c h z p o d z i e m i a " , "k o m órk i " R a s k o l n i k o w a - w " Z b r o d n i i k a r z e " , p o d o b n i e j a k m e t a f o r a d r o g i i p o d r ó ż y ( " o s t a t n i a p o -d r ó ż " S t i e p a n a T r o f i m o w i c z a ) - w " B i e s a c h " , l u s t r a - w " N i e - t o c z c e Ni ezw an ow" i i n . z a s t ę p u j e u p o r z ą d k o w a n y w y k ł a d na t e -m a t w a r t o ś c i i p r z e w a r t o ś c i o w a ń w d z i e d z i n i e ż y c i a m o r a l n e g o 11 B. B u r s o w , D o e tć je u s k ij i m o d e m im , "Zwiezda" 1965, ar 8, s . 185.

(13)

i ś w i a t o p o g l ą d u . Ruch p i o n o w y - w g ó r ę о г а г w d ó ł - w y z n a c z a w p r z e s t r z e n i t e g o ś w i a t a r u c h m y d l i b o h a t e r ó w , b u n t u j ą c y c h e i ę p r z e c i w p o r z ą d k o w i ś w i a t a B o ż e g o ( j a k n p . m ł o d z i e ń c z y b u n t A l o s z y w r o z d z i a l e I k s i ę g i V II " B r a c i Karamazow “ p t . "O dór t r u p i " ) - o r a z - p r z e c i w o n t o l o g i c z n y m p od sta w o m t e g o ś w i a t a , g d z i e z g ó r y z a k ł a d a s i ę n i e s p r a w i e d l i w o ś ć i n i c z y m n i e z a s ł u ż o n e c i e r p i e n i e d z i e c k a . D z i ę k i t a k i e j t e c h n i c e a r t y s t y c z n e j i k u l t u r z e m y ś l e n i a , j a k ą u j a w n i a p o e t y k a i s t y l p r o z y D o s t o j e w s k i e g o , m ożn a z a o b -s e r w o w a ć owo z n a m i e n n e z j a w i -s k o : i n t e r e s u j ą c ą g r ę s e m a n t y c z n ą n a s t y k a c h dwóch r ó ż n y c h i d e o l o g i i i e s t e t y k , dwóch p e j z a ż y ś w i a t a , dwóch ś w i a t o p o g l ą d ó w , k t ó r e n i e s t a p i a j ą s i ę z e s o b ą ( j a k w h a r m o n i jn y m a k o r d z i e m u z y c z n y m ) , l e c z w s p ó ł i s t n i e j ą ( j a k w a r t y s t y c z n i e op r ac o w an y m d y s o n a n s i e ) . O p o z y c j a p o j ę ć r e a -l i z m &-lt; - > p n a n t a s i a z d a j e s i ę w t e j s y t u a c j i k o m p l i k o w a ć z m i e -r z a j ą c d o p r z e c i w s t a w i e n i a d wóch ś w i a t o p o g l ą d ó w : p o z y t y w i s t y -c z n e g o i r o m a n t y -c z n e g o o r a z - d o k r e o w a n i a b o g a t e j i c h s y n -t e z y ( w t y p o w o H e g l o w sk i m u j ę c i u b a d a n e g o s j a w i s k a w p o -r z ą d k u t -r i a d y c z n y m ) . Owa s y n t e z a w r e z u l t a c i e p o g ł ę b i o n e j i n -t e r p r e -t a c j i ś w i a -t a o k r e ś l a z a p r o p o n o w a n e p r z e z sa m e g o a u t o r a B i e s ó w p o j ę c i e " r e a l i z m u f a n t a s t y c z n e g o " , p r z y czym j e s t t o w e d ł u g n i e g o r e a l i z m w s w e j n a j i s t o t n i e j s z e j p o s t a c i - j a w i s i ę b ow ie m w w y o s t r z o n y m w i d z e n i u r z e c z y w i s t o ś c i , d a l e k i m od p o w i e r z c h o w n e j r e j e s t r a c j i f a k t ó w . Pewn e a n a l o g i e t e k s t ó w p o -w i e ś c i D o s t o j e -w s k i e g o я t e k s t a m i o c h a r a k t e r z e p r o f e t y c z n y m , w i e s z c z y m - w r a z z o d n i e s i e n i a m i d o t e k s t ó w s a k r a l n y c h , g ł ó w -n i e " B i b l i i * ’ , s ą n i e z a p r z e c z a l n e i o d d awna i n t e r e s o w a ł y k r y -t y k ó w , b a d a c z y , f i l o z o f ó w , l i t e r a t ó w ( o d K. L e o n t j e w a , Wł. S o ł o w j o w a i - p o p r z e z W. R o za n o w a, P. N i e t z s c h e ' g o , C. G. J u n -g a , B i e r d i a j e w a i A . G i d e ' a - do C z. M i ł o s z a , J . T i s c h n e r a , J . S a l i j a i A. K o v é c s a ) . A. K o v a c s s t a r a s i ę n a w e t w ram ac h o b s z e r n e j m o n o g r a f i i z a n a l i z o w a ć i p r z e d s t a w i ć c e c h y " p o w i e ś c i s y n o p t y c z n e j " , ( p r o r o c z e j ) D o s t o j e w s k i e g o - od s t r o n y p o e t y k i i p e w n e g o “s z c z e g ó l n e g ę " j e j m o d e l u s t y l i s t y c z n e g o . W yd a je s i ę j e d n a k , ż e w i e l e z o s t a ł o w tym w z g l ę d z i e p r o b l e m ó w n i e w y j a -ś n i o n y c h i s p o r n y c h * Sam t e k s t D o s t o j e w s k i e g o z d a j e g i ę k r y ć w s o b i e t a j e m n i c ę , k t ó r e j n i e u d a ł o s i ę j e s z c z e w y j a ś n i ć n i k o -mu - b e z w z g l ą d u n a w y j ą t k o w o d u ż ą i l o ś ć • p o d e jm o w a n y c h p r ó b

(14)

i n t e r p r e t a c j i . Można p r z y p u s z c z a ć , ż e n i e w y c z e r p a l n y i d e o w o j e s t t e k s t j a k i e j k o l w i e k p o w i e ś c i D o s t o j e w s k i e g o p o d w z g l ą d e m z a w a r t o ś c i t r e ś c i o w e j , g ł ó w n i e - p r o b l e m a t y k i z w i ą z a n e j z f i -l o z o f i ą c z ł o w i e k a . W ią ż e s i ę t o z e s p e c y f i k ą 3am ej k o n s t r u k -c j i t e k s t u p o w i e ś -c i o w e g o , k t ó r a o ż y w i a r ó w n i e ż s p e c y f i c z n ą , n i e p o r ó w n y w a l n ą w r ę c z z i n n y m i , w i z j ę ś w i a t a . W y r a s t a j ą c a p o n a d l o g i c z n e p r a w d o p o d o b i e ń s t w o f a k t ó w , p o n a d w i a r y g o d n o ś ć r e a -l i ó w e p o k i i r a c j o n a l n o ś ć z w i ą z k ó w c z a s o w o - p r z e s t r z e n n y c h zda-r z e ń , k t ó zda-r e " p o w in n y" w s z a k r e s p e k t o w a ć p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y p o r z ą d e k e p i c k i e g o u j ę c i a , p o w i e ś ć t a k a , j a k " I d i o t a " c z y " B r a c i a K ar a m az o w " , w brew normom s w e g o g a t u n k u c z ę s t o d o s y ć p r z y p o m i n a ć z a c z y n a d r a m a t y c z n y p o e m a t r o m a n t y c z n y ( p o r . "K or-s a r z a " i “K a in a " G. B y r o n a c z y "Demona" M. L e rm o n t o w a) lub dra-m at ( p o r . " D z i a d y " A. M i c k i e w i c z a ) ' 2 . J a k w s k a z u j e K o v ô c s , w ł a ś c i w o ś c i s t r u k t u r a l n e p o w i e ś c i Do-s t o j e w Do-s k i e g o ( s z c z e g ó l n i e w y r a ź n i e w y s t ę p u j ą c e w " I d i o c i e " ) u j a w n i a j ą w s p ó ł i s t n i e n i e dwóch p l a n ó w f a b u l a r n y c h o z r ó ż n i c o -wanym " s t o p n i u k o m p e t e n c j i c o d o w y j a ś n i a n i a i o c e n y f a k t ó w " ; p r z y cz ym ów “d r u g i p l a n " , u z u p e ł n i a j ą c y p o d s t a w o w y , o b e j m u j e s f e r ę p o n a d r a c j o n a l n i e u z y s k i w a n e j i n f o r m a c j i b o h a t e r a m e -1 3 d i u m . J e s t t o s f e r a s n u , h a l u c y n a c j i , j a s n o w i d z e n i a l u b w y-j ą t k o w o p r z e n i k l i w e g o o d c z y t y w a n i a "mapy” r e a l i ó w r z e c z y w i s t o -ś c i , z z a ł o ż e n i a d o s t ę p n e j w s z y s t k i m , l e c z j a s n e j t y l k o d l a w y b r a n y c h , k t ó r z y p o s i e d l i d a r p r z e n i k a n i a w p r z y s z ł o ś ć . Przy-k ł a d ó w m oże d o s t a r c z y ć w t y r o ^ m i e j s c u t a k ż e p o w i e ś ć " Z b r o d n i a i k a r a " :

- Wychodzgc powiedziałem, że [ . . . 1 j e ż e l i przyjdę d z i s i a j , to c i po-wiem, £ . . , ] kto z a b i ł L i za w i et e.

Zadygotała od st óp do głowy.

- Otóż - przyszedłem p o wi edzie ć. [ . Je s zc z e jed na okropna minuta Nie p r ze st aw a l i p atr ze ć na s i e b i e . .]

- Dobrze s i e p r z y j r z y j .

Ledwie t o w yrzek ł, znowu jedno dawne, znajome doznanie na lód é c i ç - ł o mu duszç: p atr z a ł na Sonie i raptem w j e j twarzy aobaczył jakby twarz

12

,

G r a i y s , op. o i t . , s . 99-105. 13

A. К o v ś c s , RCman D oetojeuakogo, Opyt p o e t i k i ża n ra , Buda-p e st 19 05, a. 103-109.

(15)

I.iz awie ty. Dokładnie zapamiętał twarE L i zaw i ety, gdy s i ę wtedy z b l i ż a ł * s i e k i e r a , e L i zaw ie ta c o fa ł a s i e ku ś c i a n i e w ycią gając ręce przed s i e -b i e , z z up ełn ie dziecię cym przestrachem w rysach. Prawie tak wła-ś n i e d z i a ł o s i ę ter az z Sonia, [ . . . } Wtem j e j groza u d z i e l i ł a ,si ę jemu: podobnyż st rac h od bił s i ę na je go twarzy i on także zaczq t p atr ze ć na n i ę z tym nieomal d z i e c i ę c y m uśmiechem.

- Zgadłaś? - szep nął w re sz c ie .

- Boże! - wydarł s i ę z j e j p i e r s i str asz ny krzyk.

In n y p r z y k ł a d :

- Szedłem do pana - zac zął Rj^kolnikow - szukałem go; a le czemu z Placu Siennego sk rę ci łe m w . . . s k a ? - Nigdy tu n i e skręcam i n i e bywam. Z Siennego zawracam na prawo. Zresztą do pana i d z i e s i ę wcale n i e tę dy. Ale ledwo zdążyłem s k r ę c i ć aż tu i pani Dziwne! Czemu pan n i e powie wp rost, ze to cudl U o d ac z w ę g i e r s k i o d n o s i t ę o s o b l i w o ś ć p o w i e ś c i D o s t o j e w -s k i e g o d o i s t n i e n i a w j e j s t r u k t u r z e n a r r а с у jrnejr dwóch s y s t e -mów m o t y w a c j i / p r z y czym j e d e n z n i c h - j a k o " u t a j o n y " u z u -p e ł n i a d r u g i “b y n a j m n i e j n i e n a z a s a d z i e z g ó r y z a ł o ż o n e j i - d e o l o g i c z n e j p e w n o ś c i s ł o w a , t a k p r o f e t y c z n e g o i * > o b j a w i o n e -g o « , j a k t e ż z a c z e r p n i ę t e g o z b i o g r a f i i ś w i ę t y c h " . P o d w ój n e z a s a d y m o t y w a c j i , u j a w n i a j ą c e s i ę t e ż w " p o d w o j e n i u s e m a n t y -k i * n a r r a c j i w " I d i o c i e " , w e d ł u g K o v a c s a , mimo i ż p r z y p o m i -n a j ą w y p o w i e d ź l i r y c z -n ą , n a p i s a n ą p o e t y c k ą t e c h n i k ą p i s a r s k ą , a t a k ż e p a t e t y c z n y s t y l p r z y p o w i e ś c i " n a c e c h o w a n y c h " s e n s e m r y t u a l n y m , s ą t u w y n i k i e m o w e g o s z c z e g ó l n e g o n a p i ę c i a i n t e l e -k t u a l n e g o b o h a t e r a ( M y s z -k i n a ) , k t ó r y o b d a r z o n y j e s t r z a d k ą a k -t y w n o ś c i ą ś w i a d o m o ś c i . D z i ę k i t a k i e j n a d a k t y w n o ś c i m y ś l i t e n -ż e b o h a t e r d o ś w i a d c z a i n t e l e k t u a l n i e p o d w ó j n e g o u j ę c i a i i n -t u i c y j n e g o " o p r a c o w a n i a “ i n f o r m a c j i , r o z p r o s z o n e j w r o s y j s k i e j a k t u a l n e j c o d z i e n n o ś c i - j a k o p o d s u m o w a n i a h i s t o t y c z n o - k u l t u - r o w e j s p u ś c i z n y , k t ó r ą p o z o s t a w i l i R o sja n o m XIX w , i c h p r z o d -14 F. D o s t o j e w e k i . Z brodnia i ka va, p r z e ł . Cz. J a e t - r z ę b i e c-K o z ł o w s к i , Warszawa 1971, s . 157-158, 222.

Cytaty

Powiązane dokumenty

7 Można wymienić dwa rodzaje tropu ,ffyrie”: jeden z nich oparty jest na tym, że pomiędzy słowa ,ffyrie” i „eleison” wprowadza się nowy materiał tekstowo-muzyczny,

W historii przecież każdy postęp dokonuje się nie inaczej jak tylko przez krew i cierpienia, łamiąc dotychczasową uwowę społeczną, dlatego też, pisząc swój artykuł,

understand this, it is important to address development of the microstructure and mechanical properties at the interface between concrete substrate and repair material. The

Instrukcja w sprawie udzielania poręczeń przez organizacje. młodzieżowe wchodzące w skład

Hierbij wordt een product Van constante samenstelling verkregen , deze con- stante samenstelling is ie verlangde samen stelling.. In het eerste geval blijft de

Keywords: Anna Katharina Emmerich/Emmerick – Clemens Brentano – Passion of Christ – pain – suffering Im Artikel wird die Art und Weise analysiert, wie das Leiden sowohl in

It is well-known that the set of points of continuity of a real-valued function on a topological space X is the countable intersection of open sets.. It is obvious that such a set

Wójcika (Muzeum Ziemi PAN) w yklucza możliwość pow staw ania namywów ilastych, ja k ie tworzyły by się n a w ydeptyw anych ścieżkach łączących