Tytuł: Status prawny instytutów polskich

(1)

PRZEGLĄD PRAWA I ADMINISTRACJI LXXXVII WROCŁAW 2011

ANNA UMIŃSKA-WORONIECKA

Uniwersytet Wrocławski

STATUS PRAWNY INSTYTUTÓW POLSKICH

1. WPROWADZENIE

Utrzymywanie przyjaznych stosunków między państwami to jedna z

podsta-wowych zasad prawa międzynarodowego1_{. Wyrazem realizacji tego}

zobowiąza-nia jest nawiązywanie i utrzymywanie przez państwo stosunków politycznych, gospodarczych, kulturalnych, naukowych i konsularnych z innymi podmiotami. Państwo, poprzez działania swoich organów, zarówno wewnętrznych, jak i ze-wnętrznych, utrzymuje przyjazne relacje z innymi podmiotami prawa międzyna-rodowego. Wśród polskich organów wewnętrznych posiadających kompetencje w sferze stosunków międzynarodowych w literaturze prawa międzynarodowego, prawa konstytucyjnego wymieniane są między innymi prezydent RP, Rada

Mi-nistrów, parlament, minister spraw zagranicznych2_{. Ich zadania wyznaczone są}

postanowieniami prawa międzynarodowego3_{oraz krajowego, a przede wszystkim}

Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku. Do organów zewnętrznych4_{kwalifi kowane}

są głównie placówki zagraniczne. W myśl art. 4 Ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku

o służbie zagranicznej5_{, placówką zagraniczną jest każde przedstawicielstwo}

dy-1 _{Wyrażona m.in. w Karcie Narodów Zjednoczonych, art. 1 ust. 2.}

2 _{W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 roku, Kraków 2000, s. 177,}

188 nn.; M. Grzybowski, P. Mikuli, Realizacja konstytucyjnych kompetencji Prezydenta RP w sferze

stosunków międzynarodowych, [w:] System rządów Rzeczypospolitej Polskiej. Założenia konstytu-cyjne a praktyka ustrojowa, red. M. Grzybowski, Warszawa 2006, s. 51–64.

3 _{Konwencja wiedeńska o Prawie Traktatów sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r.,}

Dz.U. z 1990 Nr 74, poz. 4; Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych sporządzona w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r., Dz.U. 1965 Nr 37, poz. 232.

4 _{Na temat klasyfi kacji organów wewnętrznych i zewnętrznych zob. szerzej J. Sutor, Prawo} dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 2006. Pełne wyliczenie wskazanych organów obejmuje:

mi-sje dyplomatyczne, stałe mimi-sje i przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych, urzędy konsularne, przedstawicielstwa handlowe, misje specjalne, stałe ośrodki kulturalne, oddziały wojskowe, okręty wojenne, samoloty wojskowe, misje wojskowe, oddziały uczestniczące w doraź-nych siłach zbrojdoraź-nych ONZ, przedstawicieli państwa w komisjach międzynarodowych.

5 _{Dz.U. z 2001 Nr 128, poz. 1403 z poźn. zm.}

PPIA 87 I wyd..indb 91

PPIA 87 I wyd..indb 91 2012-02-15 14:00:582012-02-15 14:00:58

Przegląd Prawa i Administracji 87, 2011 © for this edition by CNS

(2)

plomatyczne, stałe przedstawicielstwo przy organizacji międzynarodowej, urząd konsularny, instytut polski lub inna placówka podległa ministrowi właściwemu do

spraw zagranicznych, mająca siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej6_.

Polska jest państwem wysyłającym wobec ponad 300 placówek zagranicznych: 91 ambasad, 7 stałych przedstawicielstw przy organizacjach międzynarodowych, 36 zawodowych urzędów konsularnych, 191 honorowych urzędów konsularnych

oraz 21 instytutów polskich7_{. Wyliczenie obejmuje także inne jednostki}

organiza-cyjne. Z uwagi na działalność poza granicami Polski można wspomnieć o Biurze Przedstawiciela Rzeczypospolitej Polskiej przy Palestyńskiej Władzy Narodowej oraz o Warszawskim Biurze Handlowym w Tajpej. Wszystkie wymienione pla-cówki podlegają kompetencyjnie ministrowi spraw zagranicznych.

Status prawny przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych kształtował się w toku wielowiekowej historii tych organów. Sposób nawiązania stosunków dyplomatycznych, katalog funkcji, przywileje i immunitety, podobnie jak stosunków konsularnych wykształcił się w praktyce międzynarodowej, po-twierdzonej zwyczajem międzynarodowym. Regulowany jest obecnie postanowie-niami prawa międzynarodowego (zarówno dwustronnego, jak i wielostronnego), przepisami wewnętrznymi państwa, prawem UE, zwyczajem międzynarodowym,

sądownictwem8_{. Znaczącą rolę odgrywa tutaj Konwencja wiedeńska o}

stosun-kach dyplomatycznych sporządzona w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 roku9_oraz

Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych sporządzona w Wiedniu dnia

24 kwietnia 1963 roku10_.

Inaczej kształtowała się sytuacja polskich placówek działających w formie instytutów polskich, które w odróżnieniu od przedstawicielstw dyplomatycznych czy urzędów konsularnych mają stosunkowo krótką historię. Ich początki w pol-skiej praktyce sięgają schyłku dwudziestolecia międzywojennego. Wówczas po

raz pierwszy utworzono pierwsze polskie instytuty w Budapeszcie i Londynie11_.

Podstawę prawną ich powołania stanowiły bilateralne umowy o współpracy kul-turalnej12_.

6 _Ibidem.

7 _{Załącznik do obwieszczenia ministra spraw zagranicznych z 13 maja 2009 roku w sprawie}

wykazu jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez ministra spraw zagranicz-nych.

8 _{Pełny katalog źródeł prawa dyplomatycznego i konsularnego: J. Sutor, op. cit.; W.}

Góral-czyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2006.

9 _{Dz.U. z 1965 Nr 37, poz. 232.} 10 _{Dz.U. z 1982 Nr 13, poz. 98.}

11 _{Ofi cjalne utworzenie londyńskiej placówki nastąpiło w 1946 roku. Por. Thirty Years of The} Polish Cultural Institute in London and the British Institute in Warsaw, 1946–1976, The British Council, London 1976.

12 _{Konwencja pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Węgier, dotycząca współpracy}

intelektualnej, podpisana w Warszawie dnia 21 października 1934 r., Dz.U. z 1935 Nr 71, poz. 450.

PPIA 87 I wyd..indb 92 2012-02-15 14:00:582012-02-15 14:00:58

(3)

Także obecnie, wobec braku wielostronnej konwencji, podstawowe znacze-nie dla statusu prawnego instytutów polskich mają postanowienia dwustronnych umów oraz polskiego porządku krajowego, ze szczególnym uwzględnieniem tak zwanego prawa wewnętrznego. Pewną rolę odgrywają tu przepisy prawa i zwy-czaje państwa przyjmującego.

2. PODSTAWY INSTYTUCJONALNO-PRAWNE INSTYTUTÓW POLSKICH W PRAWIE POLSKIM

W prawie krajowym pierwszoplanową rolę dla statusu prawnego instytutów polskich mają postanowienia regulaminu organizacyjnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, stanowiącego załącznik do zarządzenia ministra spraw

zagranicz-nych nr 42 z 17 grudnia 2010 roku13_{. Jest to akt mający charakter wewnętrznego}

źródła prawa, regulujący kwestie obowiązujące w ramach konkretnego urzędu –– MSZ. Wypełniając cechy wewnętrznego prawa administracyjnego, regulamin jest stworzony i realizowany w organizacyjnym układzie kierownictwa w

admi-nistracji publicznej14_{. Reguluje stosunki podmiotów, między którymi zachodzi}

relacja podległości służbowej. Jednocześnie, przywołując proponowany przez Jana Zimmermanna podział aktów wewnętrznych na samoistne i wykonawcze, wypełnia znamiona tych drugich, albowiem podstawą prawną jego przyjęcia jest

ścisłe upoważnienie ustawowe15_{, zawarte w Ustawie z dnia 8 sierpnia 1996 roku}

o Radzie Ministrów16_{. W myśl art. 39 ust. 6 przywołanej ustawy, minister ustala}

regulamin organizacyjny ministerstwa określający zakres zadań i tryb pracy ko-mórek organizacyjnych ministerstwa oraz, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej, jednostek podległych i nadzorowanych przez ministra. Regulamin przyj-mowany jest w drodze zarządzenia.

Zgodnie z § 77 przywołanego regulaminu instytut polski jest jednostką orga-nizacyjną podległą ministrowi spraw zagranicznych. Z podległości kompetencyj-nej instytutów polskich ministrowi, kierującemu resortem spraw zagranicznych, wynikają konsekwencje w zakresie funkcjonowania placówek, przede wszystkim spraw organizacyjnych i fi nansowych. Przykładowo instytuty, podobnie jak pozo-stałe jednostki administracji publicznej, fi nansują swoją działalność ze środków budżetu państwa. Konieczność wypełnienia przepisów dotyczących fi nansów pu-blicznych powoduje, że w pierwszym kwartale każdego roku placówki działają na podstawie tak zwanego prowizorium budżetowego, co stanowi pewną trudność w ich funkcjonowaniu. Dodatkowo pociąga to za sobą następstwa we

współpra-13 _{Dz.Urz. MSZ z 2011 Nr 1, poz. 1.}

14 _{J. Jeżewski, Wewnętrzne prawo administracyjne, [w:] Prawo administracyjne, red. J. Boć,}

Wrocław 2010, s. 43 nn.

15 _{J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Kraków 2005, s. 74.} 16 _{Dz.U. z 1996 Nr 106, poz. 492 z późn. zm.}

PPIA 87 I wyd..indb 93 2012-02-15 14:00:582012-02-15 14:00:58

(4)

cy instytutów z zagranicznymi partnerami, ponieważ organizacja znacznej liczby przedsięwzięć rozpoczyna się wiele miesięcy wcześniej. Niemożność podpisania umowy na przykład z rocznym wyprzedzeniem negatywnie oddziałuje na podsta-wowy profi l działalności. Wysoce sformalizowane procedury zakupów,

zawiera-nia umów także nie ułatwiają działalności placówek17_.

Osobnym zagadnieniem jest również konieczność wypełniania tak zwanych aktów kierownictwa wewnętrznego: poleceń, instrukcji dotyczących przykładowo zewnętrznego oznaczenia placówek, czy spełnienia wymogów bezpieczeństwa w takim stopniu jak pozostałe placówki zagraniczne. Zasadniczo odmienny od pozostałych placówek zagranicznych cel działalności instytutów powoduje, że polecenia (na przykład w zakresie ochrony wizerunku osób zatrudnionych w polskich placówkach zagranicznych) nie mogą być w pełni realizowane w ich działalności. W wielu sytuacjach udział pracowników instytutów w imprezach i przedsięwzięciach kulturalnych jest dokumentowany i upubliczniany, także w środkach masowego przekazu.

Zgodnie z regulaminem instytut polski jest jednostką wykonującą zadania w zakresie dyplomacji publicznej i kulturalnej. W sferze swojej działalności insty-tuty wypełniają zadania ministra określone przepisami Ustawy o działach

admini-stracji publicznej18_{. Zgodnie z jej postanowieniami, zawartymi w art. 32, minister}

właściwy do spraw zagranicznych ustala organizację i kieruje działalnością pla-cówek zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej. Dla zadań instytutów polskich istotne znaczenie mają unormowania zawarte w tej samej ustawie, wskazujące kompetencje ministra dotyczące: kształtowania międzynarodowego wizerunku Rzeczypospolitej Polskiej, dyplomacji publicznej i kulturalnej, a także wspierania działań promujących polską gospodarkę, kulturę, język, turystykę, technikę i na-ukę, realizowanych w ramach innych działów.

Z uwagi na podjętą problematykę warto w tym miejscu zaprezentować defi -nicje dyplomacji publicznej i kulturalnej. Także ze względu na fakt, że pierwszy

z terminów funkcjonuje w polskim prawodawstwie od niedawna19_{. Pomijając}

dyskusję w publikacjach z dziedziny stosunków międzynarodowych, dotyczą-17 _{Wśród aktów normatywnych dotyczących fi nansowej działalności instytutów polskich}

moż-na wymienić: Zarządzenie ministra spraw zagranicznych nr 13 z dnia 23 kwietnia 2010 r. w sprawie umów cywilnoprawnych zawieranych na potrzeby ministerstwa spraw zagranicznych oraz placó-wek zagranicznych, Dz.Urz. MSZ z 2010 Nr 2, poz. 22; Zarządzenie ministra spraw zagranicznych nr 19 z dnia 31 maja 2010 r. w sprawie planowania, realizacji budżetu oraz sprawozdawczości placówek zagranicznych w części dotyczącej działalności w zakresie dyplomacji publicznej i kultu-ralnej, Dz.Urz. MSZ z 2010 Nr 2, poz. 28; Zarządzenie ministra spraw zagranicznych nr 23 z dnia 22 czerwca 2010 r. w sprawie wytycznych dotyczących udzielania zamówień publicznych przez placówki zagraniczne oraz przez Zarząd Obsługi Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Dz.Urz. MSZ z 2010 Nr 2, poz. 32.

18 _{Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rzadowej, tekst jednolity, Dz.U.}

z 2007 Nr 65 poz. 437 z późn. zm.

19 _{Zmiany wprowadzono do Ustawy o działach administracji publicznej w 2010 roku.}

PPIA 87 I wyd..indb 94 2012-02-15 14:00:582012-02-15 14:00:58

(5)

cą zdefi niowania tych terminów20_{, można wskazać najczęściej spotykane} uję-cia. Beata Ociepka ujmuje dyplomację publiczną jako dwustronną, dialogową formą komunikowania międzynarodowego, skierowaną do publiczności za granicą, realizowaną dzięki pośrednictwu środków przekazu i poprzez kanały bezpośrednie. Celem dyplomacji publicznej jest kształtowanie lub wspieranie pozytywnego wizerunku kraju oraz społeczeństwa za granicą i kształtowanie

po-zytywnych postaw wobec kraju nadawcy21_{. Według tego podejścia dyplomacja}

kulturalna stanowi część dyplomacji publicznej, której cechą charakterystyczną pozostaje oddziaływanie na szeroką publiczność za granicą. W przeciwieństwie do klasycznej dyplomacji, realizowanej wyłącznie między rządami, podmiotami dyplomacji publicznej są zarówno głowy państw, rządy, parlamenty, jak i orga-nizacje oraz podmioty pozarządowe czy nawet społeczeństwa poszczególnych państw. Zdaniem Brytyjczyka, Marka Leonarda, dyplomacja publiczna nie może być utożsamiana z propagandą czy nawet public relations państw. Jej celem jest przekazywanie informacji i kreowanie pozytywnego wizerunku, ale także budowanie długotrwałych relacji, które tworzą dobry, sprzyjający klimat dla

polityki rządu22_{. Ten sam autor podkreśla istnienie trzech wymiarów dyplomacji}

publicznej. Pierwszy to codzienna komunikacja, której celem jest wyjaśnianie decyzji rządu w polityce wewnętrznej i międzynarodowej, także za pośrednic-twem środków masowego przekazu. Określana jest mianem „nowego

zarządza-nia” lub „zarządzania informacją”23_{. Drugim jest „komunikacja strategiczna”,}

w której prezentuje się proste przekazy, budujące pozytywny wizerunek pań-stwa. Wreszcie trzecim wymiarem dyplomacji publicznej jest, zdaniem owego autora, długotrwałe rozwijanie międzypaństwowych relacji poprzez stypendia, wymiany naukowe i stosunki kulturalne. Wszystkie wspomniane wymiary są równie ważne, a realizacja każdego z nich wymaga zachowania równowagi po-między bezpośrednią informacją rządową a długofalowymi stosunkami

kultural-nymi24_{. Ostatni ze wskazanych wymiarów można defi niować jako dyplomację}

kulturalną.

W innych, spotykanych w literaturze, ujęciach dyplomacja kulturalna jest jedną ze składowych polityki zagranicznej państwa. Warto podkreślić, że tego rodzaju rozumienie dyplomacji kulturalnej funkcjonuje już od dłuższego czasu. Zgodnie z tym podejściem to rząd jako główny wykonawca polityki państwa bę-dzie podstawowym, według niektórych jedynym, podmiotem dyplomacji

kultu-20 _{M. Ryniejska-Kiełdanowicz, Culture Diplomacy as a Form of International} Communica-tion, Institute for Public Relations, http://www.instituteforpr.org [dostęp: 18 września 2009 roku].

21 _{B. Ociepka, Dyplomacja publiczna jako forma komunikowania międzynarodowego, [w:]} Dyplomacja publiczna, red. B. Ociepka, Wrocław 2008, s. 11 nn.

22 _{M. Leonard, C. Stead, C. Smewing, Public Diplomacy, London 2002, s. 7–11.} 23 _{B. Ociepka, op. cit., s. 25.}

24 _{J. Nye, Soft Power, jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007, s. 146–148.}

PPIA 87 I wyd..indb 95 2012-02-15 14:00:582012-02-15 14:00:58

(6)

ralnej25_{. W dokumentach programowych Ministerstwa Spraw Zagranicznych od}

blisko dekady funkcjonuje pojęcie dyplomacji kulturalnej26_{, która zwykle była}

postrzegana jako część polskiej polityki zagranicznej.

Niezależnie od defi niowania terminu, kompetencje w sferze bezpośredniej realizacji zadań dyplomacji kulturalnej poza granicami RP posiadają instytuty polskie.

Trudności w zdefi niowaniu dyplomacji publicznej i dyplomacji kulturalnej miały wpływ na rozwiązania normatywne aktów przyjmowanych w ramach resor-tu spraw zagranicznych. Świadczą o tym wielokrotne zmiany w brzmieniu

przepi-sów regulaminu, defi niujących instytuty polskie czy określających ich zadania27_.

Początkowo misja instytutów była rozumiana jako promocja Polski na świecie, później pojawiła się dyplomacja kulturalna, a obecnie dyplomacja publiczna i dy-plomacja kulturalna.

W świetle przepisów regulaminu, zgodnie z § 78, instytuty polskie realizują cele polityki zagranicznej narzędziami właściwymi dyplomacji publicznej. Dalej, instytuty działają na rzecz kształtowania pozytywnego wizerunku Polski w pań-stwie przyjmującym oraz zapewniają obecność polskiej kultury w najważniej-szych ośrodkach i środowiskach opiniotwórczych tego państwa. Upowszechniają wiedzę o Polsce współczesnej, jej historii, kulturze i życiu społecznym, a także jej potencjale naukowym i oświatowym. Ich zadaniem jest również inicjowanie i utrzymywanie trwałych kontaktów między polskimi i zagranicznymi partnerami działającymi w sferze międzynarodowej wymiany kulturalnej. Zobowiązane są także do udzielania wsparcia miejscowym środowiskom naukowo-badawczym, zajmującym się problematyką polską. Jako ostatnie wymienione zostało zadanie

promocji języka polskiego28_{. Z przedstawionego katalogu zadań instytutów}

pol-skich wynika, że w założeniu mają one spełniać rolę popularyzatorów polskiej kultury w państwie przyjmującym. Działania te nakierowane są na rozpowszech-nianie wiedzy o Polsce wśród obywateli państwa przyjmującego, z naciskiem na środowiska opiniotwórcze, oraz na kształtowanie i umacnianie pozytywnego

wi-25 _{G. Szondi, Dyplomacja publiczna w Europie Wschodniej z perspektywy public relations,}

[w:] Dyplomacja publiczna, red. B. Ociepka, Wrocław 2008, s. 75.

26 _{R. Wiśniewski, Ku polskiemu modelowi dyplomacji kulturalnej, „Rocznik Polskiej}

Dyplo-macji Kulturalnej” 1999, s. 8.

27 _{Przykładowo w regulaminie MSZ z 2002 roku, nadanego zarządzeniem ministra spraw}

za-granicznych, instytut polski był jednostką organizacyjną podporządkowaną ministrowi, wykonującą zadania w zakresie promocji Rzeczypospolitej Polskiej, a jako pierwsze zostało wskazane zadanie rozpowszechniania wiedzy o Polsce, jej historii i kulturze, a także polityce wewnętrznej i zagranicz-nej, przemianach gospodarczych i społecznych, potencjale naukowym, oświatowym i turystycz-nym. W regulaminie z 2009 roku instytut polski był jednostką organizacyjną, wykonującą zadania w zakresie dyplomacji kulturalnej, a podstawowym jego zadaniem było spełnianie funkcji centrum upowszechniania wiedzy o Polsce, jej historii, kulturze i życiu społecznym oraz jej potencjale na-ukowym i oświatowym.

28 _{§ 77 regulaminu Ministerstwa Spraw Zagranicznych.}

PPIA 87 I wyd..indb 96 2012-02-15 14:00:582012-02-15 14:00:58

(7)

zerunku Polski. Jednocześnie w swojej działalności instytuty powinny

uwzględ-niać realizowane przez Polskę priorytety krajowej polityki zagranicznej29_{. Jak}

wskazują zapisy § 77, instytut polski wykonuje zadania określone w regulaminie oraz w porozumieniu międzynarodowym będącym podstawą jego funkcjonowa-nia, o ile zawarcie takiego porozumienia jest możliwe. Dokonano zastrzeżefunkcjonowa-nia, że przepisy regulaminu, które odnoszą się do zadań i form działania instytutu pol-skiego, stosuje się, jeżeli porozumienie międzynarodowe (będące podstawą jego funkcjonowania) lub przepisy prawa państwa przyjmującego nie stanowią inaczej. To sformułowanie wyraża zasadę prymatu umowy międzynarodowej nad przepi-sami krajowymi o charakterze wewnętrznym. By w pełni zrealizować postawione przed instytutami polskimi zadania, niezbędne jest zastosowanie odpowiednich środków i metod działania. W regulaminie przedstawiono zatem katalog form działania placówek, z zastrzeżeniem ich dostosowania do uwarunkowań istnie-jących w państwie przyjmującym. Zapis ten może potwierdzać świadomość pra-wodawcy, iż w poszczególnych państwach przyjmujących istnieją zróżnicowane czynniki, determinujące skuteczność prowadzonej promocji państwa. Wśród nich wymienić można: funkcjonującą w państwach infrastrukturę kulturalną, stopień znajomość kultury polskiej wśród obywateli państw przyjmujących, możliwości fi nansowania, powszechny obraz państwa i jego obywateli, możliwości kontaktów

z mediami, ośrodkami opiniotwórczymi30_{. Wskazane w regulaminie formy}

dzia-łań instytutów polskich obejmują:

–– realizację projektów promujących Polskę poprzez kulturę we współpracy z instytucjami oraz środowiskami artystycznymi i naukowymi państwa przyj-mującego, a także z organizacjami samorządowymi i pozarządowymi. Dalej, przedstawianie polskiej oferty kulturalnej w najważniejszych ośrodkach pań-stwa przyjmującego i działanie na rzecz obecności polskich twórców, badaczy i artystów na festiwalach, w projektach, inicjatywach i innych imprezach mię-dzynarodowych;

–– wprowadzanie tematyki z zakresu wiedzy o Polsce, jej kulturze, historii i dziedzictwie narodowym do systemu edukacyjnego i mediów państwa przyjmu-jącego;

–– wspieranie działań podmiotów zagranicznych i krajowych, podejmowa-nych w sferze kultury na rzecz tworzenia i umacniania pozytywnego wizerunku Polski w państwie przyjmującym i na arenie międzynarodowej;

–– organizowanie wizyt studyjnych w Polsce dla przedstawicieli środowisk opiniotwórczych państwa przyjmującego;

29 _{Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych –– z upoważnienia}

ministra –– na interpelację nr 9511 w sprawie działalności polskich instytutów kultury w Europie i w świecie, http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/3B8CD0C5 [dostęp: 10 listopada 2011 roku].

30 _{A. Umińska-Woroniecka, Od promocji stosunków kulturalnych do dyplomacji kulturalnej} w działaniach polskiej służby zagranicznej, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2010, nr 5–6 (57–58),

s. 52.

PPIA 87 I wyd..indb 97 2012-02-15 14:00:582012-02-15 14:00:58

(8)

–– współpraca z instytucjami zagranicznymi i krajowymi przy organizacji wydarzeń promocyjnych;

–– publikacja książek i materiałów poświęconych polskiej problematyce i promujących wiedzę o Polsce.

Pełna prezentacja w regulaminie powierzonych instytutom polskim zadań, a także form działań, potwierdza dążenie do objęcia podstawą prawną jak najszer-szego zakresu praktycznego aspektu dyplomacji kulturalnej, która przez placówki jest realizowana.

Przyjęty pod koniec lat 90. model organizacyjny instytutu zakłada, że pro-gram jego działalności realizowany jest przez zespoły składające się z sześciu do ośmiu osób, w tym: dyrektora oraz zazwyczaj jednego pracownika merytoryczne-go delemerytoryczne-gowanemerytoryczne-go z kraju (mają oni status dyplomatyczny), dwóch lub trzech eks-pertów miejscowych, znających język i warunki kraju urzędowania oraz mających wyrobione kontakty w miejscowych środowiskach kulturalnych, a także dwóch pracowników pomocniczych. Skład ten może ulegać niewielkim modyfi kacjom ze względu na miejscowe uwarunkowania. W sytuacji gdy szef placówki oraz jego zastępca posiadają stopień dyplomatyczny, zastosowanie mają przepisy ustawy o służbie zagranicznej. Zgodnie z jej postanowieniami stopień dyplomatyczny otrzymują członkowie służby zagranicznej po spełnieniu ustawowych przesłanek. Może być on także nadany osobie niebędącej członkiem służby zagranicznej na czas wykonywania przez nią powierzonych zadań.

3. BILATERALNE UMOWY WYZNACZAJĄCE STATUS INSTYTUTÓW POLSKICH

Przepisy przywołanego wyżej regulaminu mają zastosowanie, o ile nie są sprzeczne z zawartą umową międzynarodową lub zwyczajami obowiązującymi w państwie przyjmującym. Obecnie ministrowi spraw zagranicznych podlega 21

instytutów polskich31_{w 19 państwach. Większość instytutów tworzących polską}

siatkę dyplomacji kulturalnej funkcjonuje w Europie, głównie w stolicach państw przyjmujących (Berlinie, Bratysławie, Budapeszcie, Bukareszcie, Brukseli, Ki-jowie, Londynie, Madrycie, Mińsku, Moskwie, Paryżu, Pradze, Rzymie, Sofi i, Sztokholmie, Wiedniu, Wilnie), dodatkowo w Niemczech funkcjonuje Insty-tut Polski w Düsserldorfi e oraz jako oddział placówki w Berlinie InstyInsty-tut Pol-ski w Lipsku. W Federacji RosyjPol-skiej (poza Moskwą) działa również placówka w Sankt Petersburgu. Dwa instytuty polskie działają poza kontynentem europej-skim: w Tel Awiwie-Jafi e oraz Nowym Jorku (Ośrodek Kultury Polskiej). Z więk-31 _{W obwieszczeniu zawierającym wykaz placówek podległych ministrowi spraw}

zagranicz-nych wymieniono 21 instytutów polskich, wyliczenie nie zawiera Instytutu Polskiego w Lipsku, traktuje bowiem tę placówkę jako oddział Instytutu Polskiego w Berlinie.

PPIA 87 I wyd..indb 98 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59

(9)

szością państw, w których działają polskie placówki, Rzeczpospolita Polska za-warła bilateralne umowy będące podstawą ich funkcjonowania. W większości wypadków są to porozumienia dotyczące utworzenia i działalności instytutów, przy czym w umowach zawartych do połowy lat 90. jest mowa o ośrodkach in-formacji i kultury polskiej, które później zmieniły nazwę na instytut polski. Czę-ściowo podstawę działalności instytutów stanowią dwustronne umowy dotyczące współpracy w dziedzinie kultury, nauki i upowszechnienia języka. Dodatkowo podstawą działalności Instytutu Polskiego w Wilnie, wobec braku przyjętego porozumienia, które dotyczyłoby współpracy kulturalnej, jest traktat o przyjaźni

i współpracy32_{. W myśl art. 21 ust. 2 przywołanej umowy Polska i Litwa w celu}

promowania narodowego dorobku i osiągnięć kultury, nauki i oświaty, a także dla wspomagania współpracy w tych dziedzinach, zobowiązały się do powołania ośrodków kultury i informacji: polskiego na Litwie i litewskiego w Polsce. Warto podkreślić, że jedynie w stosunkach z Litwą podstawą prawną utworzenia ośrod-ków kulturalnych jest polityczny traktat.

Na szczególną uwagę zasługują porozumienia bezpośrednio regulujące utwo-rzenie i funkcjonowanie polskich placówek działających w formie instytutów

pol-skich. Tego rodzaju umowy zostały podpisane w ostatnich 20 latach z Hiszpanią33_,

Rumunią34_{, Izraelem}35_{, Węgrami}36_{, Słowacją}37_{, a wcześniej (przed rokiem 1989)}

ze Związkiem Radzieckim38_{, Stanami Zjednoczonymi}39_{, Francją}40_,

Czechosłowa-32 _{Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach}

i dobrosąsiedzkiej współpracy, Dz.U. z 1995 Nr 15, poz. 71.

33 _{Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Królestwa Hiszpanii o}

utwo-rzeniu i działalności instytutów kultury, podpisana w Warszawie dnia 30 września 2005 r., M.P. Nr 59, poz. 623 i 624.

34 _{Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Rumunii o działalności Instytutu}

Polskiego w Bukareszcie i Rumuńskiego Instytutu Kultury w Warszawie. M.P. z 2010 Nr 36, poz. 513.

35 _{Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Państwa Izrael o}

wzajem-nym utworzeniu i działalności ośrodków kultury i informacji, http://www.traktaty.msz.gov.pl/fd. aspx?f=P0000013664.pdf [dostęp: 1 września 2011 roku].

36 _{Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Węgierskiej o}

dzia-łalności instytutów kultury, M.P. z 2009 Nr 23, poz. 301.

37 _{Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Słowackiej o}

zmia-nie Umowy między Rządem PRL a Rządem CSRS o działalności Ośrodków Informacji i Kultury, sporządzonej w Pradze dnia 10 grudnia 1982 r. poprzez wymianę not, http://www. traktaty.msz.gov. pl/fd.aspx?f=P0000007790.pdf [dostęp: 15 września 2011 roku].

38 _{Umowa między Rządem PRL a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich}

o utworzeniu i działalności Ośrodka Informacji i Kultury Polskiej w Związku Radzieckim, http:// www.traktaty.msz.gov.pl/fd.aspx?f=P0000010915.pdf [dostęp: 10 września 2011 roku].

39 _{Umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Stanów}

Zjednoczo-nych Ameryki o wzajemnym utworzeniu Ośrodków Kultury i Informacji, http://www.traktaty.msz. gov.pl/fd.aspx?f=P0000008744.pdf [dostęp: 15 września 2011 roku].

40 _{Porozumienie między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Republiki}

Francuskiej w sprawie Instytutów Polskich i Instytutów Francuskich, http://www. traktaty.msz.gov. pl/fdaspx?f=P0000008862.pdf [dostęp: 15 września 2011 roku].

PPIA 87 I wyd..indb 99 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59

(10)

cją41_{, Bułgarią}42_{, Włochami}43_{. Wymienione porozumienia mają charakter} rządo-wych umów zawieranych między Polską a poszczególnymi państwami przyjmu-jącymi. Ich treść bywa zróżnicowana, także ze względu na czas, w którym zostały podjęte.

Warto poddać pogłębionej analizie postanowienia porozumień zawartych przede wszystkim po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku, czyli umów polsko-hiszpańskiej, polsko-węgierskiej oraz polsko-rumuńskiej. Wydaje się, że zastosowane w nich sformułowania mogą stanowić wzorzec porozumie-nia regulującego status instytutów polskich. Pierwsza z umów dotyczyła nowo tworzonej polskiej placówki w Madrycie, dwie pozostałe odnosiły się do instytu-tów już funkcjonujących. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w sformułowaniach przyjętych w umowach. W pierwszej z wymienionych jest mowa o wspieraniu utworzenia i działalności Instytutu Polskiego w Madrycie, podczas gdy w pozo-stałych jest mowa o działalności już istniejących placówek. Wymienione porozu-mienia mają zbliżone zapisy, w pierwszej kolejności wszystkie przewidują moż-liwość utworzenia nowych instytutów bądź powołania fi lii, jednakże wymagana

jest tutaj zgoda państwa przyjmującego44_{. Dalej jest mowa o podległości placówek}

kompetentnym organom administracji rządowej45_{. Kolejne postanowienia dotyczą}

celów działania placówek –– w umowie polsko-hiszpańskiej oraz polsko-węgier-skiej jest mowa o rozpowszechnianiu języka i kultury polpolsko-węgier-skiej, a także promocji państw w zakresie swoich odpowiednich kompetencji. Natomiast w umowie pol-sko-rumuńskiej wskazano, że celem działalności jest promocja języka i kultury polskiej –– w wypadku Instytutu Polskiego w Bukareszcie, a także promocja edu-kacji, nauki i wiedzy o państwie wysyłającym. We wszystkich umowach znalazł się katalog działań, prowadzących do realizacji powierzonych instytutom zadań. 41 _{Umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Czechosłowackiej}

Republiki Socjalistycznej o działalności Ośrodków Kultury i Informacji, http://www.traktaty.msz. gov.pl/fd.aspx?f=P0000013659.pdf [dostęp: 14 września 2011 roku].

42 _{Protokół między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Ludowej Republiki}

Bułgarii o działalności ośrodków informacji i kultury w Warszawie i Sofi i, http://www.traktatty.msz. gov.pl/fd.aspx?f=P0000010086.pdf [dostęp: 11 września 2011 roku].

43 _{Porozumienie między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Rządem Republiki}

Włoskiej w sprawie utworzenia Instytutów Kultury w Polsce i we Włoszech, w formie wymiany not, http://www.traktaty.msz.gov.pl/fd.aspx?f=P0000008672.pdf [dostęp: 11 września 2011 roku].

44 _{We wszystkich umowach podkreślana jest zasada wzajemności w zakresie powoływania}

nowych placówek. Warto zaznaczyć, że tego rodzaju rozwiązanie nie było przyjmowane przykła-dowo w stosunkach ze Związkiem Radzieckim. Podpisane w latach 80. umowy z tym państwem przyjmującym stanowiły podstawę do utworzenia dwóch przedstawicielstw radzieckich w Polsce i tylko jednego polskiego –– w Moskwie.

45 _{Państwa przyjmujące posiadają zróżnicowane modele organizacji dyplomacji}

kultural-nej; w Hiszpanii, podobnie jak w Polsce, placówki podlegają Ministerstwu Spraw Zagranicznych. W Rumunii placówki promujące to państwo za granicą podlegają jednocześnie MSZ i rumuńskie-mu Instytutowi Kultury, z kolei nadzór nad działalnością węgierskich placówek sprawuje minister właściwy ds. kultury.

PPIA 87 I wyd..indb 100 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59

(11)

Te wyliczenia różnią się od zadań wskazanych w przyjętym pod koniec 2010 roku regulaminie ministerstwa, obejmujących między innymi:

–– organizowanie kursów języka, kultury i cywilizacji obu państw, progra-mów doskonalenia i wsparcia dla nauczycieli i wykładowców języka oraz

współ-pracę ze szkołami w zakresie nauczania języka46_;

–– rozpowszechnianie wiedzy z dziedziny kultury, nauki, edukacji oraz z za-kresu historii i problematyki współczesnej jednego państwa na terytorium drugie-go państwa;

–– organizowanie imprez kulturalnych, w szczególności wystaw, projekcji fi lmowych, spektakli, koncertów, przeglądów i festiwali, warsztatów itp. oraz se-minariów, wykładów, złożonych projektów, jak na przykład dni kultury, spotka-nia specjalistów różnych dziedzin życia kulturalnego i naukowego na terytorium drugiego państwa;

–– prowadzenie bibliotek47_{, informacyjnych baz danych dotyczących kultury}

i nauki, fi lmotek i fonotek, udostępnianie i wypożyczanie ich zbiorów zaintereso-wanym osobom i instytucjom, prowadzenie informacyjnych stron internetowych; –– przybliżenie tradycji i twórczości literackiej swojego kraju oraz wspieranie przekładów ze swojego języka;

–– udział w imprezach i projektach związanych ze współpracą kulturalną, współpracą podmiotów sektora publicznego i inicjatyw obywatelskich oraz wyni-kających z umów o bezpośredniej współpracy między instytucjami i organizacja-mi obu stron lub programów oraz inicjatyw Unii Europejskiej.

Użyte w umowach z Hiszpanią i Węgrami sformułowania pozwalają na

wyko-nywanie działań innych niż wymienione48_{, umowa z Rumunią takiej możliwości}

nie przewiduje. Wszystkie umowy zawierają zastrzeżenie, że realizacja wymie-nionych zadań powinna być zgodna z prawem wewnętrznym państw przyjmu-jącego i wysyłaprzyjmu-jącego, a dodatkowo umowa z Rumunią wskazuje na obowiązek zgodności z postanowieniami prawa międzynarodowego.

W dalszej części znalazły się zapisy określające prawa, obowiązki i kom-petencje placówek, potrzebne do ich funkcjonowania. Wśród nich są

uprawnie-46 _{Coraz częściej tego rodzaju zadanie przejmowane jest przez szkoły językowe, choć instytuty}

mają niekiedy wpływ na osobę lektora zatrudnianego do nauki języka polskiego.

47 _{Warto zwrócić uwagę na zadanie polegające na prowadzeniu bibliotek. W ostatnich kilku}

latach, zgodnie z założeniami opracowanymi w MSZ, w polskich placówkach podejmowane są działania zmierzające do likwidacji bibliotek (Instytut Kultury Polskiej w Londynie), ograniczenia księgozbioru (Instytut Polski w Sztokholmie) albo ograniczanie liczby etatów w bibliotece (Instytut Polski w Rzymie). Ma to związek z realizacją nowego modelu organizacyjnego instytutów polskich –– biura impresaryjno-menedżerskiego, którego działalność ma być kierowana do obywateli pań-stwa przyjmującego i realizowana głównie poza siedzibą placówek.

48 _{W ust. 2 art. 4 odpowiednio polsko-hiszpańskiej oraz polsko-węgierskiej umowy użycie}

zwrotu „realizowane między innymi przez następujące działania” wskazuje na otwarty katalog dzia-łań, o ile będą one zgodne z przepisami prawa.

PPIA 87 I wyd..indb 101 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59

(12)

nia szefów placówek bądź ich zastępców49_{do dokonywania czynności prawnych} w postaci: otwierania kont bankowych w państwie przyjmującym, zawierania umów, zaciągania innych zobowiązań. Strony zobowiązały się do stwarzania instytutom państw wysyłających niezbędnych warunków do właściwego funk-cjonowania i realizacji ich celów, w granicach przewidzianych przez prawo i na zasadzie wzajemności. Wszystkie umowy przewidują pewien zakres przywilejów przyznanych placówkom, przykładowo w umowie polsko-rumuńskiej jest mowa między innymi o zwolnieniu placówek od opłat, podatku od towarów i usług oraz innych podatków od działalności placówek. Z kolei w art. 8 porozumienia pol-sko-węgierskiego wskazano na możliwość korzystania ze zwolnień podatkowych związanych bezpośrednio z działalnością placówek. Przyznane placówkom przy-wileje podatkowe muszą być zgodnie z postanowieniami prawa wewnętrznego państw-stron oraz z prawem Unii Europejskiej (konwencja polsko-węgierska), zastosowanie mają także postanowienia umów o unikaniu podwójnego opodat-kowania. Na uwagę zasługują zapisy dotyczące nabywania, korzystania z nieru-chomości stanowiących siedzibę instytutów; każda z umów inaczej reguluje te kwestie. W umowach z Hiszpanią i Węgrami poświęcono tej sprawie stosunko-wo szerokie zapisy, stanowiąc, że każda ze stron zapewni sstosunko-wojemu instytutowi we własnym zakresie pomieszczenia spełniające wymogi co do lokalizacji, po-wierzchni oraz celów i rodzajów prowadzonej działalności, na rynku nieruchomo-ści w państwie przyjmującym –– ta część zapisów została powtórzona w trenieruchomo-ści po-rozumienia z Rumunią. Dodatkowo państwa zobowiązały się do współdziałania, w razie potrzeby, przy poszukiwaniu odpowiednich pomieszczeń i nieruchomości. Będą także ułatwiały, na zasadach wzajemności i zgodnie z obowiązującym pra-wem każdego z państw, nabycie tytułu prawnego do pomieszczeń i nieruchomości przeznaczonych na siedziby instytutów oraz przy uzyskaniu najkorzystniejszych warunków zakupu lub najmu. Tego rodzaju ułatwienia zobowiązują państwa do udzielania pomocy nie tylko w poszukiwaniu lokalizacji, ale także w zakresie ceny za najem lub kupno nieruchomości. We wszystkich umowach znalazł się zapis o pokrywaniu kosztów działalności instytutów przez państwo wysyłające.

Warto zwrócić uwagę na ograniczenie prowadzenia przez instytuty działal-ności zarobkowej. Znaczące jest zróżnicowanie ujęcia tej kwestii w poszczegól-nych umowach. I tak w porozumieniu z Hiszpanią znalazły się zapisy, że instytuty w swojej działalności nie będą się kierowały celami zarobkowymi i nie będą pro-wadziły działalności o charakterze gospodarczym. Od tej zasady strony dopuściły wyjątki, stanowiąc, że placówki mogą (zgodnie z obowiązującymi przepisami we-wnętrznymi państwa przyjmującego) uzyskiwać przychody z tytułu opłat za kursy języka, za uzyskanie dyplomów, za dostarczanie materiałów audiowizualnych, bibliografi cznych i dydaktycznych oraz wszelkich innych materiałów i czynności mających związek z kursami językowymi. Podobnie tę zasadę formułuje umowa

49 _{Umowy wskazują właściwe organy, powołując się na przepisy wewnętrzne państw.}

PPIA 87 I wyd..indb 102 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59

(13)

z Rumunią, w myśl której instytuty mają się kierować zasadą non profi t i prowa-dzić działania o charakterze niezarobkowym. Także tutaj wyliczono przypadki, w których odstępstwo od powyższej zasady jest możliwe, dodatkowo rozszerzając ich katalog o możliwość pobierania opłat za udział w imprezach kulturalnych, oświatowych i naukowych lub ich organizowanie. Zupełnie inaczej sformułowano tę zasadę w porozumieniu z Węgrami, ponieważ w myśl art. 6 Instytut Polski w Bu-dapeszcie i instytuty węgierskie w Polsce mogą uzyskiwać przychody w związ-ku z działalności, która została wyliczona (we wcześniejszych unormowaniach) w katalogu działań placówek. Nie ma tu wprost wyrażonej zasady niezarobkowe-go prowadzenia działalności, jednak z uwagi na przyjęte rozwiązanie wykluczono prowadzenie działalności zarobkowej w związku z innymi, aniżeli wymienione, zadaniami instytutów. Dla statusu prawnego instytutów polskich istotne znaczenie mają regulacje dotyczące personelu placówek. W trzech umowach przyjęto roz-wiązania, w myśl których dyrektor placówki oraz jego zastępca korzystają z przy-wilejów i immunitetów dyplomatycznych, zwolnień podatkowych i ułatwień określonych w Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych. Stanowi to wyraz funkcjonujących dotychczas zwyczajów międzynarodowych

obowiązu-jących w stosunkach między państwami50_{. W przepisach porozumień określono}

właściwość przepisów prawa pracy państwa wysyłającego lub przyjmującego. Jako kryterium wskazano tutaj obywatelstwo pracownika placówki albo miejsce jego stałego zamieszkania. Jeżeli posiada obywatelstwo polskie, to zastosowanie będą miały przepisy prawa polskiego, gdy zaś jest obywatelem państwa przyjmu-jącego –– właściwe są przepisy tego państwa.

Analizowane umowy zostały zawarte na okres pięciu lat z zastrzeżeniem automatycznego przedłużenia na dalsze pięcioletnie okresy, o ile żadna ze stron

nie wypowie porozumienia w drodze pisemnej notyfi kacji51_{sześć miesięcy przed}

upływem obowiązywania (umowy z Hiszpanią i Węgrami) bądź dziewięć w od-niesieniu do traktatu z Rumunią.

Szeroka prezentacja postanowień zawartych w dwustronnych umowach, dotyczących utworzenia i działalności instytutu, pokazuje specyfi kę placówek zagranicznych, które działają w formie instytutów kultury. Przywołane poro-zumienia w wyczerpujący sposób regulują sytuację prawną placówek. Takiego celu nie mogą realizować bilateralne umowy o współpracy w dziedzinie kultury, nauki i oświaty, które są podstawą działalności instytutów w Kijowie, Mińsku, Brukseli, Londynie czy Wiedniu, kiedy tworzeniu (albo częściej funkcjonowaniu) instytutów poświęcone są jedynie pojedyncze artykuły. Przykładowo w umowie

50 _{Z dotychczasowej praktyki wynika, że nawet w razie braku jakichkolwiek porozumień}

mię-dzy państwami strony przyznają zwykle status dyplomatyczny szefom instytutów polskich na zasa-dzie wzajemności, a niekiedy ich zastępcom, jak np. w Szwecji.

51 _{W umowie polsko-węgierskiej jest mowa o nocie dyplomatycznej.}

PPIA 87 I wyd..indb 103 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59

(14)

polsko-ukraińskiej52_{w art. 15 strony zadeklarowały zainteresowanie tworzeniem} ukraińskich ośrodków kulturalnych w RP i polskich ośrodków kulturalnych na Ukrainie. Status i warunki ich działalności mają być określenie odrębnym (jak dotąd niezwartym) porozumieniem. Podobny zapis znalazł się w umowie

podpisa-nej z Białorusią53_{, w której strony zobowiązały się na mocy art. 16 do utworzenia}

na terytorium swoich państw instytucji kulturalnych (Centrum Kulturalnego Bia-łorusi w Rzeczypospolitej Polskiej i Instytutu Polskiego w Republice BiaBia-łorusi) oraz do udzielania pomocy w ich działalności. Także tutaj jest mowa o zawarciu porozumienia szczegółowo regulującego ich status. Z kolei porozumienie Polski

i Austrii54_{zawiera w art. 16 zobowiązanie do udzielenia ośrodkowi kulturalnemu}

drugiej umawiającej strony, istniejącemu na jej terytorium, poparcia niezbędnego dla działalności tego ośrodka. Literalna wykładnia tego przepisu mogłaby wskazy-wać na brak możliwości tworzenie innych niż funkcjonujące w momencie podpi-sania porozumienia ośrodków. Obecnie na terytorium Polski zadania austriackiej dyplomacji kulturalnej realizowane są między innymi przez Austriackie Forum Kultury w Warszawie oraz w Krakowie, a także trzy instytuty austriackie, zajmu-jące się prowadzeniem nauki języka niemieckiego we Wrocławiu, w Krakowie i Warszawie55_.

W polsko-brytyjskiej umowie z 1978 roku56_{instytutom poświęcono art. 7.}

Zgodnie z nim każda ze stron, w granicach ustaw i innych przepisów obowiązu-jących na jej terytorium, będzie ułatwiać w swoim kraju działalność instytucjom kulturalnym drugiej strony, w szczególności Instytutowi Kultury Polskiej w Lon-dynie oraz Instytutowi Brytyjskiemu w Warszawie (British Council).

Warto przedstawić szczególny status prawny niektórych instytutów polskich. Przykładem może być Instytut Polski w Sankt Petersburgu, drugi obok moskiew-skiego polski ośrodek kulturalny. Przyczyną dość specyfi cznej regulacji jest brak porozumienia bilateralnego, pozwalającego na utworzenie poza stolicą Federacji Rosyjskiej polskiej placówki. W myśl umowy zawartej w 1988 roku o utworze-niu i działalności Ośrodka Informacji i Kultury Polskiej w Związku Radzieckim, strona przyjmująca wyraziła zgodę na utworzenie Ośrodka Informacji i Kultury Polskiej w ZSRR z siedzibą (jedynie) w Moskwie. Już wówczas w stosunkach 52 _{Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy o współpracy}

w dziedzinie kultury, nauki i oświaty, podpisana w Kijowie dnia 20 maja 1997 r., Dz.U. z 2000 Nr 3, poz. 29.

53 _{Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Białoruś o}

współ-pracy w dziedzinie kultury, nauki i oświaty, Dz.U. z 1996 Nr 76, poz. 365.

54 _{Umowa między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Austrii o współpracy}

kultural-nej i naukowej, Dz.U. z 1973 Nr 29, poz. 161.

55 _{Zob. Österreich Institut Warszawa, Kim jesteśmy?, http://www.oesterreichinstitut.waw.pl/}

oeiwarszawa_o_sobie.html [dostęp: 14 stycznia 2011 roku].

56 _{Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Zjednoczonego Królestwa}

Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii o współpracy w dziedzinie kultury, nauki i oświaty, Dz.U. z 1979 Nr 20, poz. 114.

PPIA 87 I wyd..indb 104 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59

(15)

z ZSRR, mocą porozumienia z 1984 roku w sprawie otwarcia fi lii Domu

Radziec-kiej Nauki i Kultury w Gdańsku i Katowicach57_{, istniała możliwość powołania}

poza Warszawą radzieckich ośrodków kultury. Przyjęte uregulowania wynikały bezpośrednio z przyczyn politycznych. Z tego powodu status prawny placówki w Sankt Petersburgu może być rozpatrywany na dwóch płaszczyznach: dwustron-nego prawa międzynarodowego oraz polskiego porządku prawdwustron-nego. W świetle rozwiązań drugiego z wymienionych, placówka w Sankt Petersburgu działa jako ośrodek polskiej dyplomacji publicznej i kulturalnej, wypełniający zadania wy-nikające z regulaminu MSZ, w formach tym aktem przewidzianych. Na gruncie stosunków dwustronnych polska placówka stanowi organizacyjnie wydzieloną strukturę wydziału kultury konsulatu generalnego w Sankt Petersburgu. Co za tym idzie, kierownictwu przysługuje zakres przywilejów i immunitetów właściwy urzędnikom konsularnym. A status prawny wyznaczają przede wszystkim posta-nowienia konwencji konsularnej.

Inna szczególna sytuacja dotyczy Instytutu Polskiego w Sztokholmie, po-nieważ pomiędzy Polską i Szwecją nie zostało zawarte dotychczas porozumienie o współpracy kulturalnej, obie strony nie podpisały także traktatu politycznego o przyjaźni i współpracy, nie wspominając o umowie dotyczącej funkcjonowania ośrodków kulturalnych. W tej sytuacji za podstawę funkcjonowania polskiej pla-cówki należałoby uznać prawo i zwyczaje państwa przyjmującego oraz regulacje państwa wysyłającego –– Rzeczypospolitej Polskiej. Instytut Polski w Sztokhol-mie realizuje powierzone mu polskim prawem zadania w zakresie dyplomacji publicznej i kulturalnej. Wydaję się, że specyfi ka statusu prawnego Instytutu Pol-skiego w Sztokholmie wynika także z faktu nieposiadania przez Szwecję klasycz-nej sieci dyplomacji kulturalklasycz-nej poza jej granicami, a promocją kraju i jego kultu-ry zajmuje się Instytut Szwedzki z siedzibą w Sztokholmie oraz jego oddziałem w Paryżu58_.

Warto wreszcie zwrócić uwagę na umowę podpisaną w 2005 roku ze

Słowa-cją59_{. Status prawny ośrodków kultury obu państw został wyznaczony}

postanowie-niami porozumienia międzyrządowego z 1982 roku60_{, zawartego jeszcze w czasie}

istnienia Czechosłowacji. Na podstawie jego postanowień strony zobowiązywały się między innymi do popierania, na zasadzie wzajemności, działalności na

teryto-57 _{Porozumienie zostało zawarte w formie wymiany not.}

58 _{Swedish Insitute,}

http://www.si.se/English/Navigation/About-SI/Centre-culturel-suedois-CCS/ [dostęp: 15 stycznia 2011 roku].

59 _{Umowa między Rządem RP a Rządem Republiki Słowackiej o zmianie umowy między}

Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej o działalności ośrodków informacji i kultury, sporządzonej w Pradze dnia 10 grudnia 1982 r. po-przez wymianę not, http://www.traktaty.msz.gov.pl/fd.aspx?f=P0000007790.pdf [dostęp: 15 wrze-śnia 2011 roku].

60 _{Umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Czechosłowackiej}

Republiki Socjalistycznej o działalności ośrodków kultury i informacji, http://www.traktaty.msz. gov.pl/fd.aspx?f=P0000013659.pdf [dostęp: 14 września 2011 roku].

PPIA 87 I wyd..indb 105 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59

(16)

rium swojego państwa ośrodków informacji i kultury oraz ich fi lii: Czechosłowac-kiego Ośrodka Kultury i Informacji w Warszawie, jego fi lii w Szczecinie, Ośrodka

Informacji i Kultury Polskiej w Pradze oraz jego fi lii w Bratysławie61_{. Natomiast}

mocą porozumienia z 2005 roku strony ustaliły brzmienie art. 8. ust. 2, wskazu-jąc, że państwo przyjmujące opłaca czynsz oraz pokrywa wydatki za ogrzewanie i wodę, oczyszczenie ulicy, wywóz śmieci i wentylację. Zwraca uwagę stopień szczegółowości unormowań, raczej niemający zastosowania w pozostałych tego typu umowach. Przyczyna może wynikać z odstępstwa od zasady pokrywania kosztów funkcjonowania placówek przez państwo wysyłające, co potwierdzają umowy podpisane z pozostałymi państwami.

4. PODSUMOWANIE

Status prawny instytutów polskich regulowany jest przepisami krajowymi oraz postanowieniami międzynarodowych umów bilateralnych. Polskie przepisy mają charakter prawa wewnętrznego, dotyczy to przede wszystkim regulaminu Ministerstwa Spraw Zagranicznych, którego dwa ostatnie paragrafy zawierają zadania i formy działalności placówek, ale także innych zarządzeń szczegółowo regulujących sprawy organizacyjne i fi nansowe. Warto zwrócić uwagę na stosun-kowo częste zmiany we wskazanych aktach, przede wszystkim w przepisach re-gulujących podstawowy cel działalności instytutów polskich. Początkowo rolą instytutów była promocja państwa za granicą, następnie pełnienie funkcji centrum upowszechniania wiedzy o Polsce, po kolejnych zmianach instytuty wykonywały zadania w zakresie dyplomacji kulturalnej, a obecnie mają realizować cele po-lityki zagranicznej narzędziami właściwymi dyplomacji publicznej, wykonując zadania w zakresie dyplomacji publicznej i kulturalnej. W tej sytuacji kluczowym zagadnieniem pozostaje rozumienie używanych w aktach normatywnych termi-nów dyplomacji publicznej i dyplomacji kulturalnej, także w sytuacji obecnych w nauce stosunków międzynarodowych problemów z ich zdefi niowaniem.

Dokonane przez prawodawcę w regulaminie MSZ zastrzeżenie, że odnoszące się do zadań i form działania instytutu polskiego przepisy tego aktu stosuje się, o ile porozumienie międzynarodowe — będące podstawą jego funkcjonowania — lub przepisy prawa państwa przyjmującego nie stanowią inaczej, wskazuje na pierwszeństwo stosowania postanowień dwustronnych umów międzynaro-dowych. Z większością państw, w których instytuty polskie funkcjonują, Polska podpisała porozumienia bezpośrednio regulujące instytucjonalno-prawną sytuację placówek. W pozostałych wypadkach, poza Instytutem Polskim w Sztokholmie 61 _{W wyniku podziału wspólnego Czechosłowackiego Ośrodka Kultury i Informacji w}

War-szawie na dwie samodzielne instytucje, 13 października 1993 został utworzony Instytut Słowacki w Warszawie.

PPIA 87 I wyd..indb 106 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59

(17)

i Wilnie, zastosowanie mają przepisy umów o współpracy w dziedzinie kultury. Warto jednak podkreślić, że zawarcie tego typu umów nie zawsze gwarantuje praktyczną ich realizację. Przywołując działalność Instytutu Polskiego w Sztok-holmie, można odnieść wrażenie, że brak bilateralnej umowy nie stanowi prze-szkody dla ożywionych kontaktów i jego szerokiej działalności. W tym wypadku zwyczaje i przepisy państwa przyjmującego okazują się wystarczające dla funk-cjonowania polskiej placówki.

W bliskiej perspektywie dla statusu prawnego polskich placówek, prowadzą-cych działania w sferze dyplomacji kulturalnej oraz publicznej, kluczowe znacze-nie będą miały akty normatywne wydawane przez organy Unii Europejskiej. Już dziś większość instytutów współpracuje z przedstawicielstwami państw

człon-kowskich w ramach EUNIC62_{. Promocja kultury, wzajemnego zrozumienia ma}

być również zadaniem kształtującej się obecnie Europejskiej Służby Działań

Ze-wnętrznych63_.

62 _{Stowarzyszenie Narodowych Instytutów Kultury Unii Europejskiej. EUNIC buduje}

efek-tywne partnerstwo i sieć kontaktów między narodowymi instytutami kultury UE w celu rozwijania i promocji kulturalnej różnorodności oraz wzajemnego zrozumienia między społeczeństwami Euro-py, a także aby umacniać międzynarodowy dialog i współpracę kulturalną z krajami spoza Europy. Por. http://www.eunic-online.eu/ [dostęp: 28 marca 2011 roku].

63 _{Projekt sprawozdania w sprawie kulturowego wymiaru działań zewnętrznych UE}

(2010/2161(INI)), Komisja Kultury i Edukacji, sprawozdawca: Marietje Schaake, Projekt Rezolucji Parlamentu Europejskiego. PR/850032PL/doc.

PPIA 87 I wyd..indb 107 2012-02-15 14:00:592012-02-15 14:00:59