Wokół zagadnienia chrystocentryzmu w teologii moralnej

Jan Pryszmont

Wokół zagadnienia

chrystocentryzmu w teologii

moralnej

1970

Collectanea Theologica 40 (1970) f. I

KS. JAN PBYSZMONT, WARSZAWA

WOKÓŁ ZAGADNIENIA CHRYSTOCENTRYZMU W TEOLOGII MORALNEJ

C hrystus stanowi centrum wszystkich dzieł Bożych. Praw dę tę niektórzy teologowie określają jako chrystocentryzm obiektywny. Subiektyw nym zaś nazyw ają rozw ijanie teologii i kształtow anie życia zgodnie z tą podstawową praw dą *. Niewątpliwie teologia ka­ tolicka zawsze była zorientow ana ku Chrystusowi, nie zawsze jed­ nak w sposób jednakowy i nie zawsze w dostatecznej mierze. Stąd w ostatnich dziesiątkach lat nietrudno dostrzec tendencję, by te­ ologię bardziej ześrodkować wokół osoby i dzieła Chrystusa, by w sposób bardziej w yrazisty ukazać Go jako zasadę naczelną teolo­ gii. Znalazło to odbicie w bardzo poważnej mierze zarówno w obra­ dach, jak i uchw ałach II Soboru W atykańskiego 2.

P ostulat pogłębienia chrystocentrycznej orientacji dotyczy całej teologii, w szczególny jednak sposób można go odnieść do teologii moralnej. Z jednej strony bowiem chyba żadna inna dziedzina wiedzy teologicznej nie oddaliła się w swym ujęciu od C hrystusa jako principium tak jak teologia m oralna, zatracając naw et w edług niektórych ch arakter wiedzy teologicznej3. Z drugiej zaś jest ona tą dziedziną, której odnowa im plikująca chrystocentryczne ukie­ runkow anie, mimo że jest najm ocniej postulowana, posuwa się naprzód bardzo opornie. W prawdzie orientacja chrystocentryczna

1 Por. H. K ü n g, Christozentrik, w: L exikon für Theologie und Kirche, t. II, 1958, kol. 1169; S. M o y s a SJ, P astoralny i eku m e nic zn y charakter Soboru W atykańskiego II a rozw ój teologii katolickiej, Studia Theol. Varsav. 3(1965)450—456.

2 „Nie ulega w ątp liw ości, że orientacja chrystocentryczna leży u źródeł prac i teologii Soboru W atykańskiego II”. S. M o y s a SJ, a rt. cyt., 447. Por. ta m ż e , 446—449; B. H ä r i n g , Moralverkündigung nach d e m Kon zil, Bergen—Enkheim 1966, 52n.

3 Św iadczyć o tym m oże następująca w ypow iedź G. E r m e c k e g o : „Moraltheologie darf ja nicht verstanden werden als ’Bastard aus stoischer Ethik und CIC’ w ie ein bissiges Wort (von A ugust A d a m) la u tete”. Zur moraltheologischen Methodenlehre heute, Theol. R evue 62(1966)75.

była postulatem w ysuw anym już od dłuższego czasu w teologii m oralnej, tym niem niej zgodzić się trzeba z B. H a r i n g i e m 4 i J. F u c h s e m 5, że obecnie stanow i ona zagadnienie pierwszo­ p la n o w e6. W ynika to zresztą nie tylko z ogólnego ukierunkow ania uchw ał soborowych, lecz, i to przede wszystkim, ze w skazań za­ w artych w Dekrecie o form acji kapłańskiej odnośnie do odnowy teologii m oralnej (por. n r 16). Znajdujem y też potw ierdzenie tego w projekcie zmian w akadem ickich studiach kościelnych 7.

Wypowiedzi oficjalnych dokum entów m ają ch arakter ogólny. Wywody teologów-moralistów doby obecnej natom iast są jeszcze dość dalekie od pełnej system atyzacji, najczęściej przedstaw iają tylko zarysy pewnych koncepcji. Samo zaś zagadnienie chrysto- centryzm u w moralności chrześcijańskiej nasuw a jeszcze wiele pro­ blemów do rozwiązania, w w ielu zaś punktach jego ujęcia daje się zauważyć brak precyzji i jednoznaczności8. Ze w zględu jednak na zasadniczą wagę tego zagadnienia w teologii m oralnej (jak zresztą w całej teologii praktycznej), rzeczą w skazaną będzie je podjąć. Chociaż arty k u ł niniejszy nie rości sobie pretensji do system atycznego opracowania, jednak naw et próba zorientow ania w pewnych aspektach tej problem atyki może być pożyteczna. W tym celu zostanie zarysow any najpierw stan zagadnienia, by następnie przedstaw ić C hrystusa jako najwyższą normę postępo­ wania i zasadnicze sposoby tego ujęcia przez teologów współcze­ snych, ostatni wreszcie p arag raf zaw iera uwagi dotyczące reali­ zowania tej norm y w życiu chrześcijańskim . ^

4 „Das erste, was m an von einer katholischen M oraltheologie verlangen m uss, ist ihre christozentrische G estalt”. B. H ä r i n g , dz. cyt., 32. Por. ta m ż e , 9.

5 Por. Theologia moralis perficienda, Periodica de re mor. can. liturg. 55(1966)501.

6 Por. J. K r a u s , Z um P roble m des christozentrischen Aufbaues der Moraltheologie, Divus Thomas (Fr.) 30(1952)257—260; S. S o b a l k o w s k i , Teologia moralna i je j stanowisko chrysto centryczne w całości nauk teolo­ gicznych, Aten. Kapł. 49(1949)315; S. O l e j n i k , Współczesne kierun ki ro z­ w o j u teologii m oralnej, w: Pod tchnieniem Ducha Ś w ię teg o . Współczesna m y ś l teologiczna, pr. zbiór., Poznań 1964, 478n.

7 „Proinde omnes disciplinae theologicae ex intrinseca ratione proprii obiecti form alis explicare curent historiam salutis quae est semper in actu. Singulae autem disciplinae hoc faciu nt proprio cuiusque modo... theologia m oralis, prout ostendit quomodo veritas evangelica hominem sollicitat et ducat ad formam Christi suscipiendam .” Normae quaedam ad constitutio- n em apostolicam ,£)eus sc ientiaru m Domin us” de studiis academicis eccle- siasticis recognoscendam, Typis P oliglottis Vaticanis 1968, 21, przypisek 12.

8 „Der B egriff der Christozentrik bedarf noch m ancher K lärung. Was als christozentrische M oraltheologie zu gelten habe, ist auch bei denen, die sie propagieren, offenischtlich noch nicht klar Umrissen”. J. K r a u s , Um die Wissenschaftlichkeit der M oraltheologie. K ritisches zur heutigen Problem ­ lage, Freib. Zeitschr. Phil. Theol. 13/14(1966)39.

C H R Y S T O C E N T R Y Z M W T E O L O G II M O R A L N E J ₁₅

1. Stan zagadnienia

O rientacja chrystocentryczna obecnie uchodzi ogólnie za obo­ w iązującą w teologii m oralnej. Ale jakże do niedaw na jeszcze było inaczej, przynajm niej w większości podręczników teologicznomo- ralnych. O Chrystusie nie mówiło się tam praw ie zupełnie, n a j­ wyżej tylko w sposób uboczny. Nie trud no przekonać się o tym zaglądając do używ anych jeszcze naw et obecnie podręczników, zwłaszcza układu romańskiego. Spraw a przedstaw iała się analo­ gicznie, że posłużę się ilu stracją K. R a h n e r a , jak z trak tata m i o łasce C hrystusa, w których o sam ym Chrystusie nie mówiło się praw ie wcale 9.

A przecież nie zawsze tak było. Dobra Nowina zaw arta w Ewangeliach i Listach Apostolskich mocno w szystko ognisko­ w ała wokół osoby C hrystusa i Jego dzieła. Nie inaczej jest w pis­ m ach Ojców Kościoła, którzy głoszenie nauki m oralnej łączyli z podaw aniem Dobrej Nowiny o zbawieniu, i z celebracją eucha­ rystyczną m isterium paschalnego. W tego rodzaju przepow iadaniu Chrystus nie tylko stanow ił najwyższe prawo, lecz i ośrodek życia chrześcijańskiego. Bardzo mocno bowiem podkreślano, że jest on obecny w swym działaniu w Kościele i nadal udziela życia przez łaskę 10.

Niekiedy spotyka się tw ierdzenie, że pierwsza w ielka próba system atyzacji teologii m oralnej, jaką jest druga część S u m y teo­

logicznej św. T o m a s z a oznacza koniec chrystocentrycznego u ję­

cia teologii m oralnej z okresu przednaukowego. Nie można się z tym zgodzić, gdyż cała teologia św. T o m a s z a jest mocno zogniskowana wokół Chrystusa. Dowodzi tego m. in., jak słusznie zauważa B. H a r i n g , układ i kontekst S u m y teologicznej, w którym chrystologia zajm uje ważne miejsce. Dopiero później­ sze wydzielenie teologii m oralnej z całości S u m y oraz okoliczność, że chrystologia i sakram entologia znalazły się po teologii m oralnej m iały ten skutek, że zapomniano o tym co dla św. T o m a s z a było oczywiste, a mianowicie, że nie można mówić o życiu chrze­ ścijańskim , nie mówiąc o C hrystusie n .

K oncepcja Tomaszowa, w zasadzie chrystocentryczna, uległa stopniowem u zaciem nieniu w dalszym procesie usam odzielniania się teologii m oralnej. Przyczyniły się do tego w sposób niekorzyst­ ny dalsze przekształcenia, przede w szystkim o charakterze meto­ dologicznym, w związku z celem, jaki wyznaczono nauce m oral­ ności chrześcijańskiej. Libri poenitentiales we wczesnym średnio­

9 Por. K. R a h n e r , Schriften zur Theologie, t. II, Einsiedeln2 1956, 120. 10 Por. B. H ä r i n g , dz. c y t ., 34.

wieczu służyły jako praktyczny przewodnik dla w yznaczenia po­ kuty. Później Sum m ae Confessariorum stanow iły jakby małe en­ cyklopedie zagadnień, z którym i można było spotkać się przy słuchaniu spowiedzi. Po Soborze Trydenckim zwiększyło się w prawdzie znaczenie sakram entu pokuty, ale spowiednicy byli nieraz słabo przygotowani i potrzebą chwili było pogłębienie ich form acji. Miała tem u służyć przede wszystkim, kształtow ana nie bez w pływ u jezuickiej Ratio studiorum , kazuistyka. Właściwie staje się ona samodzielną dyscypliną przywłaszczając sobie nazwę teologii m oralnej (Institutiones theologiae moralis), dogm atyka zaś uw alnia się coraz bardziej od potrzeby mówienia o dynam izmie m oralnym dogmatu. Tak więc w kształtow aniu teologii m oralnej rolę zasadniczą odegrały potrzeby praktyczne. N abrała ona cha­ rak te ru pouczeń dla kierowników sumień oraz poradnika, w jaki sposób rozstrzygać konkretne przypadki i jak należycie wyrobić sobie sąd o stanie sumienia penitenta. Był to więc właściwie w kład jednego z aspektów teologii pastoralnej, wokół którego zaczęto grupować pewną ilość zasad o charakterze ogólnym. Teologia mo­ raln a w pełnym tego słowa znaczeniu, jako nauka o sposobie życia chrześcijańskiego jakby przeniosła się do literatu ry ascetycznej i m istycznej, do hom iletyki i tam w znacznej mierze zachowała orientację chrystocentryczną. Miało to miejsce szczególnie w szkole św. Ignacego L o y o 1 i, w dziełach św. Franciszka S a l e z e g o , w szkole francuskiej XVII w. (kard. B e r u l l e , C o n d r e n , św. J an E u d e s , B o s s u e t ) , gdzie życie chrześcijańskie przed­

stawiono jako naśladow anie C hrystusa 12.

Staw iając jednak zarzut w odniesieniu do teologii m oralnej wieków XVII—XIX zaniedbania orientacji chrystocentrycznej, w imię praw dy trzeba zauważyć, że ograniczony ch arakter In sti­

tutiones theologiae moralis w pew nej mierze w tych czasach w y­

starczał. Społeczeństwo było bowiem chrześcijańskie. Chrystus był powszechnie uznaw any jako praw da, droga i życie. S ytuacja jed­ nak uległa gw ałtownej zm ianie wobec form ow ania się w czasach najnow szych społeczeństwa pluralistycznego, wobec dochodzenia do głosu innych systemów etycznych. Zaistniała potrzeba daw ania świadectwa prawdzie zasad życia chrześcijańskiego, ukazyw ania ich specyfiki. Zadaniu tem u nie były w stanie sprostać dawne podręczniki teologii m oralnej, które zresztą, jeśli chodzi o metodę, przejęły wiele z etyki filozoficznej i praw a kanonicznego. Nie rato ­ w ała sytuacji literatu ra ascetyczna i kaznodziejstwo, które z kolei ulegały często tendencjom zbytniego m oralizatorstw a. Nic dziw­

12 Por. ta m ż e, 35 n.; S. P i n c k a e r s OP, Le renouvaw de la m orale, Tournai 1964, 27—30; M. A. G u a r c h, La reform a de la theologia . moral, Hevista espańola de teologia 26(1966) 60 nn.; R. L a t o u r e l l e , Théologie, science du salut, Bruges 1968, 139 n.

C H R Y S T O C E N T R Y Z M W T E O L O G II M O R A L N E J

nego, że sąd m oralistów innych w yznań i etyki laickiej o kato­ lickiej nauce m oralnej był nieraz surowy 13. N iedostatki tych ujęć teologii m oralnej dostrzegali niektórzy spośród teologów katolic­ kich, bądź kry ty k ując te ujęcia i postulując odnowę nauki m oral­ ności, bądź też w ystępując z nowym i koncepcjami. Do tego rodzaju starszych teologów, że w spom nimy tylko najw ażniejszych, należeli J. B. S a i 1 e r, J. B. H i r s c h e r, do nowszych zaś F T i l l m a n n i B. H a r i n g . Zwłaszcza koncepcje tych ostatnich w znacznej mierze w yw arły w pływ na treść uchw ał Soboru W atykańskiego II, w których chrystocentryzm zyskał oficjalną aprobatę.

2. Chrystus normą

C hrystocentryzm teologii m oralnej w ypływ a w sposób koniecz­ ny już z właściwego ujęcia jej podstaw i założeń. Coraz lepiej bowiem uśw iadam ia się zasadniczą spraw ę, że chrześcijańska nauka moralności nie jest tylko zestawem praw i norm, a więc nakazów i zakazów opartych chociaż by o au to ry tet C hrystusa jako najw yż­ szego praw odaw cy i głosiciela system u etycznego; nie jest ona tylko kodeksem zasad etycznych, chociaż by najwznioślejszych, a moralność chrześcijańska to nie tylko wierność cnotom, ułożonym i przedstaw ionym w edług doskonale opracowanej system atyki, a już w żadnym w ypadku nie może sprowadzać się do unikania grzechów, dokładnie określonych i skatalogowanych. Teologia mo­ raln a w inna być przepow iadaniem Dobrej Nowiny o zbawieniu dokonanym przez C hrystusa i o powinnościach chrześcijanina, k tó­ ry będąc wszczepionym w C hrystusa żyje rzeczywistością zbawie­ nia. W prawdzie C hrystus uosabia wszelkie działanie Boże i stanowi także centrum ekonomii Bożej, w stosunku do człowieka, a więc 1 jego stworzenia, jednak rola Boga-człowieka w zbawieniu ludz­ kości jest szczególna. On bowiem przyjął ciało ludzkie. On przy­ niósł i objawił miłość Bożą ludziom, przez cierpienie i śmierć uw olnił nas od grzechu i z Ojcem pojednał. Zm artw ychw staniem swym zapewnił nam nieśm iertelność i chwałę. C hrystus przeniósł nas w porządek zbawienia, porządek nadprzyrodzony, w którym dzięki niem u stajem y się synam i Bożymi, uczestnikam i Bożej n atury. Także jedyną drogą do urzeczyw istnienia zbawienia w nas jest Chrystus, jedyny nasz pośrednik i spraw ca naszego pojedna­ nia z Bogiem.

C hrystus więc i Jego zbawcze dzieło stanow ią podstaw ę życia chrześcijańskiego, moralności chrześcijańskiej. We wcieleniu bo­ wiem C hrystus przyjął na siebie istnienie swoich uczniów — chrześcijan, a więc i wszelkie"łstrfiąnie ludzkie, stał się m iarą dla

18 Por. B. H a r i n g , ta m ż e, 36n. } * > . .♦/ 2 — Collectanea th eoloeica . ’ /

nas wszystkich. Innym i słowy, stał się normą^ norm ą najw yższą i ostateczną, norm ą konkretną dla każdego człowieka i we w szyst­ kich sytuacjach, stał się norm ą uniw ersalną i praw em dla w szyst­ kich lu d z i14.

C hrystus więc „pierw orodny z um arłych, w którym cała pełnia m ieszka” (Kol 1, 18n) i „który we wszystkim posiada p ry m at” (Ef 1, 22), stał się praw em , „praw em nowym ” (Rz 6, 14), praw em jedynie wiążącym. Tak to rozum ieli Ojcowie Kościoła, którzy okre­ ślają C hrystusa jako „prawo i przym ierze”. Tego rodzaju sform u­ łow ania znajdujem y m. in. u św. J u s t y n a , św. I r e n e u s z a , K l e m e n s a A leksandryjskiego, w Pasterzu H e r m a s a 15.

Praw o to w pierwszym rzędzie polega na łasce, której nam udziela Jezus Chrystus. Dzięki niej zostaliśmy wszczepieni w C hrystusa, zyskaliśmy w Nim istnienie, udział w Jego życiu, z którego też czerpiemy moc dla własnego życia. Łaśka więc sta­ nowi najwyższą i najdoskonalszą form ę istnienia dostępną czło­ wiekowi. Ona jest „Duchem życia w Chrystusie Jezusie” (Rz 8, 2). K ształtując nas w tymże Duchu, łaska spraw ia, że nakazy zew nętrzne stają się praw em w ew nętrznym , w łasnym , przez czło­ w ieka przyjętym i zaakceptowanym . Ona bowiem oświeca i po­ rusza od w ew nątrz każdego człowieka i w ten sposób prowadzi do właściwej każdemu doskonałości, stanowiąc elem ent zindyw iduali­ zowania praw a powszechnego w konkretnej je d n o stc e 16.

W drugorzędny dopiero sposób „praw o C hrystusow e” (1 Kor 9, 21; Gal 6, 2) w yraża się w przykazaniach. Treść ich Chrystus podał zarówno przykładem swego życia, jak i w wypowiedziach przekazanych przede w szystkim w Ewangeliach. Specyfikę praw a ewangelicznego, niejako streszczenie i najwyższy jego w yraz sta­ nowi przykazanie miłości. W ty m ujęciu jest to przykazanie nowe, najważniejsze. Stanowi ono najbardziej charakterystyczną i odróż­ n iającą cechę moralności now otestam entalnej i w inno posiadać de­ cydujące znaczenie w życiu chrześcijańskim 17. W uznaniu tego, od czasu w ystąpień R. C a r p e n t i e r a i G. G i l l e m a n a , zaczęto wysuwać miłość jako ideę podstawową teologii m oralnej.

Trzeba też tu taj zaznaczyć, że przez prawo C hrystusowe należy

14 Por. J. F u c h s SJ, Moral und Moraltheologie nach d e m K on zil, Freiburg i. B. 1967, 85—88.

15 Por. B. H ä r i n g , dz. cyt., 33. 16 Por. J. F u c h s , dz. cy t.t 89 nn.

17 Por. R. S c h n a c k e n b u r g , Die sittliche Botschaft des Neuen T esta m en te s, M ünchen2 1962, 172—175; C. S p i c q OP, Theologie morale du Nouveau T esta m en t, Paris 1965, t. I, 381—393; E. M e r s c h SJ, Morale et Corps Mystique, Paris 1955, 395—417; J. G. Z i e g l e r , V om G esetz zum Gewissen, Freiburg 1968, 102nn. Warto odnotować tutaj cenną pozycję: J. M. C a b a d e v i l l a , Carta de la caridad, Madrid2 1967, s. 487 ze w zględu na w szechstronne opracowanie i u jęcie w duchu posoborowej teologii.

C H R Y S T O C E N T R Y Z M W T E O L O G II M O R A L N E J ₁₉

rozumieć nie tylko praw o objawione, ale i praw o natu raln e, które ono w sobie zawiera. P raw o naturaln e bowiem stanow i składową część porządku zbawienia, tak jak n atu raln y porządek w ynikający z rzeczywistości stw orzenia stanow i podłoże dla porządu nadprzy­ rodzonego 18. Św. Paw eł zresztą w yraźnie poucza, że nakazy praw a naturalnego należą do Ewangelii P ana (por. 1 Tes 4, 2; Fil 4, 9; 1 Kor 7, 10), a Kościół w głoszeniu i in terp retacji uw aża praw o natu raln e za integralną część moralności chrześcijańskiej.

Ścisłą powinność w ypływ ającą z rzeczywistości zbawienia, w której sam C hrystus jest najwyższą norm ą postępowania, w y­ raża się obecnie najczęściej w kategorii powołania Bożego w C hry­ stusie. Ponieważ kategoria powyższa w yraża stosunkowo najlepiej Boży im peratyw zobowiązujący do uczestnictwa w zbawczym dziele C hrystusa, coraz powszechniej uznaje się ją za ideę naczelną w teologii m oralnej 19.

Term in „powołanie” jest ściśle biblijny. Znany już był w S ta­ rym Testamencie, gdzie m iał także sens religijny. Odnosił się za­ rów no do poszczególnych jednostek (por. np. Jer 1, 5; Iz 46, 10n.), jak i do całego narodu, jak to miało miejsce z ludem Izraela. Po­ w ołanie zakłada uprzednie w ybranie spośród wielu, a więc akt szczególnej dobroci Bożej i życzliwości, a co za tym idzie i więź szczególnej n atu ry między pow ołującym oraz w ybranym i powoła­ nym . Ten ostatni m ając specjalną misję do w ypełnienia ma być rep rezentantem i posłannikiem w spełnieniu zleconego zadania, z jednej więc strony jest „sługą” Boga (w tym znaczeniu także C hrystus mienił siebie s łu g ą )20, ale i przyjacielem , którem u po­ w ierza się naw et specjalne tajem nice 21.

Szczególne znaczenie zostało nadane powołaniu w Nowym Testamencie. C hrystus w ybrał i powołał uczniów i apostołów nie tylko, by mu towarzyszyli, lecz żeby i dalej prowadzili Jego dzieło. Ten w yjątkow y ch arakter powołania został uw ydatniony od pierw ­ szych wieków chrześcijaństwa. Widać to chociaż by i z tego, że term in ten odnoszono przede w szystkim do powołania kapłańskie­ go, zakonnego, a jedynie w szerszym znaczeniu do powołania w stanie małżeńskim, czy w stanie lub zawodzie w ogóle.

18 Por. J. F u c h s , dz. cyt., 94—98; C. S p i c q, dz. cyt., t. I, 394—406; J. M. A u b e r t , Loi de Dieu — lois des hommes, Tournai 1964, 70—76. E. H a m e l SJ, Loi naturelle et loi du Christ, Bruges—Paris 1964, 20—23,

19 Por. J. F u c h s , art. c y t ., 504—507. Stąd R. L a t o u r e l l e taką po­ daje definicję teologii m oralnej: „La théologie m orale est une reflexiom m éthodique sur le m ystère de notre vocation dans le Christ et sur le reten­ tissem ent, dans notre vie m orale quotidienne de ce m ystère”. Dz. cyt., 139. 20 Por. A. S c h u l z , Nachfolgen und Nachahmen, München 1962, 142. 21 A. Ch. B e r n a r d , L ’idée de vocation, Gregorianum 49(1968) 481— 487; L. S e m p é, Vocation, w: DThC, t. XV, kol. 3148 n; R. L a t o u r e l l e , dz. cyt., 143nn.

Obecnie coraz mocniej uw ydatnia się powszechny ch arak ter pow ołania w szystkich w iernych w Chrystusie. W ynika on nie­ w ątpliw ie z faktu uniw ersalności zbaw ienia w szystkich ludzi przez C hrystusa i powinność, która z tego wypływ a, wiąże w szystkich ludzi, przede w szystkim zaś w iernych. Oni to bowiem zostali w łą­ czeni w Jego zbawcze dzieło, w yniesieni do porządku nadprzyro­ dzonego, a zatem także powołani, by swoje życie kształtow ać zgodnie z tym wyniesieniem. M ają włączyć się aktyw nie w cha­ rak terze instrum entu świadomego w zbawcze dzieło C hrystusa, by treść powołania Chrystusowego realizować w konkretnych w ym ia­ rach swego życia. P raw dę tę dobitnie ukazuje św. Paw eł, ucząc o powołaniu do zbawienia, do uczestnictw a w życiu Bożym (por. 1 Tym 6, 12), do uczestnictw a w chwale św iętych (por. K ol 1, 12). W szyscy są, w edług niego, powołani do świętości (por. 1 Tes 4, 7; G al 5, 15), którą w inni osiągnąć na drodze życia z w iary i łaski. Pow ołanie to im plikuje udział i w pew nych dobrach m esjanistycz- nych, m. i. jest też pow ołaniem do wolności (por. Gal 5, 13).

Ideę powołania powszechnego w C hrystusie zdecydowanie w yeksponował sobór. Obok om awiania szczególnych rodzajów po­ w ołania, jak kapłańskie, zakonne, m isyjne, dokum enty soborowe uw y datniają w sposób szczególny, jako specyficznie chrześcijańskie powołanie w Chrystusie ludzi świeckich (por. KK 31). Świeccy bo­ w iem „wcieleni przez chrzest w Chrystusa, ustanow ieni jako lud Boży i staw szy się na swój sposób uczestnikam i kapłańskiego, pro­ rockiego i królewskiego urzędu Chrystusowego, ze swej strony sp raw u ją właściwe całemu ludowi chrześcijańskiem u posłannictw o w Kościele i świecie” (tamże). Ponieważ zaś „powołanie chrześci­ jańskie jest z n a tu ry swej powołaniem do apostolstw a” (DA 2), w inni świeccy „po całej ziemi dawać świadectwo Chrystusow i’'

(tam że 3). Oni to zostali powołani do świętości (por. KK 32) i do

daw ania świadectwa Chrystusowi, gdyż „każdy człowiek świecki w inien być świadkiem zm artw ychw stania i życia P an a Jezusa” (KK 37). Świeckich to bowiem Bóg powołał, „by przykładem , zwłaszcza swego życia, prom ieniując w iarą, nadzieją i miłością ukazyw ali C hrystusa” (KK 31). Tak też w inni układać rzeczy do­ czesne i nim i kierować, aby „ustawicznie dokonyw ały i rozw ijały się po m yśli C hrystusa” (tamże, por. także DM 15) 22.

Sobór jednak jeszcze w yraźniej określił powszechność powoła­ nia, przede w szystkim w rozdziale piątym K o nstytu cji dogm atycz­

n ej o Kościele. Nie tylko tam podkreśla, że „wszyscy chrześcijanie

jakiegokolwiek stan u i zawodu powołani są do pełni życia chrześ­ cijańskiego” (KK 40), ale i dokładnie omawia ten ścisły obowiązek

22 Por. S. S m o l e ń s k i , Teologia moralna w obec potrzeb św ia ta w s p ó ł­ czesnego, Coli. Theol. 38(1968) nr 1, 21n.

C H R Y S T O C E N T R Y Z M W T E O L O G II M O R A L N E J ₂₁

dążenia do świętości na wzór C hrystusa, k tóry dotyczy w szystkich stanów , obejm uje całe życie i w szystkie sytuacje.

Powyższe wypowiedzi dokum entów soborowych ukazują w yraź­ nie, jakie znaczenie w teologii posoborowej posiada idea powołania. W yraźne zaś zalecenie, że teologia m oralna w inna ukazyw ać „wzniosłość powołania Bożego w C hrystusie” (DFK 16) p red y sty - nu je tę ideę do naczelnej roli w teologii m oralnej.

W ścisłej korelacji z ideą powołania znajduje się idea naślado­ w ania C hrystusa, jest jej w pew nej mierze odpowiednikiem i uzu­ pełnieniem . Ze względu więc na bliski związek, jak i znaczenie te j idei oraz na to, że przez pewien czas w niej przede w szystkim w y­ rażało się chrystocentryczne ujęcie teologii m oralnej, rzeczą w ska­ zaną będzie ją przedstawić.

Geneza idei naśladow ania C hrystusa tkw i korzeniam i w idei naśladow ania Boga. Te ostatnią zaś spotykam y już w filozofii grec­ kiej, przede wszystkim zaś w myśli stoickiej i platońskiej 23. Ideę tę zaw ierają w yraźnie wypowiedzi Starego T e sta m e n tu 24. Nowy Testam ent obok idei naśladow ania Boga wprowadza w pełnej w y­ razistości naśladowanie Chrystusa. Obok bowiem wezwań C hrystu­ sa, by przyłączyć się do Jego tow arzystw a i stać się Jego uczniem, a więc kategorii spotykanej i w tradycji talm udystycznej, spoty­ kam y wezwania do naśladow ania Go w sensie ściśle religijnym i m oralnym , (por. m. i. Mt 16, 24; 19, 16—21; K k 9, 23). Chociaż idea nie jest pierwszoplanową w Nowym Testamencie 25, wezw ania jednak do naśladow ania C hrystusa posiadają ch arak ter zdecydo­ wanie im peratyw ny. C hrystus w yraźnie staw ia naśladow anie Siebie jako w arunek nieodzowny przynależenia do Niego i w im ię tego naśladow ania domaga się naw et najw iększych wyrzeczeń. Co w ię­ cej, C hrystus żąda stanowczo, żeby Go w pew nych określonych czynach naśladować, jak np. przy usługiw aniu bliźnim, podobnie jak On to czynił przy um yw aniu nóg Apostołom (J 13, 12, 15), w miłości Boga (J 15 10) i braci (J 13, 34) 26.

M amy też w yraźne tek sty z Listów Apostolskich. Tak np. św. Paw eł staw ia mieszkańcom Filippi jako wzór to, że Chrystus się uniżył i przybrał postać sługi (12, 7), w liście do Rzym ian w zy­ wa do w yrzeczenia się grzechów, do pow stania z nich na podobień­ stwo śmierci i zm artw ychw stania C hrystusa (6, 1— 11), a także do

23 Por. R. T h y s m a n, U é ti q u e de Vimitation du Christ dans le N o­ uveau T esta m en t. Situation, notations et variations du th è m e , Ephem. Theol. Lovan. 42(1966)140,

24 Рог. R. K o c h CSRR, Vers une morale de VAlliance?, Studia m oralia 6(1968)45—57.

25 Por. R. T h y s m a n, art. cyt., 141, 175.

20 Por. ta m ż e , 143—156; A. S c h u l z , dz. cyt., 63— 133; G. B o u w m a n SVD, Folgen und Nachfolgen im Zeugnis der Bibel, Salzburg 1965; K. W o j ­ t y ł a , Ewangeliczna zasada naśladowania, Ateneum Kapł. 55(1957)57—61.

miłości i wyrozumiałości dla bliźnich, podobnie jak C hrystus je okazywał. M amy ta k jednoznaczny tekst św. Piotra: „Chrystus przecie również cierpiał za nas, abyście za nim szli Jego śladam i” (1 P 2, 21). Podobnie czytam y w liście św. Jana: „Po tym w łaśnie poznajem y, że jesteśm y w Nim. K to mówi, że w nim trw a powi­ nien sam również postępować tak, jak On postępow ał” (1 J 2, 6). Idea naśladow ania C hrystusa podjęta została już od pierw szych ków chrześcijaństw a, lecz w jej ujęciu można się spotkać z jedno­ stronnym akcentow aniem i uw ypukleniem niektórych stron i a- spektów. I tak np. w epoce prześladow ań chrześcijan podkreślano wzniosłość naśladow ania C hrystusa przez chętne i mężnie znoszone męczeństwo, w wiekach późniejszych kładziono nacisk na zaparcie się siebie w ascezie i um artw ienu, potem w ram ach naśladow ania na plan pierwszy w ysunięto p rak tyk ę takich cnót jak posłuszeń­ stwo, cichość, cierpliwość. Nie brak też było ujęć, w których n a­ śladow anie C hrystusa ograniczano do zewnętrznego wzorowania się na Nim, a naukę o naśladow aniu sprowadzano do niezbyt głębo­ kiego m oralizatorstw a 27.

Od czasu, kiedy Fr. T i l l m a n n w ysunął ideę naśladow ania C hrystusa jako naczelną teologii m oralnej, jej ujęcie uległo pogłę­ bieniu i poszerzeniu. Twórczy początek dała tem u właśnie dysku­ sja, jaka w ywiązała się po ukazaniu się jego dzieła Die Idee der

Nachfolge Christi, w której w skazano na niewystarczalność kon­

cepcji Tillm annowskiej. Obecne ujęcia w sposób bardziej zdecydo­ w any podkreślają, że nie chodzi tu taj tylko o czysto zew nętrzne stosowanie się do wzoru (imitatio, Nachahmung), bezwolne i n ieja­ ko służalcze kopiowanie bez w ew nętrznego zaangażowania się (wąsko ujęta Vorbildethik). Naśladowanie Chrystusa jako katego­ ria m oralna, a więc rozum iana nie tylko jako pójście za mistrzem, przyłączenie się do niego, znane już zresztą w trad ycji talm udy- stycznej, im plikuje decyzję osobistą przylgnięcia do M istrza bez zastrzeżeń, w iarą i życiem w yrażoną gotowość dzielenia z Nim swe­ go losu. Tę treść m ają w yrażać używ ane obecnie term iny na określenie idei naśladowania: łac. sequela Christi, franc, suite du

C hrist, hiszp. sequim iento de Cristo, może zaś najlepiej niemiecki Nachfolge Christi. Treść tak pojętej idei naśladow ania C hrystusa

ma być przedstawiona we w łaściw ym kontekście teologicznym. Zgodnie z nim zakłada ona praw dę o. stw orzeniu człowieka i jego podobieństwo do Boga. Ma też implikować całą naukę o historii zbawienia, która osiągnęła punkt szczytowy we wcieleniu C hrystu­ sa i zbawieniu dokonanym przez Niego, naukę o K rólestw ie Bożym, zarówno obecnie się urzeczyw istniającym , jak i tym , które ma być

27 Por. R. H o f m a n n , Nachfolge Christi, w: Lexikon für Theologie und Kirche, t. VII, 1962, kol. 759nn.

C H R Y S T O C E N T R Y Z M W T E O L O G II M O R A L N E J ₂₃

sfinalizowane w czasach eschatologicznych. Tak pojęte naśladow a­ nie C hrystusa zaw iera już w sobie właściwie ideę powołania czło­ w ieka i jego odpowiedź przez miłość 28. Gdyby naw et nie ujm ować tak szeroko tej idei, to jednak w ydaje się najzupełniej słuszny po­ stulat, by w jej ujęciu bardziej uw ydatnić charakter etyki „b y tu ”

(Seinsethik) 29 i w ten sposób nadać jej pełniejszy w yraz i mocne

podstawy.

Powyższe uwagi pozw alają stwierdzić, że idea naśladowania C hrystusa w jej pogłębionym ujęciu (sequela Christi), stanow i po­ w ażny aspekt chrystocentrycznie zorientow anej teologii m oralnej. Idea ta bowiem posiada nie tylko mocne podstaw y biblijne, lecz przem aw ia za nią jej duża w artość psychologiczna, co zresztą pod­ kreślał i św. T o m a s z z A k w in u 30 Człowiek bowiem odznacza się wrodzoną skłonnością do szukania wzorów i ich naśladow ania 31. Skłonność tę w sposób szczególny zaspokaja w łaśnie idea naślado­ w ania C hrystusa. C hrystus bowiem jako postać historyczna, a więc konkretna i uchw ytna, a zarazem odznaczająca się cnotami w stop­ niu najwyższym , przedstaw ia wzór osobowy pod każdym względem doskonały. W sposób bowiem skuteczny pociąga i zobowiązuje do pójścia za Nim, do coraz pełniejszego upodobniania się do Niego 32. Z tego względu idea naśladow ania C hrystusa, będąc ściśle związa­ na z ideałem doskonałości osobowej i pomagając w jej realizow a­ niu, nadaje etyce chrześcijańskiej ch arak ter personalistyczny.

Znaczenie tej idei docenił sobór, w yraźnie zalecając w iernym , by szli w C hrystusa ślady i upodobniali się do Niego (por. KK 40). Sobór zdecydowanie zobowiązuje w szystkich do naśladow ania C hrystusa (por. KK 6, 40—42), w sposób zaś szczególny przygoto­ w ujących się do kapłaństw a (por. DFK 4), kapłanów (por. DK 14— 16; DKF 8) oraz osoby zakonne (por. KK 42—^44; DZ 8, 25).

28 Por. R. H o f m a n n , Moraltheologische Erkenntnis — und M ethoden­ lehre, M ünchen 1963, 235—252, J. F u c h s , art. cyt., 503—505; G. E r m e c k e, art. cyt., 73—84.

29 Por. J. K r a u s , Vorbildethik und Seinsethik im Neuen Testament, Freib. Zeitsch. Phil. Theol. 13—14(1966—67)355nn., 368.

80 Por. C. G. 1. IV, c. 54,6°; L. B. G i l l o n OP, L ’im itation du Christ et la Morale de Saint Thomas, A ngelicum 36(1957) 270, 275, 285.

31 „L’im itation est une activité nécessaire: elle inserte dans notre nature; et elle en fait partie si profondém ent q u ’un certain nombre d’auteurs on pu parler d’un instinct d’im itation”. J. G o b r y, Le modèle en morale, Paris

1962, 1.

82 „Das in dividuelle B eisp iel des absolut einm aligen M enschen Jesus Christus lässt, in seiner A nschaulichkeit und Erlebbarkeit, uns tiefer und echter das verstehen, w as unser je eigenes Leben — als dieses (und nicht ein anderes) in ihm geschaffen und von den Toten zum Leben erw eckt — ist und sein soll, durch w elches Verhalten und in w elcher G esinnung jede Situation am Urbild der Person Christi gem essen, zu reali- zieren is t”. J. F u c h s SJ, dz. cyt., 88. Por. także R. T h y s m a n , art. cyt., 174; J. K r a u s , V orbildethik , art. cyt., 342; J. G o b r y , dz. cyt., 198—206.

W sumie więc można powiedzieć, że w prowadzenie idei naśladow a­ nia C hrystusa do teologii m oralnej znacznie wzbogaca jej ujęcie i pozwala pełniej przedstawić w skazania norm atyw ne C hrystusa oraz przyczynia się skutecznie do ich realizacji w życiu chrześci­ jańskim .

3. Chrystus życiem

Moralność chrześcijańska staw iając u swych podstaw zbawienie w C hrystusie podkreśla przede w szystkim dar udzielony człowie­ kowi, dzięki którem u został on wyniesiony do nowego porządku ontycznego, nadprzyrodzonego. Przez to wyniesienie ludzie zostają wszczepieni w Chrystusa, lub używ ając form uły tak często przez św. P aw ła powtórzonej, zyskują istnienie w Chrystusie: esse in

Christo. D ar ten jest zarazem i zadaniem, ścisłym zobowiązaniem

do postępowania stosownie do wyniesienia, tj. do życia pojętego ja­ ko realizowanie norm Chrystusowych. Wykonanie tego zadania ma być w ypełnianiem m isji zleconej przez Boga w powołaniu człowie­ ka, m a być odpowiedzią człowieka na to powołanie. W powołaniu Bożym w Chrystusie i odpowiedzi człowieka na nie w yraża się dia­ log między Bogiem i człowiekiem, „dialog zbawienia”, jak go nazy­ wa P a w e ł V I 33.

K ategoria dialogu, która trafn ie przedstaw ia charakter życia re­ ligijnego, moralnego, została szerzej wprowadzona do teologii m oral­ nej przez B. H a r i n g a . Jest ona obecnie dokładniej precyzowana w tym sensie, że podkreśla się w tym dialogu inicjatyw ę ze stro­ ny Boga i charakter obowiązujący Jego powołania, ze strony zaś człowieka znamię responsoryczności34. Dialog ten bowiem m a m iej­ sce między partneram i, którzy nie są sobie rów ni i człowiek ma przede wszystkim obowiązek odpowiedzieć aprobująco i chętnie na wezwanie Boże: Bóg powołuje — człowiek powinien usłuchać wez­ w ania; Bóg zleca misję, pow ierza zadanie — człowiek ma chętnie je przyjąć i wypełnić.

Postępowanie godne powołania, stosownie do zachęty, którą skierow uje św. Paw eł do Efezjan (por. 4, 1), m a nadawać znamię charakterystyczne życiu chrześcijańskiemu. Naczelną jego zasadą m a być sam Chrystus, dla którego chrześcijanin w inien ż y ć 35. Ci bowiem, którzy poszli na C hrystusem , w inni już żyć „nie dla siebie, lecz dla Tego, który za nich um arł i zm artw ychw stał” (2 K or 5 15; por. Rz 6, 11). Uczniowie Jego w inni stanowić z Nim ścisłą wew­

83 Enc. Ecclesiam suam, A A S 56(1964)641. 84 Por. J. F u c h s , art. cyt., 509n.

85 „Christus bildet den M ittelpunkt unseres Lebens, ist dessen Lebens­ m acht und Kraftquelle. Aus Christus schöpfen w ir jegliche Zuversicht für Sein und Tun”. J. K r a u s , Um die Wissenschaftlichkeit, a rt. cyt., 36. Por. także J. K r a u s Z um Problem , a r t. cyt., 269 n.

nętrzną jedność. Już bowiem przez chrzest „przyoblekli się w C hry­ stu sa” (Gal 3, 27), powinni też swym życiem pogłębiać to „przy­ oblekanie się w C hrystusa” (por. Rz 13, 11— 14). Owszem, m ają stać się „drugim C hrystusem ” — dążyć do tego, by C hrystus w nich się ukształtow ał (por. Gal 4, 19), by zdobyć pełnię dojrzałości C hry­ stusowej. Życie w C hrystusie m a być odrodzeniem (por. J 3, 3), m a być „nowym stw orzeniem ” (por. Ef 4, 24; 2 Kor 5, 17).

W yrażenia powyższe w sposób jednoznaczny ukazują, że to „no­ we życie” (Rz 6, 4) w C hrystusie oznacza zupełnie odmienny, inny sposób postępowania w porów naniu z postępowaniem z okresu przed pójściem za Chrystusem . Ta „inność”, nowość życia, jako znamię charakterystyczne i wyróżniające uczniów C hrystusa jest tak daleko idąca i zasadnicza, że zakłada dogłębną, rad yk aln ą prze­ m ianę w ew nętrzną, nawrócenie (m etanoia) 36. Należy więc odciąć się zdecydowanie od zła moralnego, od grzechu; należy przezw y­ ciężyć w sobie egoizm, namiętności. Da się to zrealizować w ra ­ m ach możliwości, które C hrystus zapewnił ludzkości, uw alniając ją od grzechu (por. 2 Kor 5, 18) i udzielając swej łaski. Łaska J e ­ zusa C hrystusa i w ysiłek osobisty, zdecydowany i uparty, niekie­ dy posunięty aż do zadania sobie gw ałtu i wręcz bohaterski poz­ wolą ukształtow ać w sobie C hrystusa, stać się jego w iernym odbi­ ciem. W ten sposób urzeczyw istni się to, iż Chrystus m a być zasadą w ew nętrznej przem iany, która obejmie sposób m yślenia, przekonania i całe postępowanie.

Teologia m oralna w inna ukazać nie tylko tę ogólną perspektyw ę życia chrześcijańskiego, lecz także naśw ietlić i szczegółowe zagad­ nienia postępow ania Skierowanego ku Chrystusowi. Jej to więc za­ daniem będzie dokładniej przedstaw ić pow iązania życia ludzkiego i jego rozm aitych stanów i sytuacji z C hrystusem jako spraw cą naszego zbaw ienia i z tajem nicam i tego zbawienia. W yraźnie zaleca to sobór: „W rozm aitych rodzajach życia i powinnościach jedną świętość upraw iają wszyscy, którym i k ieru je Duch Boży, a posłusz­ ni głosowi Ojca i czcząc Boga Ojca w duchu i prawdzie, podążają za C hrystusem ubogim, pokornym i dźw igającym krzyż, aby zasłu­ żyć na uczestnictwo w Jego chw ale” (KK 41). Teologia m oralna powinna ukazać, czym tajem nice C hrystusowe są dla naszej drogi zbawienia (czym są one same w sobie, stanowi przedm iot dogma­ tyki). Obok tego aspektu należy także w teologii m oralnej uwzględ­ nić wszystkie czynniki i elem enty pomocne w życiu, którego cen­ tru m stanow i Chrystus. P rzedstaw ia to szerokie pole do nowych opracowań, do pogłębienia i zm odyfikowania całych trak tató w przede w szystkim w teologii m oralnej szczegółowej. W prawdzie ta

C H R Y S T O C E N T R Y Z M W T E O L O G II M O R A L N E J 2 5

86 Por. R. S c h n a c k e n b u r g , dz. cyt., 11—18; C. S p i c ą , dz. cyt., t. I. 61—68.

część dyscypliny m oralnej zajm ow ała się dość dokładnie w ielu za­ gadnieniam i, nieraz zbyt dokładnie i drobiazgowo, lecz ujm ow ała je dość często w sposób m inim alistyczny i legalistyczny, określa­ jąc granice tego, co dozwolone i nie ukazując ich głębszego związ­ ku i miejsca w życiu z Chrystusem . Nowe ujęcie pociągnie za sobą niew ątplw ie konieczność w prow adzenia do teologii m oralnej no­ w ych zagadnień, które dotąd nie były uw zględniane wcale lub jedynie w m arginalny sposób. N iektóre zaś mogą ulec opuszczeniu zarówno ze względu na dezaktualizację, jak i na to, że ich omó­ wienie należy raczej do zakresu innych dyscyplin wiedzy chrześci­ jańskiej.

Dla uw ydatnienia specyfiki chrystocentrycznego ujęcia można wskazać na kilka zagadnień jako przykłady, ilustracje. Pierw szy przykład może stanowić tra k ta t o wierze, której znaczenie i rolę w życiu chrześcijańskim ostatnio w ydatnie się podkreśla. Nie­ w ątpliw ie w wierze musi nastąpić pełne przyjęcie praw d chrystolo­ gicznych; ważne jest to szczególnie w dobie obecnej podnoszenia wielu wątpliwości, a naw et pewnego zamieszania pojęć. P raw dy te mozolnie przez« wieki w ypracow ane w Kościele stanow ią rdzeń nauki chrześcijań skiej37. Lecz w iara jest nie tylko poznaniem Zbawcy, ale i uznaniem Jego działania w nas i spotkaniem z Nim. Chrystus, który sam jest P raw dą, dzieli się z człowiekiem praw dą o zbawieniu. Stąd w iara jest pierw szym aktem naw iązania łącz­ ności z Chrystusem. Ale nie tylko. Ona stanow i pozytyw ną odpo­ wiedź na Jego zbawcze zaproszenie, w yraża się w przylgnięciu do Niego całą postawą życiową. P rzejaw iając się zaś w czynach okazuje pełnię swej d y n a m ik i38. Tak ujęta w iara, której treścią są czyny zbawcze Boga, sam Chrystus, w której żyje się C hry­ stusem i z Chrystusem, zapewni przejście ze śm ierci do życia (por. J 5, 24), daje dostęp do Jego łaski, dzięki niej On sam mieszka w sercach naszych (por. Ef 3, 17). W ten sposób w iara staje się nie tylko w arunkiem koniecznym do zbawienia (por. M r 16, 16), lecz zapewnia nam rzeczywiście zbawienie (por. Dz 16, 31), gdyż przez nią podobamy się Bogu (por. Dz 11, 6). Życie bowiem chrześ­ cijańskie staje się funkcją w iary 39. W podobny sposób, np. w tra k ­

37 Por. K. R a h n e r , „Ich glaube an Jesus Christus”, w: Schriften zur Theologie, t. VIII, Einsiedeln 1967, 213—217.

38 „Der G laube bedeutet also primär das Ja zu Christus selbst, nicht nur zu dem, w as er gelehrt, und zu dem, w as er getan hat. Im Glauben öffn et sich der Mensch nicht nur für die Entgegennahm e sachlicher H eils­ w erte, sondern vor allem für die Entgegennahm e des Herrn se lb st”. M. S c h m a u s , Warheit als Heilsbegegung, München 1964, 37n. Por. także Th. K r e i d e r, Unsere Vereinigung m it Christus. Im Anschluss an die En zyklika „Mystici Corporis”, D ivus Thomas (Fr.) 30(1952)165n.

39 Por. Z. P e r z SJ, Moralność chrześcijańska jako funkcja m isterium w iary, Studia Theol. Varsav. 2(1964)489—499.

C H R Y S T O C E N T R Y Z M W T E O L O G II M O R A L N E J ₂₇

tacie o nadziei, w ypadnie uw ypuklić C hrystusa, m. in. jako fu n ­ dam ent nadziei chrześcijańskiej, a jeszcze bardziej w traktacie 0 miłości jako źródło i dawcę miłości Bożej, a zarazem nauczyciela 1 wzór doskonały miłości Boga i bliźniego.

Inny przykład może stanow ić teologia słowa Bożego, którego znaczenie jako Dobrej Nowiny wieszczącej zbawienie Chrystusowe podkreśla się ostatnio. Bowiem „tak w ielka tkw i w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utw ierdzeniem w iary, pokarm em duszy oraz źródłem czystym i stałym życia duchowego” (KO 21). Słowo Boże zaw arte w Piśmie św. i Tradycji ma być fundam entem dla teologii, a więc i dla teologii m oralnej. Ono też ma być podstaw ą wszel­ kiej kerygm y w działalności duszpasterskiej (por. KO 24). Stąd znaczenie słowa Bożego w życiu chrześcijanina jest zasadnicze, jest ono bowiem w yrazem mowy Boga skierow anej do człowieka, w której objawia mu swą wolę i powołuje go. Szczególnie w yraźne i dobitne jest odniesienie do C h ry stu sa 40. Przez Niego bowiem słowo zostało skierowane do ludzkości w sposób najpełniejszy. Chrystus też jako odwieczne Słowo Boże — uosobienie dialogu z Ojcem — stanow i najpełniejszą realizację tego dialogu, jest też wzorem i źródłem treści każdego spotkania z Bogiem. Stąd też wiele momentów teologii słowa Bożego powinna uwzględnić i teo­ logia m oralna.

Jednym z poważnym aspektów odnowy życia chrześcijańskiego jest dowartościowanie liturgii, której integralną część stanow i gło­ szenie słowa Bożego w ram ach celebracji M isterium Euchary­ stycznego (por. KL 56). W yraźny też jest jej ch arakter chrysto- centryczny. Ma ona stanowić centrum życia chrześcijańskiego, z niej też ma płynąć moc dla realizow ania powołania Bożego. Ona to bowiem pochodzi od C hrystusa jako od swego źródła (por. KL 6, 7); ona też stanowi w ykonyw anie jego kapłańskiego urzędu, sam bowiem C hrystus spraw uje w liturgii przez Ducha Sw. swoje kapłaństw o (por. KL 7, 2; DK 5). Te więc głębokie powiązania liturgii z życiem w Chrystusie w inna ukazać i teologia moralna.

Związek liturgii z życiem chrześcijańskim jest ze szczególną w yrazistością widoczny w dziedzinie sakram entów . Trafnie za­ uw aża B. H a r i n g , że chrystocentryczna teologia m oralna z ko­ nieczności w inna być sakram entalna 42. Ustanowione bowiem przez

40 Por. L. S c h e f f c z y k , Von der Heilsmacht des W ortes, München 1966, 157—169; B. H ä r i n g , dz. cyt., 117.

41 Por. dz. cyt., 38.

42 Por. B. H ä r i n g , Heutige Bestrebungen zur Vertiefung und Erneue­ rung der Moraltheologie, Studia Moralia l(1963)37nn.; Z. P e r z SJ, Główne postu laty co do treści teologii m oralnej w św ietle d o k u m en tó w soborowej odnowy, Studia Theol. Vars. 6(1968) nr 1, 38n.

C hrystusa sakram enty czerpią moc z Jego m isterium paschalnego i nas w nie wszczepiają (por. KL 61). Odnosi się to przede w szyst­ kim do sakram entów inicjacji, lecz także pozostałe w budow ują pełniej nas w Jego zbawcze dzieło. Stanow ią bowiem w yraz po­ w ołania Bożego i nie tylko zobowiązują, lecz też udzielają daru Jego łaski i umożliwiają realizację tego powołania. D latego też są drogami urzeczyw istniania się dzieła zbawczego w nas, drogą do Chrystusa. Dzięki nim spotykam y się z Chrystusem , naw iązu­ jem y trw ały kontakt z Nim. Są więc źródłem życia w Chrystusie i nadają faktycznie kształt i formę życiu chrześcijańskiem u (por. KK 7; KL 59). To sakram entalne znamię życia chrześcijań­ skiego jest tak specyficzne, że sakram entalne kształtow anie w Chrystusie w ysunięto jako ideę przewodnią system atyzacji w teologii m oralnej. Świadczy to dobitnie o wadze zagadnienia sakram entów w m oralistyce posoborowej i potrzebie ich nowego opracowania 42. Dotychczasowe ich traktow anie w aspekcie praw no- liturgicznym i to najczęściej od stro n y negatyw nej, tzn. dozwo- loności i godziwości ich szafarstw a i przyjm ow ania, jest nie­ w ystarczające. Należy w yraźniej ukazać ich rolę nie tylko w uświę­ ceniu indyw idualnym , lecz także i w budow aniu Mistycznego Ciała Chrystusa. One to bowiem jednocząc nas z C hrystusem , po­ siadają także charakter kościelnotwórczy 43.

Równie zasadnicze znaczenie w teologii m oralnej zorientow anej chrystocentrycznie posiada zagadnienie eklezjalnego charakteru życia chrześcijańskiego. Życie to bowiem z woli C hrystusa w inno nosić znamię wspólnotowe, w inno przebiegać w ram ach Kościoła, k tóry C hrystus ustanow ił dla realizacji dzieła zbawienia jako wspólnotę w szystkich w ierzących w Niego (por. KK 2), aby tenże Kościół ,,był powszechnym sakram entem zbaw ienia” (DM 1). Spo­ dobało się bowiem Bogu, „uświęcać i zbawiać ludzi nie pojedynczo, z w ykluczeniem wszelkiej w zajem nej między nim i więzi, lecz uczynić z nich lu d ” (KK 9). F undam ent pod niego założył C hrystus już w swoim wcieleniu, a przez cierpienia i śmierć Kościół odkupił, jak to szczególnie dobitnie rozw ija w enc. M ystici Corporis P i u s X I I 44. C hrystus sam jest głową Kościoła (Kol 1, 18), który stanow i Jego Ciało Mistyczne. C hrystus rządzi i oświeca swój Kościół, a wszystkim Jego członkom udziela pomocy i siły nadprzyrodzonej do świętego życia, gdyż łaski i d ary Jego spływ ają na ludzi w Koś­ ciele i za pośrednictwem K o ścioła45. Ponieważ M istyczne Ciało C hrystusa stanowi ścisłą jedność, w k tórej wszyscy członkowie są

48 Por. A. S k o w r o n e k , Kościelnotwórcza rola s a k ra m e n tó w , Coli. Theol. 38(1968) nr 4, 7—22.

44 Por. AAS 35(1943)206n.

45 Por. Y. C o n g a r OP, Ch rystus i zbaw ien ie św iata, tłum . A. T u r o - w i c z o w a . Kraków 1968, 103—'116.

C H R Y S T O C E N T R Y Z M W T E O L O G II M O R A L N E J

29 ze sobą zespoleni, żyć i działać w tej wspólnocie miłości Ducha Chrystusowego oznacza żyć i działać w łączności ze w szystkim i członkami jego Ciała. Oznacza to także być świadom ym odpo­ wiedzialności za w spółbraci i zgodnie z nią przynosić „owoce za zbawienie św iata” (DFK 16) 46. Dążność tylko do indyw idualnego uświęcenia się jest obce chrystianizm ow i, życie bowiem praw dziw ie chrześcijańskie winno być syntezą zarówno osobistego w ysiłku, jak społecznej pełni zbawienia. Życie więc w Chrystusie należy poj­ mować jako życie w Jego Kościele. Do Chrystusa podąża się drogą przez Kościół, rodzinę dzieci Bożych, jak i przez C hrystusa do wspólnoty tej rodziny. M oralność zaś chrześcijańska w duchu sobo­ rowym, to moralność o charakterze „kościelnym”, wspólnotowym i ta jej specyficzna cecha w inny znaleźć należyte odbicie w teologii m oralnej.

Uwagi powyższe na tem at kilku zagadnień pozw alają dostrzec, jak u podstaw życia chrześcijańskiego leży dzieło zbawcze C hry­ stusa i co za tym idzie, jak bardzo teologia m oralna w inna to w du­ chu zaleceń soborowych uwypuklić. W ykazują to zresztą w yraźnie tendencje i kierunki odnowy nauki moralności. U podłoża bowiem w szystkich koncepcji i propozycji odnośnie idei naczelnych, takich jak: idea K rólestw a Bożego, miłości, sakram entalnego kształtow ania w C hrystusie, a tym bardziej idea naśladow ania czy powołania w Chrystusie leży chrystocentryzm . W odwołaniu się więc do na- należycie i system atycznie opracowanego zagadnienia chrystocen- tryzm u w teologii m oralnej można spodziewać się jej odnowionego i przystosowanego do potrzeb naszych czasów ujęcia.

Wreszcie trzeba się zastrzec jak najm ocniej, że chrystocen- tryzm u nie można rozumieć jako jakiegoś przeciw staw ienia teo- centryzmowi. Błędem byłoby dopatryw ać się w chrystocentryzm ie usunięcia na plan dalszy Boga-Ojca jako punktu wyjściowego i do­ celowego w historii zbawienia, czy też Ducha św. jako siły jedno­ czącej, uświęcającej. Życie chrześcijańskie to życie w Chrystusie, które zmierza do jedności z Bogiem-Ojcem, 4ziQki łasce i prze­ wodnictw u Ducha św. 47

Nie można przeoczyć, że w pogłębieniu chrystocentrycznego ujęcia teologii m oralnej niem ało możemy nauczyć się u braci odłączonych. Tak np. u protestantów zasługuje na uwagę m. in. wyraziście przedstaw iona rola C hrystusa jako jedynego pośrednika w zbawieniu ludzi oraz mocno uw ypuklona idea podobieństwa i obrazu Bożego, którą realizuje w sposób doskonały Jezus C hry­

46 Por. J. F u c h s , dz. cyt., 73 nn.

47 Por. O. S c h a f f n e r , Das Moralprinzip, Tübinger Theol. Quartalschr. 143(1963)16—19; J. K r a u s , Um die W is senschaftlichkeit, art. cyt., 44n; S. M o y s a SJ, art. cyt., 450.

stus. My zaś, którzy jesteśm y w Jezusie Chrystusie, mam y życiem, działaniem idąc za Jego wzorem coraz dokładniej rozw ijać to podobieństwo, a tym sam ym uczestniczyć w Jego boskiej n aturze 48.

Cenne elem enty znajdziem y też w teologii praw osław nej. Cho­ ciaż m oralistyka w niej stosunkowo najsłabiej jest rozw inięta, można jednak na niejednej rzeczy się wzorować. Trzeba np. przy­ znać, że w rosyjskiej myśli w ogóle chrystocentryzm bardzo w y­ raźnie w y stę p u je 49, praw osław na zaś teologia m oralna nigdy nie odeszła daleko od C hrystusa jako podstawowej zasady, a w swym nurcie patrystycznym dała kilka pięknych przykładów chrysto- centrycznego ujęcia. Należy tu wymienić św. Tichona Z a d o ń- s k i e g o, biskupa z XVIII w., którego pisma cieszyły się bardzo dużą popularnością, a który swą doktrynę m oralną ściśle opartą 0 Biblię i pisma św. Jan a C h r y z o s t o m a zogniskował wokół C hrystusa. Bardzo interesującym w swej niezwykle obfitej tw ór­ czości z zakresu teologii m oralnej i ascetycznej był biskup Teofan Z a t w o r n i k (1815— 1894). Stw orzył system m oralny opraco­ w any w sposób oryginalny, oparty całkowicie o źródła biblijne 1 patrystyczne z dojrzałym ujęciem chrystocentrycznym . Przede w szystkim trzeba wspomnieć o greckim teologu z XIV w. Nikola- osie K a b a s i l a s i e i jego czysto chrystocentrycznej doktrynie m oralno-ascetycznej, zwłaszcza zaś o jego dziełku: Peri en Christo

dzoes — O życiu w C hrystusie, w którym czw arta księga jest zali­

czana do najpiękniejszych traktatów , jakie kiedykolw iek zostały 0 E ucharystii napisane.

Kończąc wypadnie nawiązać do uwagi H. K ii n g a 50, że w za­ gadnieniu chrystocentryzm u nie trzeba upatryw ać czegoś nadzw y­ czajnego, a widzieć tylko podstawową praw dę o tej rzeczywistości, iż Jezus C hrystus — praw dziw y Bóg i człowiek stanow i centrum w szystkich dzieł i czynów Bożych. Stąd zaś wniosek, że teologia 1 życie chrystocentrycznie ujm owane to po prostu życie w pełnym sensie „chrześcijańskie” czyli takie, w którym w yciągnięto pełne konsekw encje z fak tu zbawienia w Jezusie Chrystusie. Takie w łaś­ nie chrześcijaństw o jest w stanie przejaw ić pełnię dynam izm u właściwego sobie, by stać się potężną siłą przeobrażającą w kie­ runku, według słów Paw iow ych, „dokonania pełni czasów, aby w szystko zjednoczyć w C hrystusie jako Głowie to co w niebiosach i to co na ziemi,, (Ef 1, 10), aby tenże Chrystus, „który jest

obrazem Boga Niewidzialnego i pierw orodnym wobec każdego

48 Por. H. T h i e 1 i c k e, Theologische Ethik, t. I, Tübingen 1958, 294r—323.

49 Por. B. S c h u l t z e SJ, C hristozentrik im russischen Gedanken, O stkirchliche Studien 8(1959)105—126.

C H R Y S T O C E N T R Y Z M W T E O L O G II M O R A L N E J

31 stworzenia... bo w Nim w szystko zostało stworzone... i on jest Głową — Kościoła, On jest początkiem — uzyskał pierw szeństw o we wszystkim... i aby przez Niego znów pojednać w szystko ze sobą” (Kol 1, 15—20).

SUR LE PROBLÈME DU CHRISTOCENTRISMÊ EN THEOLOGIE MORALE Le postulat d’approfondir l ’orientation christocentrique en théologie m orale dérive de la tendance en théologie postconciliere. De m êm e ce postulat résu lte d’une indication spéciale, com prise dans le Décret sur la form ation sacerdotale. Le christocentrism e constitue un retour vers la conception biblique et patristique de la m orale chrétienne. Il est aussi une sorte de retraite sur les indications des siècles passés, où — vu aussi une pratiques exigés des m anuels de théologie morale — on parlait si peux du Christ.

L ’orientation christocentrique dérive de la conception effective de la théologie m orale. Ce n’est pas un code de form ules, de règles et de com m andem ents, m ais une prédication de la Bonne N ouvelle du salut, accom pli par le Christ. C’est T>ieu-Homme qui constitue la base de la m orale chrétienne, c'est Lui qui est la regle suprêm e et d éfinitive de la conduite d’un chrétien. La loi du Christ, qui comprend de m êm e la loi naturelle, se m anifeste tout d ’abord dans la Grâce, est seulem ent en second lieu dans les com m andements. Celui de la charité est ici le plus important, le plus caractéristique et de fondem ent pour la m orale du N ouveau Testa­ m ent. La loi du Christ est non seulem ent un don, mais aussi un devoir, actuellem ent exprim é tout d’abord dans la catégorie de la vocation de Dieu dans le Christ. Elle est biblique, — entreprise d’une façon décisive par le Concile — concerne tous les chrétiens — et devient une idée suprêm e en théologie morale. Elle se trouve liée strictem ent à l ’idée de l ’im itation du Christ qui la com plète. Elle aussi est biblique, possédé dans le christianism e une longue tradition et correspond très bien avec le besoin que l ’hopime ressent d’im iter le Modèle.

Sa conception actuelle comprend un contexte théologique com plet de l ’histoire du salut (suite du Christ) et son introduction dans la théologie m orale enrichit dernière très copieusem ent.

La théologie m orale a le devoir de démontrer la réalisation de cette norme suprême dans la vie d’un chrétien. Cette réalisation est une conver­ sion profonde, un changem ent intérieur de convictions (meta noia), une assi­ m ilation avec le Christ. C’est une réponse â la vocation dans le Christ, dans un dialogue entre Dieu et l ’homme. Ces im plications et tous les élém ents et les facteurs de la vie dans le Christ doivent se refléter dans les traités particuliers de la théologie m orale. L ’auteur de l ’article démontre ceci par les exem ples des problèm es de la foi, de la parole de Dieu, de la liturgie, des sacrements et de l ’Eglise.

L ’article est term iné par des rem arques (observations) que le christo­ centrism e ne doit pas être compris comme opposition au théocentrism e. En recherche d’une conception plus com plète de ce problèm e, il serait bon de prendre en considération la doctrine de nos frères séparés.