"Weltordnung und Gericht. Studien zu 1. Henoch 22", Marie-Theres Wacker, Würzburg 1982 : [recenzja]

Józef Wiesław Rosłon

"Weltordnung und Gericht. Studien

zu 1. Henoch 22", Marie-Theres

Wacker, Würzburg 1982 : [recenzja]

Collectanea Theologica 54/1, 173-175

R E C E N Z J E

₁₇₃

d zi a u t o r a do w n io s k u , że te k s ty w łą c z a ją c e n a r o d y p o g a ń s k ie w z a się g w y d a r z e ń e s c h a ty c z n y c h I z r a e la n ie m a ją b e z p o ś re d n ie g o o d n ie s ie n ia do n a u c z a n ia Iz a ja s z o w e g o : Iz 2,2—4(5) s ta n o w i b o w ie m p o w y g n a n io w y te k s t z ró ż n y c h m o ty w ó w i t r a d y c j i o w y d ź w ię k u e s c h a ty c z n y m . W n a w ią z a n iu do Iz 2,6 i te r m in o lo g ii z Iz 2,12— 17 d o s trz e g a p r ó b ę r e d a k c y jn e g o w łą c z e ­ n ia w te k s ty Iz a ja s z o w e . Iz 11,10 w y r a ż a p o w y g n a n io w ą id e ę d u c h o w e g o p r y m a t u I z r a e la i łą c z y z b ió r m e s ja ń s k ic h z a p o w ie d z i z Iz 11,1— 9 z o p is e m e s c h a to lo g ic z n e g o z g ro m a d z e n ia I z r a e la w Iz 11,11— 16. Iz 12,1— 6 s ta n o w i

z a k o ń c z e n ie p ie r w s z e j części k s ię g i i łą c z y p ie ś ń d z ię k c z y n n ą (w w . 1— 3)

z w e z w a n ie m do w y s ła w ia n ia B o g a (w w . 4—6). W e r n e r są d z i, że te k s t z o s ta ł u ło ż o n y s p e c ja ln ie d la m ie js c a , k tó r e z a jm u je . T e k s ty z a p o w ia d a ją c e o b c y m n a r o d o m n ie s z c z ę śc ia n ie m a ją te ż ż a d n e j p o d s ta w y w p ro r o c tw ie I z a ja s z a . S ą w n ic h w z ię te z Iz a ja s z a e le m e n ty g ro ź b y , a le id e a s a m a z b liż a się do J1 2,1— 10 i Ż c h 14,1— 5: J a h w e p o b u d z a n a r o d y p rz e c iw so b ie i p rz e c iw Iz r a e lo w i po to , b y w y r ó w n a ć r a c h u n k i z n im i, a n ie d la k a r a n i a I z r a e la (sądu). P o n ie w o li b a b ilo ń s k ie j o d c z y ta n o i a k tu a liz o w a n o s ta r e te k s ty , o w ­ sz e m o d c z y ty w a n o w n ic h o rę d z ie o d n o ś n ie p rz y s z ło śc i. N ie d a się w s k a ­ zać n a r e d a k c j ę w s p ó ln ą d la w ie lu te k s tó w . P r z e ja w i a się w n ic h p o d ­ w ó jn a te n d e n c ja : a lb o b r a n o p o je d y n c z e te k s ty i ic h z e sp o ły i i n t e r p r e ­ to w a n o e s c h a to lo g ic z n ie , a lb o fo r m u ło w a n o w ła s n e e s c h a to lo g ic z n e id e e p o s łu g u ją c się w sp o só b a n to lo g ic z n y s ta r s z y m i te k s ta m i, e f e k ty ta k i e j p r a ­ cy d o s trz e g a się w Iz 1— 39. I s to tn e je s t, że p rz e c h o w y w a n ie w a r to ś c i t r a ­ d y c y jn e j ro z u m ia n o n ie w u ję c iu s ta ty s ty c z n y m lecz d y n a m ic z n y m . S ta r a n o s ię w ię c je n a n o w o „ o d c z y ta ć ” w ś w ie tle a k tu a l n y c h p o tr z e b i t a k z ro z u ­ m ia n e p o d a w a ć ja k o o d p o w ie d ź n a p r o b le m y r z e c z y w is te i p o c ie c h ę n a p rz y s z ło ść . W ie rz o n o w m o c sło w a B ożego w n ic h z a w a rte g o a z a ra z e m w w ie c z n o trw a ło ś ć lu d z k ie g o sło w a i lu d z k ic h in s ty tu c ji. S k o ro w ie rz o n o , ż e B óg m o że s tw o r z y ć n o w ą p rz y s z ło ść , ro z b u d o w u ją c ą się od D e u te ro iz a - ja s z a e s c h a to lo g ia s t a r o te s ta m e n to w a i te o lo g ia , g d y p r z e k ł a d a ła n a ję z y k a k t u a l n y tr d y c y jn e w a r to ś c i, n ie m ia ła n a u w a d z e s a m e j tr o s k i o z a c h o w a n ie t r a d y c ji, lecz w s w e j te r a ź n ie js z o ś c i p r z e ż y w a ją c je, z a m ie rz a ła św ia d c z y ć o B o g u ja k o tw ó r c y p rz y s z ło ś c i sz c z ę ś liw e j i z b a w c z e j. P rz y p is y p o d a je a u t o r n a k o ń c u . P r a c a je s t b a rd z o i n t e r e s u ją c a i p o ż y ­ te c z n a ja k o p r z y k ła d z a s to s o w a n ia s k r u p u la tn i e w sp ó łc z e s n e g o w a r s z t a tu n a u k o w e g o w b a d a n ia c h b ib lijn y c h . o. J ó z e f W i e s ł a w R o s ł o n O F M C o n v ., W a r s z a w a M a r ie - T h e r e s W A C K E R , W e l t o r d n u n g u n d G e ric h t. S t u d i e n z u 1. H e n o c h 22, W ü rz b u r g 1982, E c h te r V e rla g , s. 352, (F o r s c h u n g z u r B ib e l, t. 45). . J e s t to r o z p r a w a d o k to r s k a p r z e d s ta w io n a w s e m e s tr z e z im o w y m 1981/82 n a w y d z ia le te o lo g ii k a to lic k ie j u n iw e r s y te tu w T y b in d z e i w y d a n a d r u ­ k ie m te c h n i k ą „ m a łe j p o li g r a f i i’ w le c ie 1982 r. D o ty c z y r o z d z ia łu 22 p ie r w ­ sz e j k s ię g i H e n o c h a , czy li a p o k r y f u z w a n e g o „ e tio p s k ą k s ię g ą H e n o c h a ”. R o z d z ia ł t e n je s t u w a ż a n y za n a js ta r s z ą ż y d o w s k ą tr a d y c ję d o ty c z ą c ą e s c h a to lo g ii in d y w id u a ln e j (ży cia p o z a g ro b o w e g o je d n o s tk i), s ię g a ją c ą I I I w. p r z e d C h r., p rz y c z y m ź ró d ła m i s w y m i się g a d u żo b a r d z ie j w s te c z i s t a n o ­ w ić m o że p o m o s t łą c z ą c y e sc h a to lo g ię ż y d o w s k ą z e s c h a to lo g ią p r o r o c k ą o ra z z tr a d y c ja m i a r a m e js k im i i p e rs k im i. W obec b u d z ą c e g o się n a n o w o z c o ra z w ię k s z ą siłą k ie r u n k u b a d a ń p r z e k a z a n e j t r a d y c j i ż y d o w s k o -c h rz e ś - c ija ń s k ie j p o d k ą te m w id z e n ia a p o k a lip ty c z n y m (E. K ä s e m a n n , P a n n e n ­

b e r g - K r e i s e , „ te o lo g ia n a d z ie i” J. M o 1 1 m a n 'n a. „ p o lity c z n a te o lo g ia J. B. M e t z a), e tio p s k a k s ię g a H e n o c h a s t a ła się k o r o n n y m ś w ia d k ie m p rz e d c h r z e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie j i to n a js ta r s z e j a p o k a lip ty k i. W e W p r o w a ­

-ty k i, ro lę , ja k ą w te j d z ie d z in ie m a ją do o d e g r a n ia p ro b le m y z w ią z a n e z a p o k a lip ty c z n y m „ P ię c io k s ię g ie m ” H e n o c h a , a z w ła sz c z a w iz ją d o ty c z ą ­ cą „ g ó ry u m a r ły c h ” w H e n 2 2. P r a c a d z ie li się n a s ie d e m r z y m s k im i c y fr a m i

lic z o n y c h o d c in k ó w , k tó r e m o ż n a u w a ż a ć za ro z d z ia ły , p o s ia d a ją c e w ła s n e ty tu ły , a p rz y ty m n ie z a le ż n ie n a d w ie części z W p r o w a d z e n i e m i Z a k o ń ­

c z e n i e m .

C zęść p ie r w s z a p o ś w ię c o n a je s t d z ie jo m te k s tu H e n 22, czy li z a w ie ra k r y t y k ę t e k s t u i b a d a n ia lite r a c k ie , w w y n ik u czego d o c h o d z i się do k r y ­ ty c z n ie u s ta lo n e g o n ie m ie c k ie g o p r z e k ła d u H e n 22, o p a rte g o ju ż n a s u ­ m ie n n y m p o r ó w n a n iu i o c e n ia n iu n a js ta r s z e g o e tio p s k ie g o r ę k o p is u z X IV , a n a w e t b y ć m oże z X I I I w ., o zn ac z o n e g o E M M L 2080 (E th io p ie M a n u s c rip ts M ic ro film L ib r a r y ) w ś w ie tle (je ś li ta k m o ż n a p o w ie d z ie ć ) z n a le z io n e g o w Q u m r a n a r a m e js k ie g o te k s tu (H en 22, 3— 7a. 13— 14) w e d łu g tr a n s k r y p c j i J . T. M i l i k a i a n g ie ls k ie g o p r z e k ła d u te g o te k s tu d o k o n a n e g o p rz e z M i- lik a , w z e s ta w ie n iu z te k s te m g re c k im w e d łu g w y d a n ia A. L o d s a . P rz y ty m z e s ta w ie n iu d o d a n e z o s ta ły i o m ó w io n e ta k ż e w a r ia n t y te k s t u e tio p ­ s k ie g o i p o d a n e je g o n ie m ie c k ie tłu m a c z e n ie u w z g lę d n ia ją c e z a o b s e r w o w a n e ró ż n ic e te k s to w e . B a d a n ie t e k s t u p o d k ą te m w id z e n ia k r y t y k i l i te r a c k ie j w y k a z u je , że d o k o n a n e z o s ta ły z m ia n y i p r z e r ó b k i w tr a k c ie ro z w o ju ży- d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k ie j e sc h a to lo g ii.

P o p ró b ie p r z e d s ta w ie n ia p ie r w o tn e g o te k s tu H e n 22,1—4, z a w ie ra ją c e g o o b ra z g ó ry u m a r ły c h , w k tó r e j g r o ta c h ja k w w ię z ie n iu o c z e k u ją n a s ą d d u ­ sze w s z y s tk ic h lu d z i, do k tó re g o to o b ra z u d o d a n a je s t w w w . 7— 1 0 sc e ­

n a u k a z u ją c a „ w ię z ie n ie ” u p a d ły c h a n io łó w , p o s z u k u je się w n a s t ę p n y m ro z d z ia le IV (r o z p o c z y n a ją c y m część d r u g ą d y s e r ta c ji) u a tr a d y c y jn e g o i h is - to r y c z n o -re lig ijn e g o ta k ie g o w ła ś n ie o b ra z u w tr a d y c ja c h S ta r e g o T e s ta m e n ­ tu , w re lig ii e g ip s k ie j i m ito lo g ia c h b a b ilo ń s k ic h , czy w re s z c ie w tr a d y c ji b a b ilo ń s k ie j p rz y o d z ia n e j w s z a tę ż y d o w sk ą . W y d a je się, że k la s y c z n y o b ra z S z e o lu ja k o p u n k tu „ d o c e lo w e g o ” z m a r ły c h z o s ta ł z m ie n io n y n a o b ra z „ w ię ­ z ie n ia ” p rz e z p o w ią z a n ie z tr a d y c j ą o „ d n iu s ą d u ”, w k tó r y m m a n a s t ą p ić o s ta te c z n a o c e n a i z a p a ś ć w y ro k . P r o r o c k i ro d z a j lite r a c k i „ p ro c e s u s ą d o ­ w e g o ” J a h w e z I z r a e le m i s ą s ie d n im i n a r o d a m i z a p e w n e w p ły w w y w a r ł n a ro z w in ię c ie o b ra z u w ię z ie n ia d la z m a r ły c h o c z e k u ją c y c h n a p ro c e s i w y ­ r o k o s ta te c z n y , t a k d o b ry c h j a k i zły ch . B a b ilo ń s k ie tr a d y c je d o d a ły t u w y o b ra ż e n ie m ie js c a „ z a t r z y m a n i a ” ja k o g ó ry n a Z a c h o d z ie . S k o ro je d n a k d a ls z e w ie rs z e , m ia n o w ic ie H e n 22,5— 7. 8— 13 w b r e w p o p r z e d n ie m u o b ra z o w i s u p o n u ją ju ż p o d z ia ł n a c z te ry g r u p y z m a rły c h , o k re ś lo n e ja k o „ z a m o rd o ­ w a n i i s t r a c e n i”, „ A b e l i w o ła ją c y o p o m s tę ” n ie o s ą d z e n i g rz e s z n ic y i „ to ­ w a rz y s z e b e z b o ż n y c h ” o ra z „ p o k o le n ie p o to p u ”, k tó r z y m a j ą ró ż n e r o d z a je t r a k to w a n ia w sw y c h ja s k in ia c h w ię z ie n n y c h . A n a lo g ie p o s z u k iw a n e w o p i­ s a c h ró ż n e g o lo s u z m a r ły c h w p rz e k a z a c h e g ip s k ic h , ir a ń s k ic h i g re c k ic h p ro w a d z ą do w n io s k u , że m a m y t u o p is p rz y g o to w a n ia do s ą d u z z a p o ­ ż y c z e n ie m e le m e n tó w p o z a ż y d o w sk ic h . Z a o p a tr z e n ie s p r a w ie d liw y c h j e d ­ n a k w w o d ę p rz y p o m o c y tr y s k a ją c e g o o d b ie g a w y r a ź n ie od t r a d y c ji e g ip ­ s k ic h i b a b ilo ń s k ic h , a w s k a z u je n a k o n ta k t y ż y d o w s k o -h e n o c h is ty c z n e j tr a d y c ji z k rę g a m i tr a d y c y jn y m i g re c k o - o rfic k im i. S k o ro m o w a o p rz y g o to w a n iu do są d u , w s k a z u je a u to r k a w ro zd z. V I n a opis ta k ie g o w ła ś c iw e g o s ą d u w Je ro z o lim ie , p o d a n y w H e n 26— 27 i z w ią z ­ k i ty c h ro z d z ia łó w z H e n 22, p r z e p r o w a d z a k r y t y k ę te k s t u i k r y t y k ę lite r a c k ą , o p is u s ą d u , s z k ic u je to p o g r a f ię J e r o z o lim y ja k o m ie js c a „ b ło g o s ła w ie ń s tw a ”- i „ p r z e k le ń s tw a ” w cza sie s ą d u w y d a ją c e g o w y ro k o s ta te c z n y n a s p r a ­ w ie d liw y c h i b e z b o ż n y c h g rz e s z n ik ó w . R ozdz. V II p o ś w ię c o n y je s t z a g a d ­ n ie n iu z m a r tw y c h w s ta n ia , m ia n o w ic ie s ta r o te s ta m e n to w y m i ż y d o w s k im n a d z ie jo m n a z m a r tw y c h w s ta n ie , eg zeg ezie D n 12,1— 2 (w p o ró w n . z Iz 4,3; 26, 19; 6 6, 24 i 2 M ch 7). T r a d y c ja ż y d o w s k a u w a ż a , że w Dn. 12,1—2 ty lk o s p r a w ie d liw i d o s tą p ią z m a r tw y c h w s ta n ia , p o d o b n ie w 2 M ch 7. Co do K się g i H e n o c h a , b io r ą c p o d u w a g ę c a łą część H e n 1—36 z w a n ą „ K s ię g ą 1 7 4 R E C E N Z J E

R E C E N Z J E S tr a ż n ik ó w ”, n ie d a je w y r a ź n e j i je d n o z n a c z n e j o d p o w ie d z i co do teg o , czy w s z y s tk ie g ru p y w y m ie n io n y c h g rz e s z n ik ó w są w y k lu c z o n e od z m a r tw y c h ­ w s ta n ia , a le w y d a je się, że ic h lo s e m je s t w ie c z n e tr w a n i e w sw y c h „ w ię z ie n ia c h ” i p rz e ż y w a n ie ró ż n e g o r o d z a ju m ąk . N a te m a t c h a r a k t e r u z m a r tw y c h w s ta n ia s p r a w ie d liw y c h a n tr o p o lo g ia H e n o c h a m im o p o s łu g iw a n ia się t e r m in a m i „ d u c h ” , „ d u s z a ” , „ c ia ło ” , d a le k a je s t od g re c k ie j d y c h o to m ii d u sz y i c ia ła , od u ję c ia d u sz y ja k o n ie ś m i e r ­ te l n e j n ie z a le ż n ie od c ia ła , lecz p o s łu g u je s ię te r m in a m i w s p o s ó b p o d o b ­ n ie j a k w B ib lii, n ie p r e c y z y jn y . Z a ró w n o „ d u s z e ” czy „ d u c h y ” z m a r tw y c h ­ w s ta ły c h b ę d ą z n o w u w p e łn i d o z n a w a ć o d czu ć c ie le s n y c h je d n a k ja k o lu d z k a c a ło śc io w o u ję t a je d n o s tk a , ja k i „ d u c h y ” czy „ d u s z e ” p o z o s ta ły c h w „ w ię z ie n iu ” b ę d ą p o d le g a ć to r tu r o m i c ie r p ie n iu , ja k b y m ia ły d o z n a n ia c ie le sn e . W te k ś c ie e tio p s k im d o p a tr z e ć się m o ż n a d o p ie ro p o g lą d u , że d u ­ sza łą c z y s ię z c ia łe m p rz y z m a r tw y c h w s ta n iu . W id o c z n y je s t je d n a k w p e w ­ n y c h w y r a ż e n ia c h i o b ra z a c h w p ły w g r e c k o - o r f ic k i n a t r a d y c ję ż y d o w s k o - - h e n o c h is ty c z n ą w te k ś c ie a r a m e js k im czy g re c k im .

W Z a k o ń c z e n i u (rozdz. V III) z a m ia s t ja k ie jś s y n te z y w n io s k ó w z z a ł o ­ ż e n ia (o czy m je s t m o w a w e W p r o w a d z e n i u ) o m a w ia się w s z e r o k ie j p e r s ­ p e k ty w ie lite r a c k ie j c a łą „ K się g ę S tr a ż n ik ó w ” cz y li H e n 1—36, a w ię c z a ­ g a d n ie n ie je j je d n o ś c i li te r a c k ie j, p o s ta w io n e p r o b le m y i te o lo g ic z n e z a ło ­ ż e n ia do ic h ro z w ią z y w a n ia n a tle s p e c y fic z n e j ó w c z e sn e j s y tu a c ji. G łó w ­ n y m z a g a d n ie n ie m je s t n a r u s z o n y p o rz ą d e k d o b ra w św ie c ie p rz e z p a n o s z ą c e się zło, k tó r e n a w e t c zęsto n ie je s t u k a r a n e n a ty m św ie c ie . N a w e t a n io ­ ło w ie p o w ię k s z y li s w o im i g rz e c h a m i z k o b ie ta m i lu d z k im i te n n ie p o r z ą d e k m o r a ln y . Ic h u p a d e k i u k a r a n i e s t a je s ię w z o re m d la d z ia ła n ia i p o s tę p o ­ w a n ia w s to s u n k u do lu d z i w s p ó łc z e s n y c h c z a so m p o w s ta n ia k s ię g i — p r ó b a d a n ia o d p o w ie d z i n a p o w s ta n ie i d z ia ła ln o ś ć z ła z n a w ią z a n ie m do c zasó w H e n o c h a i jeg o p o to m k ó w . T y lk o w ła ś c iw a w ie d z a , o b ja w io n a p rz e z B oga i p rz e z w ie r n y c h B o g u a n io łó w p r z e k a z a n a H e n o c h o w i, a p rz e z n ie g o lu d z io m , p ro w a d z i do u c h w y c e n ia w ła śc iw e g o , z n a n e g o S tw ó rc y , ła d u s tw o r z e n ia w id z ia ln e g o i n ie w id z ia ln e g o i do w y c h w a la n ia S tw ó rc y , k tó r y ju ż w p e r ­ s p e k ty w ie e s c h a to lo g ic z n e j p r z e w id z ia ł u k a r a n i e z ła i n a g r o d ę ż a d o b ro . P o r z ą d e k ś w ia ta z o s ta n ie p rz y w ró c o n y w s ą d z ie B o ży m e s c h a to lo g ic z n y m . J a h w e ja k o S tw ó rc a n ie s t r a c ił k o n tr o li n a d p o p a d a ją c y m w c h a o s św ia te m . W ie rn y m p rz y ś w ie c a n a d z ie ja n a p rz y w ró c e n ie p a n o w a n ia d o b r a w „ d n iu s ą d u ” . K s ię g a w c z a s a c h h e lle n iz m u m a s ta n o w ić p r z e s tr o g ę d la ty c h , co c h c ą się m u p o d p o rz ą d k o w a ć z b y t p o c h o p n ie o ra z m a d a w a ć n a d z ie ję w i e r ­ n y m J a h w e i J e g o p ra w o m , że W ła d c a ś w ia ta w te j z d a się b e z n a d z ie j­ n e j s y tu a c ji p rz e m o c y i w s z e c h w ła d z y z ła d o c h o w a o b ie tn ic sw y m w y b r a ­ n y m i z a p ro w a d z i ła d w o ta c z a ją c y m św ie c ie . W ła ś n ie d la te j te o lo g ii p r z e w ija ją c e j się· w „ K się d z e S tr a ż n ik ó w ” H e n 1— 36 o m a w ia n a p r a c a n o si ty t u ł W e l t o r d n u n g u n d G e r i c h t (Ł a d w ś w i e c i e a sąd — t a k m o ż n a p r z e ­ tłu m a c z y ć ). o. J ó z e f W i e s ł a w R o s ł o n O FM C otw ’., W a r s z a w a P in c h a s L A P ID E , M i t e i n e m J u d e n d ie B i b e l le sen, S tu t tg a r t- M ü n c h e n 1982, C a lw e r V e rla g — K ö s e l-V e rla g , s. 192. P ro f. d r P in c h a s L a p id e , u r. w 1922 r., p r a c u j e w e F r a n k f u r c ie n a d M e n e m ja k o n ie z a le ż n y te o lo g i p is a rz . K s ią ż k a n a le ż y do m o d n e g o d z is ia j n u r t u n a Z a c h o d z ie , z w ła sz c z a c h y b a w R F N , p o w r a c a n ia do k o rz e n i c h rz e ś c i­ ja ń s tw a p o p rz e z le p s z e p o z n a n ie i z ro z u m ie n ie B ib lii h e b r a j s k ie j p o d f a ­ c h o w y m k ie r o w n ic tw e m ty c h , co n a jb a r d z ie j n ią od w ie k ó w s ię k a r m ią i c a łe ż y c ie do n ie j s to s u ją — Ż y d ó w . N ie k tó r z y te o lo g o w ie s p o d z ie w a ją się n a w e t n a te j d ro d z e p rz y c z y n ić do o d n o w y c h rz e ś c ija ń s tw a . A w ię c