Biuletyn teologicznomoralny

Jerzy Bajda, Marian Graczyk,

Andrzej F. Dziuba, Jan Łach,

Mariusz Gorzka, Zbigniew Teinert,

Jan Pryszmont

Biuletyn teologicznomoralny

Collectanea Theologica 53/4, 77-90

B I U L E T Y N Y

I

R E C E N Z J E

Collectanea Theologica 53(1983) fasc. TV

BIULETYN TEOLOGICZNOMORALNY

Zawartość: I. WYPOWIEDZI PAPIESKIE. Ku u św ięceniu świata. II. Z NOWSZYCH PUBLIKACJI. 1. Pluralistyczna jedność Kościoła. — 2. Z problem atyki m ałżeństw a i rodziny. — 3. Nam iętność w służbie Bogu. — 4. W ezwanie Boga, który jest Ojcem. — 5. Czy nadm iar rąk do pracy jest problem em m oralnym? „Concilium” 18(1982) nr 12 *.

I. WYPOWIEDZI PAPIESKIE K u u św ię c e n iu św ia ta (AAS 74, 1982, nr 4, 8, 9, 11)

Zagadnienia życia w ew nętrznego Kościoła i jego m isji uśw ięcania św iata streszcza papież w przem ówieniu do kardynałów w przeddzień uroczystości św iętych A postołów Piotra i Paw ła (Sono lieto, 28.VI.82, s. 1024—1039). Papież w idzi w spółczesną m isję Kościoła opartą o najgłębsze przesłanki, ukazujące działanie i obecność sam ego Boga, to jest Trójcy Przenajświętszej, w kon­ kretnym posługiw aniu Kościoła, które obecnie stało się bardziej w idzialne i powszechne. „Pierwszym celem w ew nętrznego życia Kościoła jest u św ięce­ nie człowieka, uśw ięcenie, którego chce nieskończona M iłość Trójcy Przenaj­ św iętszej. Misja, która została mi powierzona i którą staram się niestrudze­ nie rozwijać..., nie jest niczym innym niż w łaśnie tym. U św ięcać siebie i uśw ięcać innych. Żyć boskim planem zbaw ienia i sprawiać, by żyli nim inni! Rozumieć i czynić zrozum iałą tajem nicę K ościoła!” (s. 1025—1026).

Ukazując z k olei najw ażniejsze m om enty teologii Ludu Bożego, ze szcze­ gólnym uw ydatnieniem roli Ducha Świętego, Jan P aw eł II stwierdza: „Stąd w yrastają teologiczne korzenie podróży, które za w olą Bożą odbyłem do tej pory, a które są realizacją w skali powszechnej Piotrowego charyzmatu, którego celem jest utw ierdzenie i utrwalenie żyw otności Kościoła, w w ier­ ności Słowu, dla służby prawdzie, dla wzrostu życia sakram entalnego i eu ­ charystycznego, o którym m ówiłem w encyklice R e d e m p to r h o m in is (nr 20). W szystkie m oje pielgrzym ki w tym w łaśnie się streszczają” (s. 1027). Tu następuje obszerny w yw ód ilustrow any licznym i faktam i, wykazującym i, jak cała w łaściw ie działalność papieża jest skoncentrowana w okół Tajem nicy Eucharystii, która jest prawdziw ym życiem Kościoła.

Ukazując w ten sposób poprzez profil żyw ego Kościoła całą eklezjo­ logię w yłożoną przez Sobór W atykański II w konstytucji L u m e n g en tiu m , papież nie m ógł nie poświęcić osobnego punktu tem atow i pow ołania do św iętości, choć w szystko, co zaw arł w przem ówieniu, dotyczy już tego za­ gadnienia. „Całokształt działalności S tolicy Św iętej w życiu ad in tr a K ościo­ ła ma za cel, jak powiedziałem na początku, rozw ijanie św iętości: od życia eucharystycznego i sakram entalnego, po uświadom ienie sobie odpow iedzial­ ności całego Ludu Bożego: biskupów, kapłanów , zakonników i w iernych za obowiązek ew angelizacji na każdej płaszczyźnie. Dlatego też, drodzy bracia i siostry, wspom agając m nie w dalszym prowadzeniu dzieła, którego kierunki

* Redaktorem niniejszego biuletynu jest ks. Jan P r y s z m o n t , War­ szawa.

78 B IU L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y

tu nakreśliłem , przyczyniacie się do uśw ięcenia Kościoła, do podniesienia życia społecznego, do consecratio m u n d i” (s. 1035—1036).

Ostatnim akcentem tego głębokiego przem ówienia jest podkreślenie — w ślad za L u m e n g e n tiu m — roli Maryi w życiu Kościoła. Nawiązując to tej nauki Jan P aw eł II stwierdza: „Z tą doktryną czuję się szczególnie zw iązany w w ykonyw aniu m ojego urzędu, który od początku oddałem w ręce Maryi. W tym roku w sposób w yjątkow y, po zam achu dokonanym, tajem niczym zbiegiem okoliczności w dniu rocznicy objaw ienia się Matki Bożej w Fatim ie, rozm owa z Maryją stała się, że tak powiem , nieprzerwana. Jej zaw ierzyłem po raz w tóry losy w szystkich ludów: począw szy od aktu zaw ierzenia w dniu 8 grudnia w uroczystość N iepokalanego Poczęcia, aż do poświęcenia N aj­ św iętszej Pannie odwiedzanych krajów... aż po zw ieńczenie pielgrzym ką do Fatim y w Portugalii, Ziemi Maryi”... I dalej: „Proszę o jednom yślną łącz­ ność ze mną w tym ofiarow aniu się N ajśw iętszej Pannie, które m usi oży­ w iać i uśw ięcać także nasze codzienne trudy” (s. 1037—1038).

W cytow anym przem ówieniu papież nie w ahał się wrócić do klasycznego pojęcia consecratio m u n d i, uwydatniając zarazem jego sakram entalne (a nie tylko sakralne) i osobowe znaczenie. D oskonałym komentarzem, w yjaśn ia­ jącym dodatkowo, co papież rozumie przez consecratio m u n d i, jest jego prze­ m ów ienie, a raczej hom ilia w Fatim ie w dniu 13 maja (E a p a rtir daquele, s. 900—910). N ajgłębszą podstawą tej consecratio jest oczyw iście tajem nica paschalna, uśw ięcający czyn Boga Odkupiciela. Ta tajem nica żyje w K o­ ściele, Ciele Chrystusowym , stanowiąc podstaw ę osobowego i osobistego po­ św ięcenia się każdego z jego członków. Szczególny akcent spoczywa tu na oddaniu siebie Bogu, bez czego nie można zrozumieć osobowego charakteru pośw ięcenia, dokonującego się w Kościele.

U św ięcenie, dokonujące się przez Odkupienie od grzechu i w prow adze­ nie człow ieka w bezpośredni krąg życia Bożego, dokonuje się przy szcze­ gólnym w spółudziale Kościoła, którego rola m acierzyńska została ukazana na tle testam entalnego dialogu Z baw iciela umierającego za nas na krzyżu, z Jego M atką oraz uczniem, stojącym i pod krzyżem. M acierzyństwo Maryi i m acierzyństw o Kościoła stanowią w spólną, niepodzielną tajem nicę, u której źródeł stoi niezgłębiona M iłość Trójcy P rzenajśw iętszej (s. 903).

Stosunek ucznia do Maryi — Matki i stosunek Matki do ucznia, „któ­ rego m iłow ał Jezus”, jest głęboko osobisty i staje się odtąd m odelem od­ n iesienia każdego człowieka do Boga, w kontekście M iłości zbawczej, która w K ościele nadal zachowuje sw oje m acierzyńskie rysy. Rola Maryi nie scho­ dzi do roli uogólnionego symbolu: jest Ona osobiście Matką każdego przy­ branego Dziecka Bożego. „Kiedy C hrystus powiedział na krzyżu: N iew iasto, oto syn Twój (J 19,26) — w nowy sposób otworzył serce sw ej M atki, N ie­ pokalane Serce. Objawił jej now y w ym iar m iłości i now y zasięg m iłości, do którego została w ezw ana w Duchu Świętym , mocą ofiary Krzyża” (s. 904— 905).

D latego oddanie się Maryi jest w łaściw ą drogą do zbliżenia się do źródła m iłości zbawczej. „Serce Maryi zostało otwarte tą samą m iłością do człowieka i do św iata, jaką Chrystus um iłował człow ieka i św iat, w ydając zań samego siebie, aż do otwarcia w łasnego Serca w łócznią żołnierza. Pośw ięcić św iat N iepokalanem u Sercu Maryi — to znaczy przybliżyć się, za pośrednictw em Matki, do sam ego Źródła Życia, które w ytrysło na Golgocie. To Źródło w ciąż tętni Odkupieniem i łaską. Wciąż się w Nim dokonuje zadość uczy­ n ienie za grzechy świata. Wciąż ono jest Źródłem życia nowego i św iętości. P ośw ięcić św iat Sercu Maryi — niepokalanem u Sercu Matki — to znaczy w rócić pod Krzyż Syna. To znaczy w ięcej: odnaleźć ten św iat w przebitym Sercu Zbaw iciela. Potwierdzić jego Odkupienie u samego Źródła” (s. 906).

Jest to prawdziw a teologia m istyczna Kościoła. Chodzi w niej o to, że udzielenie się św iętości Boga odkupionem u św iatu nie dokonuje się drogą jakiejś ontologicznej em anacji, lecz przez serce człowieka, przez osobiste od­ danie się człowieka Bogu, przez zjednoczenie się z osobistym czynem Chry­

stusa i Jego Matki. Czyn Chrystusa jest rów nocześnie oddaniem się i po­ św ięceniem — w ydaniem siebie aż do w yniszczenia siebie — mocą Miłości. Stąd w łaśnie rodzi się ta duchowa przestrzeń w ew nętrzna Kościoła, n ace­ chowana oddaniem i zaw ierzeniem . „Mocą Odkupienia św iat i człow iek jest poświęcony. Jest oddany i zaw ierzony samej Miłości. M iłości m iłosiernej. Matka Chrystusa w zyw a nas i zaprasza, abyśm y zjednoczyli się z K ościołem Boga Żywego w tym pośw ięceniu św iata, w tym oddaniu, przez które świat — ludzkość — narody — w szyscy poszczególni ludzie są oddani Ojcu Przed­ w iecznem u mocą Chrystusowego Odkupienia (s. 906—907).

Pew nym kontrastem dla tego klim atu św iętości jest rzeczyw isty stan Europy, i nie tylko Europy, poddanej w w ysokim stopniu dechrystianizacji. Było to przedm iotem przem ówienia Jana Paw ła II do Europejskiego Sym po­ zjum Biskupów (5.X.82, Sono lieto, s. 1255—1260). Przem ów ienie to z w ielu w zględów zasługiw ałoby na szerszą analizę; tu jednak podkreślim y tylko jedną m yśl, zw iązaną bezpośrednio z tem atem niniejszego szkicu. D echrystia- nizacja Europy nie jest koniecznym i nieuniknionym następstw em pewnych procesów historycznych, pojętych jako procesy wzrostu (ilościowego) przy równoczesnym zdeterm inow aniu człow ieka przez jego skończoność i history- czność. Inaczej m ówiąc, życie duchowe narodów nie jest bez reszty deter­ m inow ane w spółczynnikam i m aterialnym i ludzkiej egzystencji. Źródło k ry­ zysów leży w sam ym człow ieku pojętym jako byt osobowy, odpow iedzialny za żywotność relacji do Boga i do ludzkości, relacji rozw ijanych przez uży­ cie duchowej energii w olności, w sytuacji stałego zagrożenia w łasną sła­ bością i pokusą niew ierności. Innym i słow y, papież przypomina, że w łaściw a geneza ludzkich kryzysów tkw i w e w nętrzu człow ieka, w jego w olności, stąd też w łaściw ą drogą do przezw yciężenia kryzysu jest powrót do autentyzm u w iary, m iłości i tych w szystkich w artości, które stanowią podstaw ę chrześci­ jańskiej kultury. Istotną sprawą jest nawrócenie, powrót do Odkupienia i łaski. Jest to w ięc jakieś wołanie o powrót do serca, w biblijnym zna­ czeniu już nie tylko jednostek, lecz także narodów.

S zczególnie przekonującym argum entem przeciwko kryzysow i i fali de­ chrystianizacji jest przykład autentycznych św iętych, których K ościół w y ­ nosi na ołtarze, aby byli znakiem dla dzisiejszych ludzi. Takim znakiem 0 w yjątkow o głębokiej i uniw ersalnej w ym ow ie jest św. M aksym ilian Kolbe. W hom ilii, w której nastąpiła uroczysta deklaracja kanonizacyjna (N essuno na, 10.X.82, s. 1219—1224), papież kom entuje św iętość zarówno jako „dzieło Boże w człow ieku ”, jak też jako hojną odpowiedź m iłości ze strony czło­ wieka. M iłość ta w ypow iada się darem siebie, co jest najbardziej w ym ow ne, że jest darem życia. Jest to w ięc prawdziwa ofiara, objawiająca Chrystusowy 1 kapłański charakter Miłości. Szczególną rolę w kształtow aniu osobowości św iętego odegrała Matka Boża: „Natchnieniem całego życia była m u N ie­ pokalana, której zaw ierzał swoją m iłość do Chrystusa i swoje pragnienie m ęczeństw a” (s. 221—222). To m ęczeństw o z m iłości stało się św iadectw em i znakiem: św iadectw o dane w Chrystusie godności człow ieka, św iętości jego życia i zbawczej m ocy śmierci, w której objawia się potęga m iłości. W łaśnie dlatego śmierć M aksym iliana Kolbe stała się znakiem zw ycięstw a. B yło to zw ycięstw o odniesione nad całym system em nienaw iści i pogardy człow ieka i tego co Boskie w człow ieku — zw ycięstw o podobne do tego, jakie odniósł na K alw arii Pan nasz Jezus Chrystus...” (s. 1222—1223).

W przem ów ieniu do biskupów, w ygłoszonym nazajutrz po kanonizacji św. M aksym iliana, (11.X.82, Ł aska, m iło sierd zie, s. 1278—1284), znalazły się charakterystyczne akcenty: „Ważne są struktury organizacyjne Kościoła lo ­ kalnego, ale daleko w ażniejszy jest żyw y człow iek — odkupiony krw ią Chry­ stusa członek Ludu Bożego: św iecki i duchow ny” (s. 1282).. Nawiązując do św ieżej uroczystości kanonizacyjnej, podkreśla konieczność rozwijania chrze­ ścijańskiej św iętości tak przez św ieckich jak duchownych, zgodnie z nauką Soboru W atykańskiego II o Ludzie Bożym. „Kościół nie żyje w p ełni ani też nie jest doskonałym znakiem Chrystusa wśród ludzi, jeśli wraz z hierarchią nie istnieje i nie pracuje autentyczny laikat. Ew angelia bowiem nie może

B IU L E T Y N T E O L C G I C Z N O M O R A L N Y

zapuścić głębokich korzeni w umysłach, w życiu i pracy jakiegoś narodu bez czynnego udziału ludzi świeckich... Szczególnym ich obowiązkiem , m ężczyzn i kobiet, jest św iadectw o o Chrystusie, które w in ni dawać życiem i słow em w rodzinie, w swojej grupie społecznej i środowisku pracy. Trzeba bowiem , by w nich objaw ił się now y człow iek stworzony według wzoru Boga w spraw iedliw ości i św iętości polegającej na prawdzie (Ef 4, 24)” (jest to cytat z dekr. Ad, G entes, 21, s. 1283— 1284).

Pow yższy, fragm entaryczny szkic, pokazuje centralną ideę działalności papieża: przem ieniać św iat mocą tej św iętości, która prowadzi człowieka do objaw ienia w jego w łasnym życiu praw dy M iłości Chrystusowej. Cała ta m isja św iętości i m iłości jest zarazem w ew nętrznym przeżyciem tajem nicy Kościoła —■ Oblubienicy Chrystusa. M acierzyński charakter Kościoła i jego m isji zostaje ukonstytuowany przez postaw ienie go w obliczu otwartego Serca Boga, oddającego się w M iłości K ościołow i — na krzyżu. Zarówno oblubieńczy jak m acierzyński charakter K ościoła domaga się uw zględnienia osobistej roli, jaką w dziele Odkupienia odegrała — i nadal w K ościele od­ gryw a — N iepokalana Matka Boga.

ks. J e rzy B ajda, W arszaw a II. Z NOWSZYCH PUBLIKACJI

1. Pluralistyczna jedność Kościoła

Teologiczna literatura przedsoborowa rzadko i nieśm iało podejm owała zagadnienie pluralizm u w Kościele. Dopiero Sobór W atykański II przez otwartą reflek sję nad m isyjnym charakterem K ościoła, jego rolą i m iejscem w św iecie, z jednej strony, oraz nad kw estią ekum eniczną, z drugiej, skiero­ w ał pow szechną uw agę teologów na ten problem. Od tego czasu notuje się liczne i poważne studia w tym przedm iocie, głów nie w teologii zachodniej. W kategoriach pluralizm u zaczęto rozważać m ożliw ości realizacji dzieła ekum enicznego i m isji Kościoła w św iecie różnych kultur.

Polska literatura teologiczna w tym zakresie nie jest bogata. Cechuje ją bardziej ogólne zainteresow anie życiem K ościoła w św iecie niż analiza w y ­ różników rodzimego chrześcijaństwa. Tłum aczenia publikacji obcojęzycz­ nych w niew ielkim tylko stopniu uzupełniają ów kłopotliw y brak. Z tym w iększą satysfakcją przyjąć należy książkę ks. prof. dr. S. O l e j n i k a , J e d ­ ność K ościoła a p lu ra lizm życia ch rześcijańskiego, która ukazała się nakła­ dem Akadem ii Teologii K atolickiej (Warszawa 1982, ss. 236) z przedm ową ks. kard. F. M a c h a r s k i e g o .

To frapujące studium teologiczne pow staw ało w ciągu kilkunastu lat. P ierw sze badania nad pluralizm em podjął autor w latach 1969—1973 w związku z pracą w M iędzynarodowej K om isji Teologicznej i na jej, jak to sam w yznaje, zlecenie. Poznał w ów czas szczegółowo w agę pluralizm u dla życia Kościoła, zwłaszcza w w ym iarach jego funkcji nauczycielskiej. Dal tem u w yraz w artykułach i w cyklu w ykładów w ygłoszonych w kraju i za granicą. Później, dzięki rocznemu urlopowi naukowem u, bliższe spotkanie z chrześcijaństw em w Belgii, Francji, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych p ozw oliło mu zdobyć głębszą świadom ość rozm iarów jego w ielorakości, a jed­ nocześnie przyjrzeć się dokładnie realnem u niebezpieczeństwu, jakie grozi K ościołow i ze strony skrajnego pluralizmu.

Ostro zarysow ane odmienności stanow isk wobec zjaw iska chrześcijań­ stw a w ielopostaciow ego, zwłaszcza napięcie m iędzy fundam entalistam i a obrońcami pluralizm u, b yły dla autora dodatkowym im pulsem do posta­ w ien ia sobie pytania: co sądzić o pluralizm ie, kiedy się w eźm ie pod uw agę jedność K ościoła daną mu przez Chrystusa? Zam ierzył w ięc rozpatrzyć, jakie są faktyczne w ym iary w ielości w K ościele dzisiejszym i jak daleko można pójść w postulow aniu i rozw ijaniu jej w praktyce życia chrześcijańskiego

(s. 15). W odróżnieniu od nasilonych po soborze haseł pluralistycznych, które, w brew intencjom ich propagatorów, w iodły do naruszenia jedności Kościoła, ks. Olejnik przyjął tę ostatnią za w yznacznik sensu i granic w łaściw ie ro­ zum ianego pluralizm u. A nalizując w n ik liw ie dane Pism a i Tradycji, w ypo­ w iedzi M agisterium ze szczególnym uw zględnieniem Soboru W atykańskiego II oraz obszerny w ybór św iatow ej literatury teologicznej ostatnich lat zapropo­ nował w łasn e rozładowanie napięcia m iędzy pluralizm em a jednością — w idei jedności pluralistycznej.

Taką w łaśnie jedność odnajduje w reflek sji nad tajem nicą Kościoła jako sakram entu zbaw ienia, nad m esjańskim Ludem Bożym i M istycznym Ciałem Chrystusa (s. 20—34). Odkrywa ją w w idzialnym kierow nictw ie K ościoła, zarówno w strukturze w ładzy najwyższej, jak i w ładzy K ościołów lokal­ nych (s. 40—64). Patrząc w przyszłość, podkreśla nawet, że przem iany doko­ nujące się w spraw ow aniu w ładzy w skazują na konieczność poszerzenia jej pluralizm u przy zachowaniu podstaw owej cechy jedności (s. 65—83). Ze specjalnym naciskiem traktuje o urzeczyw istnianiu się jedności pluralisty­ cznej w liturgii, osadzając swe w yw ody przede w szystkim na przesłankach ostatniego soboru, który w tym w zględzie daje inspiracje w yjątkow o bogate (s. 90—112).

Pluralistyczną jedność Kościoła autor interesująco wyprowadza także ze struktury w iary nadprzyrodzonej. W skazując na jej jedność, m ów i wprost 0 Chrystusie jako ośrodku pluralistycznej jedności w ierzących (s. 113—123). Więcej, podjął trud ukazania pluralistycznej jedności samej prawdy obja­ w ionej. I to zarówno na płaszczyźnie przekazu biblijnego (s. 124—129), jak 1 w reflek sji teologicznej Ojców Kościoła (s. 130—132) i tej określonej w C redo (s. 133—142). N ie pom inął też, co w ażne, w ydobycia pluralistycznej jedności z przekazu Słow a Bożego w K ościele (s. 143—171).

Oddzielne m iejsce należy się rozdziałowi P lu ra lizm m y śli e ty c zn e j a jedność m oralności K ościoła (s. 172—198). Zawarte w nim treści w iążą się ściśle ze specjalnością autora, profesora teologii moralnej. Jak zatem ks. Olejnik ujm uje tu głów ny tem at książki? Stw ierdza przede w szystkim , że „jedność w czynie i nauczaniu Jezusa legła u podw alin jedności chrześci­ jańskiej doktryny moralnej... On (Jezus) staje się jedynym przewodnikiem na drodze życia ludzkiego. W tym fundam entalnym rozum ieniu now otesta- m entalnych źródeł m oralności chrześcijańskiej nie ma m iejsca na pluralizm. Jest to m onolit: jeden nauczyciel i jedna doktryna m oralności” (s. 176—177). N atom iast pluralizm m ożliw y jest tylko w ramach interpretacji Słow a B o­ żego, tzn. w stosow aniu nauk Chrystusa do zróżnicowanych warunków życia ludzkiego oraz w szukaniu dla nich paraleli w m yśli filozoficznej lub w po­ w szechnym obyczaju epoki (s. 181). Opinie autora w tym względzie korespon­ dują ze stanow iskiem autorów niedaw nego zeszytu m iesięcznika „Concilium ” poświęconego pluralizm ow i (nr 170, 1981).

Książkę zam yka rozdział D ziałanie K ościoła na rzecz jedności w p lu ra ­ lis ty c z n y m św iecie w sp ó łcze sn ym (s. 199—221), gdzie, po zdaniach wokół konieczności otwarcia się Kościoła na św iat w postaw ie dialogu, autor kreśli pola jego twórczej obecności w sferze kultury oraz życia społeczno-polity­ cznego. Rozum owania sw e osadza na gruncie w ytyczonym przez konstytucję C a u d iu m e t spes i na zasadach personalizm u chrześcijańskiego.

Dobre źródła teologiczne, jasność w yw odów , zrozum iały język, w yczer­ pujące odpowiedzi na postaw iony problem pozw alają mieć nadzieję, że dzieło ks. prof. Olejnika spotka się nie tylko z uznaniem specjalistów , ale okaże się przede w szystkim w artościowe i pożyteczne dla szerszych kół czytelników zainteresow anych sprawą poznania rzeczyw istego oblicza K ościo­ ła — jego jedności pluralistycznej. Autor bowiem nie poprzestaje na grun­ townej analizie wskazanych w yżej tem atów, lecz także podaje podstawowe wiadom ości z zakresu pluralizm u w K ościele, co w łaśnie czyni książkę przy­ stępną dla nieprofesjonalistów .

Jest zrozum iałe, że autor, będący moralistą, zadbał o w yeksponow anie w poszczególnych rozdziałach etycznych im plikacji om awianych w nich za-6 — Collectanea Theologica

B IU L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y

gadnień. Trudno niem niej pozbyć się wrażenia, że postulaty etyczne na rzecz jedności Kościoła są bardziej wyraźne, konkretne i liczne niż te, które doty­ czą w prost pluralizmu.

Zresztą całe dzieło cechuje głęboka troska o jedność Kościoła. N iew ątpli­ w ie ks. Olejnik ma w ciąż na m yśli jedność pluralistyczną, ale znów w ydaje się, że potrzeba jedności została silniej uwydatniona niż potrzeba pluralizmu. Przejaw ia się to na przykład w częstych powrotach do niebezpieczeństw grożących jedności ze strony tendencji pluralistycznych, nawet, jeśli się przypomni, że idzie zawsze o tendencje skrajne. Natom iast, co charaktery­ styczne, bardzo rzadko padają słowa oceny źle pojm owanej jedności K ościo­ ła, która jest rów nie dużym niebezpieczeństwem , co skrajny pluralizm. Cenną ideę jedności pluralistycznej przesłaniają n iek ied y akcenty o w ym ow ie chyba odm iennej, jak gdyby sugerujące, że pluralizm pow inien być na usłu­ gach jedności. Tę w ątpliw ość umacnia ostatni punkt książki — Z achow anie k o n ie c zn e j jedności. I potwierdza ją w reszcie graficzna kompozycja strony tytułow ej, gdzie słow o „jedność” obok słow a „życie” góruje rozmiarami nad słowem „pluralizm ”.

Dodajm y nadto, że choćby analizy przeprowadzone w studium wiodą czytelnika na głębokie w ody m yśli, to jednak odczuwa się pew ien niedosyt w prezentacji źródeł i celow ości pluralizm u w Kościele. Więcej dow iaduje­ my się o jego zniekształceniach z okresu, gdy autor przypatrywał im się podczas dłuższego pobytu za granicą niż o jego początkach — w spółczesnych narodzinach — jakie poznał bliżej, gdy w chodził w skład M iędzynarodowej Kom isji Teologicznej.

Te ostatnie odczucia nie powinny, mimo w szystko, osłabić istotnego w ydźw ięku książki, jej głów nego nurtu, tzn. upom nienia się o pluralistyczną, a nie inną, jedność Kościoła. I za to należy się ks. prof. O lejnikow i w dzięcz­ ność. Tym bardziej, że na naszym rodzimym rynku teologicznych w tej m a­ terii panowała dotąd posucha.

ks. M arian G ra czyk SD B , W arszaw a 2. Z p rob lem atyk i m a łżeń stw a i rod zin y

Sprawy m ałżeństw a i rodziny to spraw y dogłębnie ludzkie i zaw sze aktualne. Problem atyka ta stanow i jedno z zasadniczych, tak objętościowo jak i treściow o, zagadnień teologii m oralnej szczegółowej. Z tych to zapew ne racji poświęcona jest tej tem atyce ogromna ilość publikacji, które analizują poszczególne zagadnienia w bardzo różnych aspektach. Niniejszy, zw ięzły przegląd będzie próbą zaprezentowania kilku pozycji, które mogą zainte­ resować teologa m oralistę. Jest to także kontynuacja zestaw ienia ks. T. S i- k o r s k i e g o , Teologia m a łże ń stw a i ro d zin y, zam ieszczonego na łamach tegoż biuletynu (Collectanea Theologica 51, 1981, z. 2, 106— 110).

Opracowaniem obejmującym zasadnicze tem aty jest książka Jerzego L a s k o w s k i e g o , pt. M ałżeństw o i rodzina w św ietle n a u k i S o boru W a ­ ty k a ń sk ie g o II, W arszawa 1982, s. 332 (wyd. pierwsze 1979). Szeroki zakres tem atyki przedstaw iony został w trzech ściśle ze sobą powiązanych częściach. W pierw szej autor omawia uwarunkowania psychosocjologiczne życia m ałżeńskiego i rodzinnego. Obie te w spólnoty w spółcześnie przechodzą w iele rozm aitych przemian. Niektóre z nich noszą znamiona negatyw ne i stanow ią zagrożenia. Dostrzega się jednak czynniki, które mogą nadal w nosić w e ­ w nętrzną spójność i trw ałość w e w spółczesne m ałżeństwa. Zdaniem Lasko­ w skiego jednym z nich, i to szczególnie w ażnym , jest odpowiedzialny w y ­ bór współm ałżonka.

Praw dy w iary chrześcijańskiej, które stanow ią fundam ent dla życia ro­ dzinnego to tem atyka drugiej części. Autor ukazując duchowe w artości człowieka, przedstawia go jako twórcę kultury oraz istotę wierzącą. Z w łasz­ cza z tym ostatnim zagadnieniem łączy się kw estia roli Chrystusa w życiu chrześcijańskim oraz wartości Ew angelii dla niego. Mówiąc o osobowości

B IU L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y ₈₃ i w ierze w Boga, Laskow ski stwierdza, że autentyczny udział w życiu re­ ligijnym pomaga w ierzącym w rozwoju osobowości, a pow inien także stać się doniosłym elem entem zespalającym w spólnotę rodzinną.

Trzecia, najobszerniejsza, część prezentuje aspekty religijno-praw ne, m o­ ralne oraz psychologiczne życia w m ałżeństw ie. Autor zam ieścił tu w iele praktycznych uw ag przydatnych szczególnie dla m łodych m ałżeństw. Infor­ m acyjnie w arto choćby podać tylko niektóre tytuły: ślub kościelny, dialog w m ałżeństw ie i rodzinie, naturalna regulacja płodności, rozwój em brionalny człowieka, etyka życia m ałżeńskiego, organizacja życia domowego, rodzina kościołem domowym , w spółczesny m odel m ałżeństwa.

Książkę L askow skiego kończą trzy aneksy zaw ierające teksty dotyczące m ałżeństw a i rodziny z dokum entów Vaticanum II, orędzie Synodu Biskupów do rodzin chrześcijańskich oraz w yjątk i z adhortacji apostolskiej F am iliaris consortio.

Całość tem atyki m ałżeństw a i rodziny podejm uje także dziełko Wł. B. S k r z y d l e w k i e g o , pt. C hrześcijańska w iz ja m iłości, m a łże ń stw a i ro ­ d zin y , K raków 1982, s. 240. Na treść tej książki składa się 40 konferencji w ygłoszonych w Radio W atykańskim.

Autor po zw róceniu uw agi na naturalne dążenie człowieka do życia w spólnotow ego, całość opracowania zawarł w czterech działach: przed m ałżeństwem , m iłość, m ałżeństwo, rodzina.

Mówiąc o życiu przedm ałżeńskim szczególnie w nikliw ej analizie poddaje autor problem stosunków przedm ałżeńskich oraz inne zagadnienia typow e dla tego okresu. U w ypukla w alor m iłości, zwłaszcza gdy realizowana jest w sw ej pełni, co m ożliw e jest tylko w m ałżeństw ie. To ostatnie, jako usta­ nowione przez Boga, dzięki charakterowi sakram entalnem u włączone jest w szczególny sposób w dzieło zbawcze Now ego Przymierza. Realizując zaś sakram ent m ałżeństw a, sami m ałżonkowie i rodzice pełnią także funkcje kapłańskie.

S krzydlew ski podejm uje próbę nakreślenia historii teologii rodziny po­ cząwszy od początków chrześcijaństw a poprzez patrystykę oraz scholastykę. N astępnie autor zajm uje się rolą rodziny w stwórczym dziele Boga oraz w planach zbawczych. Jako społeczność otwarta powinna realizow ać sze­ roko pojęte odpow iedzialne rodzicielstw o. Mimo kryzysu i słabości w spółcze­ snej rodziny — stwierdza to zdecydow anie Skrzydlew ski — m a ona swoją przyszłość.

Opracowanie kończą uwagi na temat perspektyw rozwoju teologii m i­ łości, m ałżeństw a i rodziny oraz dość obszerny w ykaz literatury przed­ m iotu. Jakkolw iek książka Skrzydlew skiego nie nosi charakteru rozprawy sensu stricto naukowej, zaw iera jednak cenne inform acje odnoszące się do historii i nauki Kościoła. G łów nie jednak jest pracą, która wzbudza zaufa­ nie jako próba przedstaw ienia autentycznej teologii, czyli chrześcijańskiej reflek sji nad życiem przebiegającym w e dwoje.

N iektóre k w estie poruszone w obu powyższych dziełach bliżej podejm u­ je pierw szy tom pracy zbiorowej pt. R o zw ó j czło w ie ka w rodzinie (pod red. bp. Kazim ierza M a j d a ń s k i e g o przy w spółpracy ks. J. B a j d y i ks. B. M i e r z w i ń s k i e g o ) , W arszawa 1982, s. 332. Zawiera ona na­ stępujące opracowania: ks. J. T a r n o w s k i , W pro w a d zen ie do w y c h o ­ w ania w ro d zin ie c h rześc ija ń sk ie j (s. 3—51), ks. F. G ł ó d , P sychologiczna analiza k r y z y s ó w re lig ijn ych u lu d zi dorosłych (s. 53—188), ks. W. T a b a - c z y ń s к i. W p ły w p rze życ ia religijnego na fo rm a ln ą s tr u k tu r ę osobow ości (s. 189—282), ks. W. Z d a n i e w i с z, Socjologiczne a s p e k ty religijności ro­ d zin y (s. 283—299) i Wł. F i j a ł k o w s k i , H igiena ro zro d u (s. 301—322). W spom niany Wł. F i j a ł k o w s k i opublikował także artykuł Płeć w in te g ra ln e j w iz ji człow ieka, w: M o d litw a i praca, W arszawa 1981, s. 457— 480 (W nurcie za gadnień posoborow ych, t. 13). Wskazuje on przede w szyst­ kim na całość problem atyki postaw rodzicielskich, które stanow ią kanw ę dopełnienia płci. Ona zaś jest nieodzownym w arunkiem powstania m ałżeń­ 6·

84

stwa i rodziny, ale przy tym szczególnie w ażne jest zachow anie św iadom o­ ści, iż ciało m ałżonków jest św iątynią Ducha Świętego.

Warto jeszcze odnotować z publikacji polskich kilka interesujących opra­ cowań K ingi R o s z k o w s k i e j - W i ś n i e w s k i e j dotyczących om awianej problem atyki: A sceza, m oralność, zdro w ie, W arszawa 1980, s. 259; Z d ro w ie a p o sta w y m oralne, w: B yć c zło w ie kiem i ch rześc ija n in em , Warszawa 1980, s. 289—358 (W n u rc ie zagadnień posoborow ych, t. 12); E ro ty k a a religia, w: C h rześc ija ń sk a duchow ość, W arszawa 1981, s. 213—285 (W nurcie z a ­ gadnień posoborow ych, t. 14); S z tu k a kochania, czyli seksuologia n a m a n o w ­ cach, Tygodnik Pow szechny 1979, nr 33; E ro ty ka , logika i życie, P o lity ­ ka 1979, nr 38.

Autorka w przystępnej formie om awia w iele k w estii współczesnego życia, dotyczących zwłaszcza sfery płci. Ukazując negatyw y i w ypaczenia stara się wskazać na jej pozytywne w alory dla rozwoju człowieka, zw łasz­ cza na etapie jego dojrzewania. Płeć jaw i się jako wartość, w jaką w yp o­ sażony został człow iek i z której pow inien um iejętnie korzystać.

Ciekawą i oryginalną próbę prezentacji w ażniejszych zagadnień proble­ m atyki m ałżeństw a i rodziny podaje książka bp. Pietro F i o r d e l l i , Sei colloqui con i pro ssim i sposi, Prato 1982, s. 94. Biskup z Prato om awia naj­ pierw sposób ujm owania m iłości m iędzy kobietą a mężczyzną poprzez w szystkie księgi Starego Testamentu. Związek ten jaw i się jako m isterium spełniania historii bosko-ludzkiej w relacji dwóch płci ukierunkowanych ku m iłości i życiu. N atom iast jej ujęcie na kartach Nowego Testam entu sta­ nowi w zbogacenie tak w izji pogańskiej, jak i Starego Przymierza. Chrystus wkracza ze sw ym dziełem odkupienia w tę tajem nicę, zwłaszcza poprzez znak sakram entu m ałżeństw a. Autor pokazuje bardzo trafnie ścisłe pow ią­ zanie problem atyki m ałżeńskiej i rodzinnej.

W kolejnym kolokw ium bp Fiordelli n aśw ietlając bliżej tem at m ałżeń ­ stw a i m iłości zwraca uw agę na potrzebę ich w łaściw ego rozumienia. M i­ łość ńie może być pojm owana ani m aterialistycznie, ani angelistycznie, m u­ si być nastaw iona na ofiarę a nie na posiadanie. Pow inna w reszcie m ieścić w sobie tak elem en ty życia seksualnego jak i duchowego. W Now ym P rzy­ mierzu dochodzi tu jeszcze działanie sakramentu.

N astępnie autor zajm uje się wiernością, którą należy zachować, jak on podkreśla mocno, w zględem małżonka, dzieci i sakramentu. Na tle w ier­ ności om awia zagadnienia odpow iedzialnego rodzicielstw a, k w estię rozw o­ dów oraz przeryw ania ciąży. Rodzinę opartą na wspom nianych w yżej w a r­ tościach, jego zdaniem , w inna cechować zarówno otwartość jak i intymność. Te dwa czynniki odnoszą się tak do m ałżonków, dzieci jak otoczenia i K o­ ścioła. Ostatnie w reszcie spotkanie poświęcone zostało om ówieniu samej ce­ rem onii sakram entu m ałżeństw a w jego aspektach teologicznych jak i ściśle pastoralno-praktycznych.

Opracowanie P. Fiordelli’ego odznacza się dużą kom unikatywnością przy jednoczesnym jasnym ukazaniu wym agań K ościoła w zakresie etyk i życia m ałżeńskiego i rodzinnego. Książka ta tym bardziej zwraca na siebie u w a­ gę, że zaledwie na stu stronicach Fiordelli potrafił zamknąć tak w iele treści o charakterze m oralnym , dogmatycznym , ascetycznym i duszpasterskim. Pró­ buje ona przekazać czytelnikow i propozycje dróg w yjścia z w ielu powikłań czy zagubienia kierunku na w łaściw ej drodze powołania m ałżeńskiego i ro­ dzinnego. Tym zapew ne się też tłum aczy, że w krótkim czasie ukazała się aż w ponad dziesięciu wznowieniach.

Książka ks. Kazim ierza R o m a n i u k a , pt. M a łżeń stw o i rodzina w B ib lii, K atow ice 1981, s. 171, stanow i próbę zarysu całości biblijnej dok­ tryny w zakresie prezentowanej problem atyki. Autor w pierwszej części ukazuje naukę Starego Testamentu, zw łaszcza uw ydatnia relacje prawd o m ałżeństw ie i o stwórczej m ocy Boga. Po przedstaw ieniu elem entów kon ­ stytutyw nych m ałżeństw a traktuje o praw ie m ałżeńskim (np. rozwody, le- wirat). Dość dużo uw agi poświęca problem atyce poligam ii. N astępnie szczegó­ łow o om awia praw a kobiety i m ężczyzny oraz rolę dziecka w m ałżeństw ie

B IU L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y

i rodzinie. Całość rozważań nad nauką Starego Testamentu zamyka próba charakterystki m istyki m ałżeństwa, a także „dram atów m ałżeńskich”.

W drugiej części poświęconej ujęciu w Now ym Testam encie autor od­ dzielnie zajm uje się nauką Chrystusa i św. Pawła. Jezus Chrystus bardzo w iele m ów ił o nierozerw alności m ałżeństw a, co też zdecydow anie podkre­ śla w sw ej pracy ks. Romaniuk. Poddaje on także krytycznej ocenie pro­ pozycje reinterpretacyjne J. B. Bauera i G. Teichtweira, jako nie w pełni zgodne z nauką Kościoła i Tradycji. Po krótkim zaprezentowaniu proble­ m atyki bezżeństw a om awia jeszcze m iejsce, prawa i obowiązki poszczegól­ nych stanów w rodzinie.

Nauka św. Pawła, zdaniem ks. Romaniuka, stanow i pełnię n ow otesta- m entalnej teologii m ałżeństw a i rodziny. Szczególnie w ażne jest uw ydat­ n ienie ścisłej relacji m iędzy m ałżeństw em a bezżeństwem . Ze szczegółowych k w estii autor podejm uje m. in. problem m ałżeństw duchowych, problem w dów i m ężów jednej żony. Szerzej zatrzym uje się natom iast nad kw estią obowiązków i przyw ilejów poszczególnych stanów w rodzinie. Całość, podob­ nie jak i prezentacje nauki Starego Testam entu, zam yka próba charaktery­ styki m istyki m ałżeństw a w ujęciu now otestam entalnym , tak Chrystusa jak i św. Pawła.

Publikacja ks. Romaniuka stanow i przystępne opracowanie biblijnych podstaw teologii m ałżeństw a i rodziny. Autor zdecydowanie nacisk położył na naukę Nowego Testamentu, ukazując ją od strony pozytywnej, w ysu ­ w ając jednocześnie krytyczne zastrzeżenia do naleciałości protestanckich w interpretacji niektórych tekstów biblijnych.

R elację m iędzy posługą laikatu w ypływ ającą z kapłaństwa pow szech­ nego a sakram entam i podjął Renzo G e r a r d i w dziełku M in iste ri dei laici e sacram enti, Roma 1980 s. 181 (t. I serii L a n u o va alleanza). Jeden z rozdziałów pracy pośw ięcony został relacji sakram entu m ałżeństwa do roz­ m aitych form posługi w nim (s. 71—84). Autor prezentuje najpierw fun da­ m enty biblijne służebnego charakteru m ałżeństw a, a następnie sam ą po­ sługę w m ałżeństw ie i w e w spólnym życiu. U bogacenie w zajem nej posługi m ałżeńskiej i jej sw oiste dopełnienie, ma m iejsce w rodzinie. Zdaniem auto­ ra istn ieje jeszcze szersze odniesienie tej posługi do w spólnoty K ościoła na w szystkich jego stopniach oraz w e w spólnotach cyw ilnych. Praca Gerardie- go jest przybliżeniem do życia bardziej szczegółow ych inspiracji nauki bi­ blijnej i Kościoła w tem atyce m ałżeństw a i rodziny.

Opracowaniem przynajm niej zbliżonym w pew nym sensie do pracy bp. P. Fiordelliego jest książka Paolo F a r o n n e l l a , P rogetto m a tr im o ­ nio. Due lib e rta che cam m inano insiem e. C atechesi di pastorale fa m ilia re, Bologna 1980, s. 127.

W czterech kolokw iach-rozm ow ach zostały przedstawione najistotniejsze tem aty dotyczące m ałżeństw a i rodziny. Autor w id zi najpierw m ałżeństw o jako w ybór drogi, staw iając bardzo prozaiczne i może szokujące pytanie, dlaczego żenim y się. Dalej rozpatruje bliżej problem m ałżeństw a jako aktu form alnego, na który składają się takie elem en ty jak współżycie, m ałżeństw o naturalne, cyw ilne i religijne. Mając na uwadze w spółczesne dyskusje oma­ w ia rów nież spraw ę zaw ierania m ałżeństw a w K ościele. Ostatnie zaś spot­ kanie dotyczy „m ałżeństwa dla K ościoła”, gdyż para m ałżeńska jest sama w sobie celebransem zbawienia i to nie tylko w łasnego, jak to stwierdza autor w uwagach końcowych.

Faronella sw oje w yw ody opiera mocno na m ateriale biblijnym . Praca ta stanow i kom unikatyw ny w ykład przeznaczony, zgodnie z podtytułem , dla przygotow ujących się do m ałżeństw a oraz dla animatorów pastoralnych życia rodzinnego. Jednak i teolog m oralista znajdzie tu w iele ciekaw ych i cennych treści dla siebie.

Interesujące jest także opracowanie pary m ałżeńskiej: Tom i Lyn S с h e u r i n g, pt. Due per la gioia, il ca m m in o esa lta n te di un a coppia di sposi. Milano 1979, s. 237. Książka ta przełożona z angielskiego jest św ia­ dectw em przem yśleń i przeżyć w łasnej drogi ich życia rodzinnego i m ał­

86 B IU L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y

żeńskiego. Autorzy najpierw dzielą się w spólną radością z odkrycia w arto­ ści m ałżeństw a i rodziny w ich życiu a następnie z wzrostu w ew nętrznej m iłości do drugiego człow ieka oraz do Boga. Tak ujęte fundam enty pozw a­ lają im na przedstaw ienie problem atyki dziecka oraz życia rodzinnego rozu­ mianego jako trw ała w spólnota otwarta, ale pozostająca w m ocach Ducha Świętego. Poddanie się działaniu tegoż Ducha pozw ala na przenoszenie czyn ­ nej m iłości poza ramy m ałżeństw a i rodziny. N ajw ażniejszym wzorem po­ stępow ania dla m ałżonków, zdaniem autorów, ma tu być sam Jezus Chry­ stus w sw oich czynach i słowach. W ostatnim rozdziale podjęte jeszcze zo­ stały w formie bardzo zw ięzłej takie tem aty jak problem kobiety, jedność jako podstaw a radości i szczęścia, stosunek do dziecka, rola i funkcja M a­ ryi w m ałżeństw ie i rodzinie.

N aw et pobieżny przegląd niektórych, z ogromnego bogactwa, pozycji dotyczących tem atyki m ałżeństw a i rodziny pozwala stwierdzić, iż zagadnie­ nia te mimo, że obejmują w iele szczegółow ych kw estii, powinny być roz­ patrywane bardziej całościowo. N aśw ietlenie zaś ich z różnych punktów w i­ dzenia, otwiera m ożliwości ich pełniejszego zrozum ienia, także w p łaszczyź­ nie teologicznom oralnej czy duszpasterskiej.

Ogólnie można stwierdzić, że w now szych publikacjach zauważyć m ożna zdecydow any odwrót od jurydycznego spojrzenia na m ałżeństw o i rodzinę. Więcej czerpie się z nauki biblijnej i praktyki pastoralnej K ościoła. W iele publikacji podaje praktyczne aplikacje, które w ynikają n aw et z bardzo teo­ retycznych analiz teologicznych. Zauważa się także w próbach reinterpre- tacji tekstów biblijnych pew ną inspirację z protestantyzm u i stąd czasem niepełna zgodność z nauką Kościoła.

Liczą się jednak w szelkie w ysiłk i poszukiw ań i one, mimo trudności czy braków, napaw ają nadzieją, iż teologia m iłości, m ałżeństw a i rodziny będzie dalej pogłębiana, stając się coraz to lepszą pomocą tak dla teologa m oralisty jak i dla duszpasterza.

ks. A n d rze j F. Dziuba, C n iezn o -W a rsza w a 3. N am iętn ość w słu żb ie B ogu

Zdziwić m oże kogoś pow yższy tytuł, zw łaszcza gdy sądzi, że pojęcie nam iętności ma zabarw ienie tylko pejoratywne. Teologowie jednak w y ja ­ śniają, że byłoby to pojm owanie zawężone. Przez nam iętność można bowiem rozumieć ogrom zaangażowania dla jakiejś idei, pasję dla czegoś. Sam e zno­ wu nam iętności ukierunkowane na służbę w yższym wartościom stają się niezw ykle cennym i siłam i. To w łaśnie należy m ieć na w zględzie biorąc do ręki książkę autorstw a ks. Jana В o u r s a, ojca duchownego seminarium duchownego w Monastyrze i ks. Franciszka K a m p f h a u s a, byłego rek ­ tora tegoż sem inarium , a obecnie biskupa ordynariusza diecezji w Limburgu. Nosi ona znam ienny, jeśli nie szokujący, tytuł: L e id e n sch a ft fü r G ott. E he­ lo sig ke it — A r m u t — G ehorsam , Freiburg* 1981, Verlag Herder.

M otywacja trzech podstaw ow ych w ym ogów staw ianych duchownym : bezżeństwa, ubóstw a i posłuszeństw a wraca ciągle na łam y czasopism i stronice książek religijnych, jest też tem atem w ielu w ypow iedzi oficjal­ nych Kościoła, a także konferencji ascetycznych i rekolekcji.

Wiadomo także z polskich publikacji teologicznych, że szczególnie w okre­ sie posoborowym w yraźny kryzys przejaw ił się w zakresie podejm owania przez m łodych ludzi decyzji służby Bogu w kapłaństwie. Wtedy też był roz­ w ażany intensyw nie problem celibatu. W ysuwano racje teologiczne, h isto­ ryczne, socjologiczne i psychologiczne pro i contra te m u postulatowi. Bours zajął się tym zagadnieniem na s. 24—71. Poprzedził je rozw ażaniem na te ­ mat D rogi lu d u Bożego w zla ic y zo w a n y m św iecie (s. 9—23), w którym w sk a­ zał na konieczność istnienia w św iecie ludzi o pogłębionym życiu ducho­ wym , św iadków , którzy dla innych, powierzchow nych i nastaw ionych na dobra m aterialne m ogliby być nieustannym upom nieniem , a nawet w yzw

ą-B IU L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y ₈₇ niem — takim w yzw aniem dla św iata m iał być kiedyś Izrael pełniący rolę kapłana narodów.

W N ow ym Porządku zainicjowanym przez Jezusa Chrystusa tę rolę przejąć m uszą now i ludzie, o tyle w ięcej w ew nętrznie pogłębieni, o ile cały N owy Testam ent jest w yższy od Starego. Piękny utwór poetycki S ilii W a l ­ t e r , benedyktynki, zatytułow any M o d litw a kla szto rn a na s k r a ju m ia sta w y ­ raża tę m yśl doskonale i zarazem zamyka treściw y rozdział wprowadzający. B ezżeń stw o d la K ró lestw a Bożego to tytu ł drugiego rozdziału. Już sam tytu ł dobrze oddaje istotną m otyw ację heroicznego postanowienia. Biblijne elem enty w zbogacające ten m otyw pokazuje autor na w ielu trafnie dobra­ nych tekstach. Na ich czoło w ysuw a w ypow iedź z Fil 4, 4 n.: „Radujcie się w Panu w każdym czasie, jeszcze raz mówię wam. radujcie się. Skromność wasza niech będzie znana w szystkim ludziom: Pan jest blisko!”

N adejście w ięc Boga, Jego K rólestwa jest racją, której należy dać pierw ­ szeństw o: „czas” (ka iro s) nastąpił. W tym kontekście w łaśn ie zjaw ia się — jak to łatw o zauw ażyć w Mt 19, 12 — m otyw acja wyzbycia się m ałżeństwa. Powtarza się ona w tym zestaw ieniu w szeregu innych tekstów ew an ge- lijnych i w listach apostolskich. O czekiwanie na Boga — Króla, na Jego K rólestwo ma się odznaczać radością m iłującego, który spodziewa się rych łe­ go spotkania z umiłowaną. To oczekiw anie i zarazem nieustanne czuwanie skłania tego, który czuwa, do nakierowania całej treści swojego życia na ocze­ kiwanego. Stąd też winna płynąć jego gotowość do celibatu.

Obok całkow itego ukierunkowania się na tego, który przychodzi, samego Boga, kolejnym m otyw em podnoszonym przez autorów biblijnych jest goto­ wość całkow itej dyspozycyjności na rzecz w spólnoty, gm iny kościelnej: „Na­ szym listem jesteście wy! Jest on napisany w naszym sercu” (2 Kor 3, 2). Ludzie w ierzący w Chrystusa rodzą się niejako w sercu apostolskim Pawła. To skłania go do całkow itego oddania się i poświęcenia.

M yśl pow yższą w yrażają też inne teksty biblijne. M otywem pogłębia­ jącym niezm iernie ową gotowość oddania się całkow itego w iernym jest ke- noza Chrystusa: Jezus jest przykładem poniżenia się i całkowitej ofiary dla tych, dla których p ośw ięcił życie. To ofiarow anie w szystkiego dla Boga i dla drugich sprawia, że człowiek podejm ujący radosną gotowość oddania się Bogu, staje się stokroć płodniejszy niż w szyscy ojcow ie (Iz 54, 1).

Trzeci i czw arty rozdział książki poświęcony został uzasadnieniom po­ trzeby ubóstwa i posłuszeństw a. Opracował je bp К a m p f h a u s. Warto tu zaznaczyć, że przem yślenia sw e pisał on w praw dzie jako rektor sem i­ narium, ale gdy został powołany na ordynariusza diecezji, za hasło sw ojego posługiw ania obrał ubóstwo. M otywuje je najpierw przykładem Jezusowego ubóstwa: „Ten, który był bogaty, stał się ubogi z powodu w as” (2 Kor 8, 9). Nie może też być innej drogi dla tych, którzy mają być jego świadkam i. Ubodzy z w yboru, z w łasnej w oli, m ają przecież przyobiecane Boże Kró­ lestw o (Mt 5, 3). Tylko przez ubóstwo człow iek staje na drodze doskona­ łości. „Nie troszczcie się o życie wasze...” (Mt 6,25). W ten sposób jedynie człow iek Boży może wygrać życie: „Chodź — i naśladuj m n ie” (Mk 10, 21). Tylko ubogi jest zdolny pociągnąć do siebie ubogich (Łk 14, 13). Nie w y ­ starczy w ięc tylko dawanie jałmużny: istnieje konieczność pozbawienia się tego, co nie jest niezbędne do życia (Dz 2, 44 n i 4, 32—37). Istotną cechą ubogich dla Chrystusa i dla braci jest traktow anie tego stanu nie jako ofiary, ale jako najw yższego dobra: „Nie m ożecie dwom panom służyć: Bogu i m a­ m onie” (Mt 6, 24).

Do rozważań na tem at ubóstwa, mającego głęboką podstaw ę w przy­ kładzie ubogiego Chrystusa, autor dodaje szereg w ypow iedzi różnych m y­ ślicieli, znanych w św iecie nauki oraz spostrzeżeń nieznanych ludzi, obdarzo­ nych niezw ykłą trafnością obserwacji. Oto jedno z ciekawszych: Ubóstwo można rozumieć jako w yraz wiary, nadziei i m iłości. Przede w szystkim jednak jest ono znakiem wiary, gdyż w szystko powierza się Bogu; jest ono jednak w najw yższym stopniu znakiem m iłości, bo daje się w nim n ajw ię­ cej — siebie (s. 19).

B IU L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y

Na koniec problem posłuszeństw a. P ośw ięcający się służbie Bogu trak­ tować w in ien ten postulat w w ym iarach radosnego oddania się temu, któ­ ry w ie najlepiej, co czynić należy. M otyw ację posłuszeństw a upatruje czło­ w iek najpierw w przykładzie posłusznego Jezusa: „Był on posłuszny aż do śmierci, a była to śmierć krzyżowa...” (Fil 2, 7). Posłuszny Jezus jest prze­ ciw staw ieniem nieposłusznego Adama (Rz 5, 19). C hrześcijańskie posłuszeń­ stwo kieruje się świadom ością o w szechw iedzy Ojca niebieskiego, który n i­ gdy nie chce zła, a zawsze działa dobrze. On też jedynie może być panem człow ieka i od niego ma prawo żądać czynów, jakie zaplanował dla dobra świata. N iełatw o jest być posłusznym, niełatw o poddać sw ą w olę dru­ giemu. Bogu zaw ierzyć przez Jezusa Chrystusa, stać się Jemu posłusznym , znaczy jednak posiąść najw iększą wolność (por. 2 Kor 4, 8—11).

Trudno w zw ięzłych uwagach ukazać treść pięknej książki, jaką przy­ jęli z uznaniem niem ieccy kapłani. Te uwagi mogą naw et być przyczyną pierwszego wrażenia, że nic w tej książce nie znajdziem y nowego. To w ra­ żenie znika w tedy, gdy się ją czyta w całości.

Złożyć Bogu całego siebie i z pełnym zaangażowaniem , poddać Mu tak­ że sw oje nam iętności, to głów na m yśl tego dziełka. Idea ta w ydaje się dość prosta i pociągająca, ale jakże trudna później w realizacji w życiu co­ dziennym. Stąd podanie przekonujących i pogłębionych m otyw acji jest bar­ dzo cenne i w w ielu w ypadkach może być bardzo przydatne. W ydaje się, że w ydanie tej książki w języku polskim m ogłoby być pomocne i dla kapłanów w naszym kraju, którzy też w praw dzie przez Boga są postaw ieni dla ludzi, ale i z ludzi są w zięci.

ks. Ja n Ł ach, W arszaw a 4. W ezw an ie B oga, k tó ry je s t O jcem

Jednym z poczytniejszych dzisiaj autorów w piśm iennictw ie religijnym jest Carlo C a r r e t t o . Urodzony w r. 1910, po studiach filozoficznych działał w A kcji Katolickiej. Od r. 1954 jako m ały brat Karola de Foucauld spędził dziesięć lat na Saharze. Po pow rocie do Włoch, w iele podróżował głosząc Boga zagubionemu człow iekow i. Nie rozstawał się w tym czasie z piórem, pisząc książki, które są tłum aczone na różne języki i w iele razy w ydaw ane. C zytelnik polski zna go dotąd z trzech pozycji: L is ty z p u sty n i

(1978), L ic zy się ty lk o m iłość (1979), P u sty n ia w m ieście (1981).

Poczytność Carretto zawdzięcza zarówno tem atyce swoich pism jak i św ieżości w jej przedstawieniu. Wiara w dzisiejszym trudnym i skom ­ plikowanym św iecie, droga do odnalezienia sensu istnienia, Bóg i konsek­ w encje pójścia za Nim — oto problem y, które porusza. Pisze o nich w opar­ ciu o w łasne doświadczenie w iary, korzystając um iejętnie z bogatej tradycji teologicznej, ujm ując je w nikliw ie i głęboko, językiem prostym, jednak da­ lekim od powierzchowności. W reszcie traktuje te tem aty odważnie, z całą otwartością ukazując praw dziw e oblicze dzisiejszych problem ów życia chrze­ ścijańskiego, z w ielką m iłością do człowieka i Kościoła. Dochodzi do tego charakterystyczny rys ducha K. de Foucauld: życie w obecności Boga, tak jak Jezus w Nazarecie, czynienie w szystkiego m odlitw ą i w ykorzystanie w a­ runków, w których człow iek żyje, w drodze do Boga. W szystko to sprawia, że m ożemy m ówić w pew nym stopniu o duchowości Carretto.

Ostatnio ukazała się w tłum aczeniu polskim jego książka pt. Bóg n a ­ s zy m O jcem (Warszawa 1982, Inst. Wyd. Pax, s. 142; tytu ł oryg. Padre m io abbandono a te, Roma 1975). Jest ona, jak zaznacza sam autor, jego te­ stam entem duchowym. Przedstawia zasadniczy pogląd Carretto na problem Boga i drogi człowieka do Niego. Według Carretto stworzenie i zbaw ienie, dwa decydujące w ydarzenia w ekonom ii objawienia, konstytuują istnienie i cel człow ieka. Prawda o ojcostw ie Boga, zawarta w stworzeniu, jest dla Carretto w ezw aniem człow ieka do tego, by stał się synem Boga. Realizację tego w ezw ania um ożliwiają dary, jakie otrzymuje człowiek w stworzeniu;

B IU L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y ₈₉ są nim i dar życia (istnienie), dar m iłości (działanie) i dar prawdy, który łączy z darem w spólnego domu. Rozwój tych darów, a co za tym idzie, dą­ żenie ku Bogu jest m ożliwe dzięki temu, że człow iek „jako osoba uczestni­ czy w Osobie — Bogu”, będąc w ezw anym do zjednoczenia z Trójcą Ś w ię­ tą. Można w ięc określić w ezw anie jako „dążenie do spełnienia istnienia w m iłości”.

Przyjście i dzieło Chrystusa w sw ych w idzialnych tajem nicach stało się w yraźnym w ezw aniem Boga-M iłości dając m ożliwość lepszego odebrania i ro­ zum ienia tego w ezw ania i wzorem, w jaki sposób należy je realizować. Z m artw ychw stanie zaś jest dla Carretto najw iększym proroctwem naszych czasów. Pozwala ono przyjąć człow ieki tajem nicę Niepoznawalnego, tajem ­ n icę bólu, cierpienia i śm ierci, co za tym idzie — odkryć sens w ezw ania do tego, by stał się synem Boga.

Ta ziem ska droga człowieka do Boga odbywa się, dla Carretto, w ciągłej Jego obecności. Jako syn Boga odkrywa człow iek sw ego Ojca we wszystkim . Sakram enty, Pism o Św ięte, m odlitwa, praca, życie m ałżeńskie i rodzinne, są rzeczyw istościam i, w których człowiek zbliża się do Boga; są zapowiedzią nowego nieba i nowej ziem i (Ap 21, 2—4). W nich bowiem Bóg jest zawsze z człow iekiem , jest z nim jako natchnienie, laska, św iatło, charyzm at i na­ pomnienie. Obecność Boga jest osobową, życiodajną, płodną i dlatego, w e­ dług Carretto, przeciw staw ienie działania kontem placji nie ma żadnego sen ­ su. Cała tajem nica życia chrześcijańskiego jest zawarta w e w zajem nym uczestnictw ie człow ieka w Bogu i Boga w człowieku.

W ydaje się, że Carretto um iejętnie i przystępnie przedstaw ił zasadniczy problem w zajem nej relacji Boga i człowieka. N iepoznaw alny-B óg i człowiek będący sam dla siebie tajem nicą (ukrytą w Bogu), są dla Carretto kom ple­ mentarni; zw raca on przy tym uwagę, że O bjawienie i rozum nie są d w ie­ ma przeciw staw nym i kategoriam i, lecz w zajem nie się uzupełniają.

Cenne jest przybliżenie przez Carretto id ei ojcostwa Boga, tak ważnej dla dzisiejszego chrześcijanina (por. cały numer drugi „Communio” z 1982, zw łaszcza zaś artykuł J. P r y s z m o n t a Bóg m o im ojcem , s. 65—74). Idea ta przybliża nam Boga i pomaga zm ienić w św iadom ości człowieka dotych­ czas dość często spotykany obraz Boga Praw odaw cy tylko i Sędziego na Boga Miłości, którem u człowiek z ufnością się powierza, choć w ezw anie Jego jest kategoryczne i w ym aga heroizmu (J 15, 12 n.). Akceptacja takiego Boga um ożliw ia człow iekow i praw dziw e rozum ienie swojej godności jako syna Boga i prowadzi do Kościoła, w którym najbardziej liczy się miłość. W uw ydatnieniu um iejętnym tych istotnych prawd leży wartość dziełka Carretto.

M ariusz G orzka, W arszaw a 5. C zy n adm iar rąk do p racy je s t p rob lem em m oralnym ?

„Concilium” 18 (1982) nr 12

Bezrobocie, czyli nadmiar chętnych do pracy w stosunku do ilości m iejsc pracy, jest w dzisiejszym św iecie poważnym problem em moralnym, choć odmienne jest jego podłoże i skutki w rozw iniętych krajach zachodnich i w krajach Trzeciego Świata.

W m oralnym, ostatnim z 1982 r., zeszycie „Concilium” podejm uje się ten problem od strony społeczno-etycznej, biorąc za głów ny przedmiot analiz sytuację w krajach rozwiniętych. Dlaczego wybrano w łaśn ie kraje zachod­ nie, gdy powszechnie wiadomo, że kryzys na rynku pracy zbiera n ajd otk liw ­ sze żniwo w łaśn ie w krajach nierozw iniętych? Jak rozumieć bezrobocie w teologii i etyce, gdy indyw idualny człow iek pozbawiony pracy i m ożliw o­ ści godnego życia jest raczej ofiarą kryzysu, niż jego przyczyną?

W odpowiedzi na pierw sze pytanie redaktorzy zeszytu (od lat są nimi Jacques P o h i e r z Paryża i Dietm ar M i e t h z Tybingi) stwierdzają, że

B IU L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y

w iększość czytelników pism a m ieszka w krajach zachodnich i głów nie do nich pism o dociera. Mimo tego w yjaśnienia w ostatniej części zeszytu po­ święcono m iejsce na analizę sytuacji w Trzecim Sw iecie.

Redaktorzy dostrzegają, że problem bezrobocia w krajach zachodnich nie jest ani zjaw iskiem jakościowo identycznym , ani istotowo tożsamym z bezrobociem w krajach będących w rozwoju. Ze w zględu bowiem na od­ m ienność w arunków ekonomicznych oraz stosunków społecznych nie można struktur przejętych z Zachodu tylko adaptować i przenieść na grunt kra­ jów nierozw iniętych. Zjawisko bezrobocia posiada bowiem odmienną isto­ tę na dwóch różnych obszarach ekonom iczno-społecznych i jest porów ny­ walne raczej w kategoriach jakościow ych, a nie ilościowych. Ważne jest przy tym to, jak słusznie zaznaczono, że w krajach zachodnich bezrobotny nie staje w obliczu śm ierci głodowej czy biologicznego wyniszczenia, jak w krajach nierozw iniętych.

Redaktorzy poprosili do współpracy m. in. specjalistów od spraw zatrud­ nienia (Hugues P u e 1 i André G o r z z Francji), od psychologii pracy i bezrobocia (Eugene H e i m l e r z W ielkiej Brytanii) oraz socjologa pracy (Iring F e t s c h e r z RFN). Treść artykułów powyższych specjalistów ma pobudzić teologów i duszpasterzy do odpowiedzi na drugie z postaw ionych na w stęp ie pytań — o teologiczny sens pracy i bezrobocia.

Ostatni z tych artykułów, pióra Iring F e t s c h e r , należy już treściow o do następnego działu zatytułow anego O now ą teologię pracy, gdzie pom iesz­ czono także w ypow iedź Dietmara M i e t h a o roli chrześcijańskiej solidar­ ności w odniesieniu do bezrobocia oraz w ażny w tym kontekście artykuł w łoskiego teologa m oralisty Giannino P i a n a , w którym autor zastanawia się, czy praca w chrześcijańskim znaczeniu jest tylko błogosław ieństw em , czy też nosi na sobie rów nież znam ię przekleństw a. W chrześcijańskiej tra­ dycji akcentow ano nieraz z przesadą, jeden lub drugi moment. W ychodząc z założenia, że praca jest sw ego rodzaju m isterium chrześcijańskim , autor dochodzi do pew nych konkluzji etycznych. Pierw sza z nich, to konieczność zrelatyw izow ania pracy i jej w artości w stosunku do człowieka. Praca ma wpraw dzie znaczenie dla w yzw olenia człowieka, nie może jednak być uzna­ na za wartość absolutną, gdyż człow iek jest w ażniejszy, niż jego praca. Druga, to konieczność sw oistej dialektyki dla znalezienia istotnego, w e w ­ nętrznego sensu pracy. Sens ten można odkryć dialektycznie rozpatrując różnicę m iędzy czasem pracy a czasem bez pracy, m iędzy uw olnieniem czło­ wieka przez pracę a uw olnieniem go od pracy. Trzecia, to takie pow iąza­ nia etyk i pracy z system em społecznym, by um ożliwić w yzw olenie człow ie­ ka od ucisku i wyobcow ania oraz zapewnić pełny rozwój duchowy jedno­ stki w społeczeństw ie, innym i słowy, opracować taką etyk ę pracy, w duchu której człow iek m ógłby realizować sw e powołanie do w olności i kreatywności.

W ostatniej części zeszytu, w dziale zatytułow anym P ytania T rzeciego Św iata, sk iero w a n e do ch rześcijańskiego Z achodu, zabierają głos autentycz­ ni przedstaw iciele Trzeciego Świata. Mimo eufem istycznego tytułu tego dzia­ łu, są tu elem en ty kategorycznego w yzw ania rzuconego Zachodowi. B ez­ robocie w krajach nierozwiniętych, to jedna z form „grzechu św iata”, to tra­ giczna rzeczyw istość, która sprzeciwia się Woli Bożej i orędziu Jezusa Chry­ stusa — woła Ignacio E l l a c u r i a z San Salvador.