"Morte e immortalità nella catechesi dei Padri del III-IV secolo", pod red. S. Felici, Roma 1985 : [recenzja[]

Jan Gliściński

"Morte e immortalità nella catechesi

dei Padri del III-IV secolo", pod red. S.

Felici, Roma 1985 : [recenzja[]

Collectanea Theologica 57/1, 173-175

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 57(1987) fa se . I

R E C E N Z J E

M o r t e e i m m o r t a l i t à n e l l a c a te c h e s i dei P a d r i d e l I I I — I V secolo, p r a c a z b io ­ ro w a p o d r e d a k c j ą S. F e lic i, R o m a 1985, L ib r e r ia A te n e o Salesiano·, s. 292. P o d s ta w o w y m w y m ia r e m lu d z k ie j e g z y s te n c ji je s t b e z w ą tp ie n i a p e r ­ s p e k t y w a ś m ie rc i. R z e c z y w isto ść t ę o k r y w a je d n a k g łę b o k a ta je m n ic a , z w ła ­ sz c z a w ty m , co o d n o si s ię do ż y c ia p o z a g ro b o w e g o . J e s t w ię c ś m ie rć je d n o ­ c z e ś n ie i z a g a d k ą , z ro z w ią z a n ie m k tó r e j s t a r a ł się c z ło w ie k u p o ra ć od d a ­ w ie n d a w n a . P rz e ś w ia d c z e n ie o i s tn i e n iu ż y c ia p o z a g ro b o w e g o b y ło , z n ie lic z n y m i m o ­ ż e w y ją tk a m i, b a rd z o ż y w e w s ta r o ż y tn o ś c i g re c k o - rz y m s k ie j, a le d o p ie ro c h rz e ś c ija ń s tw o p rz y n io s ło ze so b ą ja k o a b s o lu tn e n o v u m w ia r ę w w ie c z n e tr w a n i e c z ło w ie k a s tw o rz o n e g o w czasie, n ie b ę d ą c ą w y n ik ie m ja k ie g o ś sp e - k u la ty w n e g o ro z u m o w a n ia , le c z p r a w d ą p o c h o d z ą c ą z O b ja w ie n ia B ożego. K sią ż k a , k tó r ą t u t a j p r e z e n tu je m y , je s t z b io re m r e f e r a tó w w y g ło sz o n y c h n a sió d m y m ju ż z k o le i sy m p o z ju m p a tr y s ty c z n y m , o rg a n iz o w a n y m od 1978 r. p rz e z w y d z ia ł l i t e r a t u r y c h r z e ś c ija ń s k ie j i k la s y c z n e j P a p ie s k ie g o U n iw e r s y t e tu S a le z ja ń s k ie g o w. R zy m ie, k tó r e o d b y ło się w d n ia c h 16— 18 m a r c a 1984 ro k u . T e m a te m , ja k i m ty m ra z e m się z a ję to , b y ła p r o b l e m a t y ­ k a ś m ie rc i i n ie ś m ie r te ln o ś c i w p rz e k a z ie k a te c h e ty c z n y m O jcó w K o śc io ła I I I i IV w ie k u .

W y b ra n o te n w ła ś n ie o k re s s ta r o ż y tn o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j n ie ty lk o z te j r a c j i , że s p o ty k a m y się w n im z w ie lo m a w y b itn y m i d u s z p a s te r z a m i i n a u ­

c z y c ie la m i w ia ry , a le g łó w n ie d la te g o , iż m a m y w n im do c z y n ie n ia z d o j­ r z a ł ą d o k tr y n ą e sc h a to lo g ic z n ą , z n a jd u j ą c ą sw o je o d b ic ie z w ła sz c z a w k a t e ­ c h e z ie p a tr y s ty c z n e j. A u to r p ie r w s z e j r e la c ji, S. D ’ E l i a w p ro w a d z a n a s w ś w ia t g r e c ­ k o - r z y m s k ie j s ta ro ż y tn o ś c i, u k a z u ją c n ie k tó r e w a ż n ie js z e a s p e k ty p o g a ń s k ie j e s c h a to lo g ii, z k tó r ą z e tk n ę li się O jc o w ie . W c e lu p r z e d s ta w ie n ia te g o z a ­ g a d n ie n ia s ię g a do H o m e ra , P la to n a , p la to ń c z y k ó w , p e r y p a te ty k ó w i s to i­ k ó w , p r z e k o n a n y c h o is tn i e n iu ż y c ia p o z a g ro b o w e g o , ja k ró w n ie ż do D em o - k r y t a , E p jk u r a i L u k r e c ju s z a , d la k tó r y c h w ia r a w n ie ś m ie rte ln o ś ć d u sz y b y ła p o z b a w io n a se n su . A. Q u a c q u a r e l l i b io r ą c za p o d s ta w ę sw o ic h ro z w a ż a ń d w a p is m a sw . C y p r ia n a O ś m i e r t e l n o ś c i i L i s t do T y b a r y t ó u j , za p o m o c ą k tó r y c h b i­ s k u p K a r ta g i n y p r a g n ie w la ć do s e rc c h r z e ś c ija n d o tk n ię ty c h w y b u c h e m z a r a z y i p rz e ś la d o w a ń b a ls a m n a d z ie i n a r y c h łe ic h s p o tk a n ie się z C h r y ­ stu s e m . o m a w ia p ro b le m g o to w o śc i p ó jś c ia n a ś m ie rć m ę c z e ń s k ą za w ia rę . A u to r t e j r e l a c ji z w ra c a sz c z e g ó ln ą u w a g ę n a p ię k n o p ro z y C y p r ia n a , p rz y - r .ó w n u ją c j ą do u tw o r u m u z y c z n e g o . U k a z a n ia ś m ia łe j k o n c e p c ji ś m ie rc i i n ie ś m ie r te ln o ś c i u O ry g e n e s a p o ­ d e jm u je się H. С r o u z e 1, k tó r y p r z e d s ta w ia ją c o ry g in a ln e u ję c ie ty c h z a g a d n ie ń u g e n ia ln e g o a le k s a n d r y jc z y k a , o m a w ia k o le jn o tr z y r o d z a je ś m ie rc i, tj. d o b rą , z łą i o b o ję tn ą , j a k te ż d w a ty p y n ie ś m ie rte ln o ś c i, w y w o ­ d z ą c e j się w p ie r w s z y m p r z y p a d k u z sa m e j n a t u r y d u sz y lu d z k ie j, w d ru g im z a ś b ę d ą c e j d z ie łe m B o żej ła s k i.

O o s ta te c z n y m p rz e z n a c z e n iu c z ło w ie k a w ś w ie tle d z ie ła A r n o b iu s z a S ta r s z e g o p t. A d v e r s u s n a t i o n e s in f o r m u je B. A m a t a . J e s t to ■— ja k m ó w i a u t o r ·— „ e s c h a to lo g ia c h r y s to c e n tr y c z n a , s iln ie o p a r t a o o so b ę i p o ­ s ła n n ic tw o C h ry s tu s a , b ę d ą c e g o d la c z ło w ie k a je d y n ą n a d z ie ją i w y b a w c ą o d p rz e z n a c z e n ia ś m ie r c i” (s. 62). N a w e t je ś li je s t o n a tr o c h ę a r c h a ic z n a , to j e d n a k g ło s i o rę d z ie a k tu a l n e d la lu d z i w s z y s tk ic h czasów .

R E C E N Z J E

M. G. B i a n c o d o k o n u je a n a liz y c e n tr a ln e g o te m a tu u K le m e n s a : A le k s a n d r y js k ie g o , tj . L o g o su , s ta n o w ią c e g o le k a r s tw o n ie ś m ie r te ln o ś c i (Propr. 10, 106, 2). A u to r k a t e j r e l a c ji p o d k re ś la , że je s t to k a te c h e z a d o ty c z ą c a n ie ty le n ie ś m ie rte ln o ś c i, co r a c z e j z m a r tw y c h w s ta n ia . K le m e n s b o w ie m b a r d z ie j z a p ra s z a c z ło w ie k a do teg o , b y jeg o z ie m sk ie ży cie b y ło p r z e n ik n ię te o b e c ­ n o ś c ią L o g o su B ożego, b ę d ą c e g o le 'k a rstw e m , k tó r e go w y b a w ia od ś m ie rc i w ie c z n e j, a n iż e li w y k ła d a m u d o k tr y n ę o n ie ś m ie rte ln o ś c i.

D o O ry g e n e sa , a lb o r a c z e j do k o n tr o w e r s ji, ja k a się w y w ią z a ła w o k ó ł la n s o w a n e j p rz e z n ie g o k o n c e p c ji d u c h o w e j f o r m y c ia ła p o z m a r tw y c h w s ta ­ n iu , p o w r a c a C. R i g g i, k tó r y r o z p a tr u j e t e n p r o b le m w o p a r c iu o p o g lą d y d w ó c h z n a n y c h p rz e c iw n ik ó w ta k ie g o u jm o w a n ia s p r a w y , t j . M e to d e g o z O lim p u i E p if a n iu s z a z S a la m in y . W o d ró ż n ie n iu b o w ie m od O r y g e n e s a s ta w ia li o n i z n a k ró w n o ś c i p o m ię d z y c ia łe m po z m a r tw y c h w s ta n iu a c ia ­ łe m lu d z k im . B o g a c tw o m y ś li n a te m a t ś m ie rc i z a w a r te w lis ta c h św . H ie ro n im a : i św . A u g u s ty n a u k a z u ją k o le jn o P. B a i e s i o ra z M. G. M a r a . O b a j a u to r z y p o d k r e ś la ją , że ch o c ia ż p is m a te s ta n o w ią sw o is te g o r o d z a j u c o n ­

so lationes, to są je d n a k one z a ra z e m k a te c h e z ą p r z y g o to w u ją c ą c z ło w ie k a

n a s p o tk a n ie się ze ś m ie rc ią , ja k te ż m e d y t a c ją n a d n ią.

R. I a c o a n g e l i p r z e d s ta w ia te m a t n ie ś m ie r te ln o ś c i w o p a r c iu o u k a ­ z a n e w sp o só b m is ty c z n y z a ś lu b in y d u sz y z C h r y s tu s e m w d z iele św . A m b ro ­ żego De Isaac, zaś C. M o r e s с h i n i z a tr z y m u je s ię n a d d u c h o w o ś c ią św . G rz e g o rz a z N a z ja n z u , w y p ły w a ją c ą z tzw . m e d i t a t i o m o r ti s . J a k w p ie r w ­ sz y m p r z y p a d k u z o s ta je w y d o b y te n a ja w m y s t e r i u m f a s c i n o s u m s p o tk a n ia , się o b lu b ie n ic y ze sw o im O b lu b ie ń c e m , t a k w d r u g im p o d k r e ś lo n a je s t o b ecn o ść m y s t e r i u m t r e m e n d u m . P o ty c h r o z w a ż a n ia c h o c h a r a k t e r z e d o k tr y n a ln y m p r z e p r o w a d z o n y c h w o p a r c iu o m e to d ę h is to ry c z n ą , filo lo g ic z n ą i l i te r a c k ą p rz y c h o d z i k o le j n a d w ie r e la c je n a t u r y in te r d y s c y p lin a r n e j.' A. M. T r i a c c a p rz y ta c z a i o m a w ia litu r g ic z n e ś w ia d e c tw a w ia r y w ż y c ie n ie ś m ie r te ln e n a p o d s ta w ie a n a f o r p o c h o d z ą c y c h z IV w ie k u . A u to r u k a z u je w sp ó łz a le ż n o ś ć z a c h o d z ą c ą p o m ię d z y l e x c r e d e n d i , o r a n d i e t v i v e n d i . N a s tę p n ie S. M a g g i o p r z e d ­ s ta w ia w o b s z e r n ie js z y sp o só b ró ż n o r o d n e ś w ia d e c tw a a rc h e o lo g ic z n e , u k a ­ z u ją c e p o s ta w y c h r z e ś c ija n w p ie r w s z y c h w ie k a c h w o b e c ś m ie rc i i ż y c ia p o z a g ro b o w e g o . D w ie o s ta tn ie r e l a c je d o ty c z ą c zasó w b a r d z ie j n a m w sp ó łc z e s n y c h . P ie r w s z a , k tó r e j a u to r e m je s t F. D a n t e , n a p r z y k ła d z ie b r a c t w a s. G io ­ v a n n i D e c o lla to o m a w ia te m a t p o m o c y d u c h o w e j n ie s io n e j p rz e z te g o ty p u in s ty t u ty lu d z io m s k a z a n y m w y ro k ie m s ą d u n a k a r ę ś m ie rc i. D ru g a , p ió r a S. P a l u m b i e r i , d o ty c z y p o g lą d ó w n a te m a t ś m ie rc i i n ie ś m ie r te ln o ś c i u n ie k tó r y c h p rz e d s ta w ic ie li n e o m a r k s iz m u , e g z y s te n c ja liz m u - i s p ir y tu a liz m u e g z y s te n c jo n a ln e g o , ja k te ż p o d a je n a jb a r d z ie j ro z p o w s z e c h n io n e z w y c z a je p o g rz e b o w e . '

M oże n ie c o sz o k o w a ć to n a g łe p rz e jś c ie o d o d le g łe j s ta ro ż y tn o ś c i do cz a só w n a m b liższy ch . J e s t to je d n a k p o s u n ię c ie z a m ie rz o n e , m a ją c e n a ce lu w y k a z a n ie k o n ty n u a c ji m y ś li e s c h a to lo g ic z n e j n a p r z e s tr z e n i w ie k ó w o ra z s k u te c z n o ś c i o d d z ia ły w a n ia k a te c h e z y p a tr y s ty c z n e j n a w ia r ę i ży cie p ó ź n ie js z y c h p o k o le ń . P r a g n ie s ię w te n s p o s ó b z a p ro s ić r ó w n ie ż w s p ó łc z e ­ sn e g o c z ło w ie k a do o w o cn eg o d ia lo g u n a t e m a t o d w ie c z n e j ta j e m n i c y ży c ia , ś m ie rc i i n ie ś m ie rte ln o ś c i.

P u b li k a c ja ta s ta n o w i n ie m a łą p o m o c d la s p e c ja lis tó w z d z ie d z in y p a t r y - sty k i, k a te c h e ty k i, te o lo g ii czy a n tr o p o lo g ii. Z cz y sto p ra k ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia sz k o d a ty lk o , że n ie w sz ę d z ie z a s to s o w a n o t e n sa m s y s te m p o d a ­ w a n ia b ib lio g r a fii, co je d n a k , g d y s ię w e ź m i e p o d u w a g ę t a k z ró ż n ic o w a n e g ro n o a u to r ó w , r e p r e z e n tu j ą c y c h o d m ie n n e ś r o d o w is k a n a u k o w e , je s t c h y b a b r a k ie m do w y b a c z e n ia .

R E C E N Z J E

₁₇₅

D la p e łn ie js z e j in f o r m a c ji p o d a je m y jeszcze ty t u ły a k t w c z e ś n ie js z y c h s y m p o z jó w p a tr y s ty c z n y c h , o rg a n iz o w a n y c h p rz e z P a p ie s k i U n iw e r s y te t S a le ­ z ja ń s k i w R zy m ie,' k tó r e u k a z a ły się w m in io n y c h la t a c h n a k ła d e m w y ­ d a w n ic tw a L A S ( L ib r e r ia A te n e o S a le s ia n o ) p o d re d . S. F e 1 i с i. A oto o n e : V a lo r i a t t u a l i d e ll a c a te c h e s i p a tr is t ic a , R o m a 1979, s. 218; C r is to lo g ia e c a te c h e s i p a tr is t ic a , R o m a 1980, t. 1, s. 264; C r is to l o g ia e c a te c h e s i p a t r i ­

stica, R o m a 1981, t. 2, s. 200 + 8 il.; E ccles io lo g ia e c a te c h e s i p a tr i s t i c a ( S e n - t i r s i Chie sa ), R o m a 1982, s. 348 + 18 il.; S p i r i t o S a n t o e c a te c h e s i p a tr i s t i c a , R o m a 1983, s. 304; C a t e c h e s i b a t t e s i m a l e e R i c o n c i li a z io n e пег P a d r i d e l I V secolo, R o m a 1984, s. 162 + 10 il. ■ ks . Jan· G liś c i ń s k i S D B , W a r s z a w a D i z i o n a r io p a tr is t ic a e d i a n ti c h it à , p r a c a z b io ro w a p o d r e d a k c j ą A. D i B e r n a r d i n o , C a s a le M o n f e r r a to 1984, M a r ie tti, to m II: G — Z, s. 1108 + X X III.

W 6— 7 n u m e r z e „V ox P a t r u m ” (L u b lin 1984, s. 438— 441) u k a z a ła się r e c e n z ja p ie rw s z e g o to m u te g o d z ie ła (h a s ła A —F), k tó r e j a u to r e m je s t T. G o ł g o w s k i . W y d a n ie d ru g ie g o to m u D iz io n a rio p o z w a ła n a d o k o ­ n a n ie n ie c o p e łn ie js z e j o ce n y je g o u k ła d u i tr e ś c i, m im o iż n ie w y s z e d ł j e ­ szcze to m trz e c i, n a k tó r y , w e d łu g z a p o w ie d z i w y d a w c ó w , m a j ą się s k ła d a ć a tla s p a tr y s ty c z n y i g e n e r a ln y sp is rzeczy .

H a s ła z a w a r te w ty m s ło w n ik u d o ty c z ą w w ię k sz o ś c i osób, t e zaś, k tó r e m a j ą c h a r a k t e r te m a ty c z n y , s k u p ia ją s w o ją u w a g ę g łó w n ie n a w a ż n ie js z y c h d o k tr y n a c h , n a z w a c h g e o g ra fic z n y c h , p r ą d a c h k u lt u r a l n y c h , s e k ta c h c h r z e ­ ś c ija ń s k ic h , w y d a r z e n ia c h h is to ry c z n y c h , ja k ró w n ie ż n a is to tn ie js z y c h p r z e ­ ja w a c h ż y c ia z a k o n n e g o , litu r g ii, d u c h o w o śc i i n a z a b y tk a c h a rc h e o lo g ic z n y c h . S p o ś ró d h a s e ł o s o b o w y c h z a w a r ty c h w p ie r w s z y m to m ie D iz io n a rio sz c z e g ó ln ie jsz ą u w a g ę z w r a c a ją n a sie b ie te z n ic h , w k tó r y c h p r z e d s ta w i­ c ie le w c z e s n o c h rz e ś c ija ń s k ie g o p iś m ie n n ic tw a z n a le ź li s w o je sz e rsz e o m ó ­ w ie n ie . D o ty c z y to p rz e d e w s z y s tk im t a k i c h p o s ta c i ja k : św . A ta n a z y , św . A u g u s ty n , św . B a z y li W ielk i, św . C y p ria n , P s e u d o -D io n iz y A re o p a g ita , D o n a t z K a r ta g in y , św . E fre m , E u z e b iu s z z C e z a re i i K le m e n s z A le k s a n d r ii. W d r u g im n a to m ia s t to m ie W ięcej m ie js c a p o ś w ię c a się n a s tę p u ją c y m O jc o m : św . H ie ro n im o w i, św . H ila r e m u , św . G rz e g o rz o w i z N a z ja n z u , św . G rz e g o ­ rz o w i z N y ssy , św . Ir e n e u s z o w i, św . J a n o w i Z ło to u s te m u , O ry g e n e s o w i i T e r- tu lia n o w i.

P r z y o p ra c o w y w a n iu p o w y ż sz y c h h a s e ł a u to r o m p o z o sta w io n o , ja k się w y d a je , d ość d u żo sw o b o d y . W y s ta rc z y b o w ie m p o ró w n a ć ze s o b ą b io g ra m y św . A ta n a z e g o , św . , A u g u s ty n a i św . B azy leg o , b y się o ty m p rz e k o n a ć . W ie lk ie g o g ró m ic ie la a r ia n iz m u p rz e d s ta w io n o w o p a r c iu o je g o m ło d o ść, w y c h o w a n ie , b is k u p s tw o , p is m a i te o lo g ię (G. C. S t e a d), s y lw e tk ę b is k u p a H ip p o n y u ję to w tr z e c h p u n k ta c h : I. Z y c i e II. C z ł o w i e k III. M y ś l (A. T r a - p è), w p r z y p a d k u n a to m ia s t w ie lk ie g o k a p a d o c c z y k a z w ró c o n o u w a g ę n a n a s t ę p u ją c e s p r a w y : p ie r w s z e p u b lik a c je , b is k u p s tw o i d z ia ła ln o ś ć w C e z a ­ re i, a k ty w n o ś ć e k u m e n ic z n ą , d z ia ła ln o ś ć k a n o n ic z n ą , k u l t u r ę h e lle ń s k ą , li­ tu r g ię , d z ie ła m n ie js z e i n ie a u te n ty c z n e , ś m ie rć i e lo g ia ż a ło b n e (J. G r i b o m o n t).

P o d o b n ie p r z e d s ta w ia się s p r a w a z n ie k tó r y m i h a s ła m i te m a ty c z n y m i, czego p r z y k ła d e m m o g ą b y ć n a z w y g e o g ra fic z n e . U k a z u ją c ta k ie o ś ro d k i s ta r o ż y tn e j m y ś li i k u l t u r y c h r z e ś c ija ń s k ie j j a k A le k s a n d r ia , C e z a re a P a ­ le s ty ń s k a i A n tio c h ia , p rz y p ie r w s z y m z n ic h z w ró c o n o u w a g ę n a m ia sto , szk o łę, so b o ry i a rc h e o lo g ię , p rz y d ru g im n a p o c z ą tk i c h r z e ś c ija ń s tw a i a r c h e ­ ologię, p rz y tr z e c im n a to m ia s t n a h is to rię , s o b o ry , sc h iz m ę , litu r g ię , sz k o łę i a rc h e o lo g ię . W z w ią z k u z ty m ro d z i się p y ta n ie : czy sz k o ła z a ło ż o n a p rz e z