"Proza artystyczna a prasa codzienna 1918-1926", Oskar Stanisław Czarnik, Wrocław 1982 : [recenzja]

Brodzka, Alina

"Proza artystyczna a prasa codzienna

1918-1926", Oskar Stanisław Czarnik,

Wrocław 1982 : [recenzja]

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 22/3, 94-96

94

to w y c h — a w ię c k la sy czn eg o g a tu n k u teg o ob iegu — sporządzona przez J a n u ­ sza D u n in a i K r y sty n ę M ier zw ia n k ę4, p o zw a la stw ierd zić, że do roku 1914 op u ­ b lik o w a n o w P o lsce (i dla P o lsk i) 77 ty tu łó w , zaś w la ta ch 1918— 1939 ogłoszono d ru k iem 124. J e st o c z y w iśc ie k w e stią otw a rtą , jak w y g lą d a ł u d ział różn ych „ d w u - h a le r z ó w e k ” w ca ło ści p o lsk iej p rod u k cji w y d a w n ic z e j przed i po 1918 г., w y ­ d a je się jed n ak , że tem p o ich p rzyrostu n ie w ie le o d b iegało od ogóln ego tem pa p rzyrostu ilo śc i ty tu łó w w y d a w n ic tw k sią żk o w y ch : M aria C zarn ow sk a n o tu je d la roku 1913 o p u b lik o w a n ie n a ziem ia ch p o lsk ich 3410, a dla roku 1938 — 6017 ty tu łó w 5.

M am n a d zieję, że po tych k ilk u stron ach k ry ty czn y ch u w a g c z y te ln ik n ie w e ź m ie m i za złe n a g łej w o lty , którą chcę sw o ją ocen ę p racy W iesła w a W ład yk i za k o ń ­ czyć: jest to k sią żk a bardzo cob ra, n ap isan a sta ra n n y m języ k iem , o d w o łu ją ca się do n o w o czesn ej ap aratu ry p o jęcio w ej, sk o n stru o w a n a k la ro w n ie i k o n sek w en tn ie. W chodzi autor od w a żn ie — i w zn aczn ym stop n iu ce ln ie — na teren y b ad aw cze n ieo m a lże w c a le jeszcze n ie ru szon e, poru sza się р э n ich p ew n ie, choć o c z y w iśc ie n ie b y ł w sta n ie p odbić ich za jed n y m zam ach em . N ie ty lk o w p artiach ogólnych, a le ta k że w o p isie i w eg zem p lifik a cja ch w id ać, że św ia d o m jest ch a rak teru m a ­ terii, k tórą bada, że n ie d ziała po om acku. S w o ją p racą i in w en cją o tw o rzy ł b ar­ dzo w ie le tem a tó w , w sk a z a ł k ieru n k i p o szu k iw a ń — a w w ie lu przyp ad k ach p od ­ d a ł n a w e t ich ton.

A n d r z e j P a cz ko w s ki

O skar S ta n isła w C z a r n i k , P r o z a a r t y s t y c z n a a p r a s a c o d z i e n n a 1918— 1926, W ro cła w 1982, ss. 305.

P raca O skara S. C zarnika, o b ejm u ją ca op isem i a n a lizą 30 p o lsk ich gazet w la ta c h 1918— 1926 i, z k o lei, n a ła m a ch ty c h p ism ponad 4600 p ozycji b e le tr y sty c z ­ n y ch , w śró d n ich 227 p o w ieści, jest rozp raw ą o d u żych w alorach : m eto d o lo g icz­ n y ch , d o k u m en ta cy jn y ch i m eto d y czn y ch . W n o w ej i d yn am iczn ej d y scy p lin ie, ja ­ k ą sta ły się w n a szy m p iś m ie n n ic tw ie b ad an ia n ad k u ltu rą litera ck ą , z a in s p i­ r o w a n e te o r e ty c z n ie i p rzed m io to w o p rzed e w sz y stk im p racam i S tefa n a Ż ó łk ie w ­ sk ieg o , k sią żk a O. C zarnika — p o m y sło w a , eru d y cy jn a , sy stem a ty czn a — sta n o w i w zorcow ą re a liz a c ję k o n stru o w a n ia , a rg u m en to w a n ia i u ży tk o w a n ia teo rii śr e d ­ n ieg o zasięgu .

W śród in s ty tu c ji i in sta n c ji w sp ó ło k reśla ją cy ch ty p i sty le k u ltu r y lite r a c ­ k ie j w jed n y m ze sp o łe c z e ń stw d w u d ziesto w ieczn y ch , n a cech o w a n y m szczeg ó l­ n ą h isto ry czn o ścią , z p ełn ą sam ok on trolą i z w ied zą o ro zle g ły ch k on tek sta ch , w y ­ b iera au tor p re c y z y jn ie i k o n se k w e n tn ie p o le b ad ań — w y m ie r n e , choć n ie h er­ m ety czn e. U sta n a w ia je, p od ob n ie jak n arzęd zia badań, w p ro cesie w ielo k ro tn y ch 4 J. D u n i n , K. M i e r z w i a n k a , P o l s k a p o w i e ś ć z e s z y t o w a . M a t e r i a ł y b i­

b lio g r a fic z n e , W ro cła w 1979, s. 70.

5 M. C z a r n o w s k a , I l o ś c i o w y r o z w ó j p o ls k ie g o ru c h u w y d a w n i c z e g o 1501— — 1965, W arszaw a 1967, s. 173. P o n ie w a ż ce n ię sob ie w y d a w n ic tw a „ C zy teln ik ”, w ię c n ie ch cąc k a la ć za sa d n iczeg o te k stu recen zji w y b rzy d za n iem , k orzystam z o s­ ta tn ieg o p rzyp isu , b y zg a n ić o b ss lu tn ie n iera cjo n a ln ą oszczęd n ość, jaką b yło p o ­ z b a w ie n ie k sią żk i W. W ład yk i in d ek su n a zw isk . M am n a d zieję, że n ie je s t to tr w a ła zd o b y cz sy ste m u „trzech S ”!

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

₉₅

w e r y fik a c ji. W tok u p racy ok azu je się d o w o d n ie, n ie m a l n a p rzekór sk rom n ości a u tora, że jeg o te k s t p rzyn osi w y n ik i p ro m ien iu ją ce ja k b y d w u k ieru n k o w o . P o p ierw sze — in sp iro w a n y n o w a to rsk im p ro jek tem w ie d z y o k u ltu rze lite r a c k ie j — w w y b ra n y m zasięgu , p reced en sow o, fo rm u je O. C zarnik w zorce k o n fro n ta cji jej ty p o lo g ii z d ok u m en tam i. P o w tó re, c a ły p rzeb ieg jego w y w o d u , w h ip otezach , ar­ g u m en ta ch i w n io sk a ch , prócz w y p e łn ie n ia p od jętego zadania: k w a lifik a c ji k u l­ tu ro tw ó rczy ch fu n k cji p rasy w w y b ra n y m o śm io leciu m ię d zy w o jen n y m , na rep re­ z e n ta ty w n y m zesp o le cza so p ism , p rzyn osi ta k że sp ro b lem a ty zo w a n y i k o m p eten tn y program u p ra w ia n ia b ad ań d o ty czą cy ch u c z e stn ic tw a gazet w k sz ta łto w a n iu p o li­ ty k litera ck ich . W ła śn ie z u w a g i na te w a lo r y ' k sią żk ę O skara C zarnika m ożna u zn ać za sfo r m u ło w a n ie i ek sp lo a ta cję teo rii śred n ieg o zasięgu . J e st to, w ie m y , g a tu n ek m eto d o lo g iczn y k sz ta łto w a n y w śród szczeg ó ln y ch tru d n ości, nieustannie- zagrożon y n áp orem in fo rm a cji ro zm y w a ją cy ch k on cep cje. A u tor p racy zagrożen iom ty m n ie u le g ł i ob fitość d o k u m en ta ln ą sfu n k c;o n a lizo w a ł; w y k o n a ł to z godną sza ­ cu n k u in w en cją , p od p orząd k ow ując d a n e różn ym p ersp ek ty w o m .

A b y o k reślić ro zw a ża n e r o le prasy, sy tu a c je rep ertu a ru lite r a c k ie g o n a jej łam ach , sp osob y u ży tk o w a n ia p rzez cza so p ism a b e le tr y sty k i ro zm a ity ch o b ie­ g ów , m u sia ł au tor pod jąć k ilk a d ecy zji, k tó re p o z w o liły m u w p o d jęty ch b a d a ­ n ia ch w y k o rzy sta ć n o w a to rsk o i sp ójn ie n arzęd zia z różn ych za k resó w w iedzy.. J ed n o z w a żn y ch ro zstrzy g n ięć d o ty czy ło k r y te r ió w se le k c ji p ism , k tó re w sw ej g a tu n k o w o ści p ra so w ej, w sw o im u k ieru n k o w a n iu id eo lo g iczn y m , a ta k że w sw y m n a cech o w a n iu tery to ria ln y m , z rozm aitych w z g lę d ó w bardzo isto tn y m , m o g ły sta n o ­ w ić rep rezen ta cję od m ian p o lity k i lite r a c k ie j u p ra w ia n ej na ła m a ch gazet przez różn e ośrodki d ysp ozytorsk ie.

W b ezp ośred n im p o w ią za n iu , z tą d ecyzją, jak b y na zasad zie m eto d o lo g iczn ej k oresp o n d en cji, p o zo sta je w y b ó r p ryzm atu a n a liz y te k s tó w lite r a c k ic h w czaso­ p ism ach . U w zg lęd n ia ją c op iso w o p o ety k ę ty ch tek stó w , n ie na n iej jed n a k sk u p ia autor u w agę; in te r e su ją go p rzed e w sz y stk im sza n se o k reślen ia m o d eli fu n k ­ cjo n a ln y ch litera tu r y .

O b y d w ie te k o resp o n d u ją ce ze sobą d e cy zje w sp ó łk sz ta łtu ją stru k tu rę pracy; k a żd a z n ich zn a jd u je za sto so w a n ie w o g lą d zie d an ych d o k u m en ta ln y ch . W k o ­ le jn y c h rozd ziałach k sią żk i O. C zarnik ch arak teryzu je: tra d y cje litera tu r y na ła ­ m ach p rasy oraz p rób y u sy ste m a ty z o w a n ia ty c h trad ycji; w y n ik i u za sa d n ia ją ce w ła s n y w yb ór ok resu do badań; k ry teria se le k c ji i sam zesp ół p ism rep rezen ta ­ ty w n y c h dla teg o ok resu . N a stęp n ie, w tra fn y ch seg m en ta cja ch , k la s y fik u je i p rzej­ rzy ście p rezen tu je zró żn ico w a n y , w ie lo p o z io m o w y rep ertu ar p rozy a rty sty czn ej na ła m a ch o w y ch gazet. B ada w ię c , jak już w sp o m n ia ła m , te k s ty rozm aitych ob iegów , ch a ra k tery zu je je g a tu n k o w o i fu n k cjo n a ln ie, od ich rod ow od ów przech od zi do ich e w o lu c ji — w k o n te k śc ie k u ltu r y d w u d ziesto lecia . Ś led zą c lo sy tej prozy: tr y w ia l­ nej i w y so k o a rty sty czn ej — w cią ż n a ła m a ch co d zien n y ch gazet — d ok on u je c ie ­ k a w y c h od k ryć d o ty czą cy ch zarów no jej in sp ira cji p o lity czn y ch , jak te ż i jej użyć. U ja w n ia — i n a w e t w sp ecja ln y m ro zd zia le o p isu je .— z w ią zk i b e le tr y s­ ty k i tr y w ia ln e j z id eo lo g ią sk rajn ej p ra w icy , a le i od słan ia, jak d e tek ty w , n ie sp o ­ d zian k i: n ieo cze k iw a n e k o n tra sty id eo lo g iczn e p rzyd arzające się (częściej z prozą w yso k o a rty sty czn ą !) m ięd zy program em p ism a a p u b lik o w a n ą w n im b e le tr y sty ­ ką. W ta k im to try b ie, n iea p rio ry czn ie, sto p n io w o , w każd ej c h w ili licząc się z fa k ta m i, za ry so w u je e w o lu u ją c e ce c h y i ro le b e le tr y sty k i g a zeto w ej w k u ltu ­ rze m ięd zy w o jen n ej.

P o a n a lizie zasad doboru b e le tr y sty k i n a ła m a ch co d zien n y ch gazet, po c h a ­ r a k te r y s ty c e jej fa k ty czn y ch lo só w — w w y b ra n y ch sta ra n n ie p rzy k ła d a ch — w p rzed k oń cow ym ro zd zia le zm ien ia O. C zarnik c e lo w o p ryzm at oglądu: sk u ­ p ia u w a g ę n a m od elach p o lity k i litera ck iej u p ra w ia n ej w p ism ach , k tóre w y

-96

bral jako rep rezen ta ty w n e: sp o jrzen ie to u zu p ełn ia i p o tw ierd za w n io sk i z jego d o ty ch cza so w y ch badań. .

Z ca ło ści w y w o d ó w , u w ie r z y te ln io n y c h zarów n o o b fitą d ok u m en tacją, jak i k o n ­ fron tacją trzech p e r sp e k ty w oglądu, w y n ik a ją isto tn e u sta le n ia d o tyczące o b sza ­ ró w p iś m ie n n ic tw a b a d a n y ch dotych czas raczej o k azjon aln ie. U sta le n ia te u ja w ­ n ia ją c ie k a w e o so b liw o ści p o lsk iej b e le tr y sty k i g a zeto w ej w p ierw szej fa z ie o k re­ su d w u d ziesto lecia : znaczną rolę, jak ą w w ięk szo ści p ism sp ełn ia proza o b ieg ó w w y so k o a rty sty czn y ch ; d o m in a cję ten d en cji ku u p o lity czn ien iu p rozy o b ieg ó w p o­ p u la rn y ch nad ten d en cją w y łą c z n ie lu d y czn ą . C echv te, jak p o k azu je Oskar C zar­ nik , w ią ż ą się z n iep o w szed n ią sy tu a cją k raju, k tó ry in te n sy w n ie d o św ia d cza od­ zy sk a n ia n ie z a w is ło śc i, w raz z jej sp o łeczn y m i n a p ięcia m i. S ą te cech y b yć m o ­ że i zy sk iem , a le zw ła szcza św ia d e c tw e m n ied orozw oju , są efe k te m w sp o m n ia n ej ju ż u w stę p u sw o iste j h isto ry czn o ści n a szej k u ltu ry . N ie w ą tp liw y m zy sk iem jest w y ra źn a g ra n ica p om ięd zy o b ieg a m i' fu n k cjo n a lizo w a n y m i w p ra sie cod zien n n ej a ob iegam i b ru k o w y m i, k tó re stają się coraz b ard ziej a n ach ron iczn e. D o stra t n a ­ to m ia st trzeb a zaliczyć w ą tło ść rod zim ych zasob ów o b ieg ó w p op u larn ych , m a łe zró żn ico w a n ie ic h g a tu n k o w eg o rep ertu aru . P oza n ieliczn y m i w y ją tk a m i i poza prób am i in sp iro w a n ia narodzin „ o d cin k o w y ch ” k ry m in a łó w prasa n asza ż y w iła się w ty m w z g lę d z ie raczej a d a p ta cja m i u tw o r ó w z in n y ch k u ltu r. S y tu a c ja zm ieni się n ieco w la ta ch trzy d ziesty ch . Oprócz ty c h — w y b ra n y ch p rzez m n ie —■ u sta ­ le ń z n a grom ad zon ych m a teria łó w autor w y p ro w a d za w ie le in n y ch jeszcze w n io s­ k ó w , p o m n a ża ją cy ch w ie d z ę o różn ych a sp ek ta ch k u ltu ry . In teresu ją ce są z w ła sz ­ c za jego u w a g i o sp osob ach in stru m en ta liza cji lite r a tu r y p rzez ro zm a ite ośrodki p o lity czn e, a ta k że o b serw a cje d oty czą ce zró żn ico w a n ia p rogram ów reg io n a lizm u , szczeg ó ln ie zaś opis i k w a lifik a c ja program u „ k reso w o ści”.

Z k o lei w śród ob serw acji, k tó re dotyczą różn oid eologiczn ych sp osob ów u ż y t­ k o w a n ia lite r a tu r y n a łam ach prasy, szczeg ó ln ie tra fn e i w a rte w y k o rzy sta n ia w y ­ dają się u w a g i o sw o iś c ie d w u d ziesto w ieczn y ch ro la ch „w tórn ego n a d a w c y ” i jego rela c ja ch z in n y m i in sty tu c ja m i k u ltu ry .

K siążk a O skara C zarnika jest p ra w d ziw ie cen n y m zja w isk iem . P o m y sło w o , rzeczow o, -w ierzyteln ie w zb ogaca w ie d z ę o k u ltu rze litera ck iej. .

A li n a B r o d z k a

„R ocznik N a u k o w o -D y d a k ty c z n y ”, z 78, P race B ib lio tek o zn a w cze I, W y d a w n ic­ tw o N a u k o w e W yższej S zk o ły P ed a g o g iczn ej, K rak ów 1982, ss. 290.

O trzy m a liśm y n ied a w n o n o w y , już 78 z eszy t „R oczników N a u k o w o -D y d a k ­ ty czn y ch ” W SP w K rak ow ie, ty m razem sy g n o w a n y jako p ierw szy tom „Prac E ib lio te c z n y c h ”. Z n a la zły się w n im p u b lik a cje p ra co w n ik ó w S a m o d zieln eg o Z a­ k ład u B ib lio te k o z n a w stw a tej u czeln i, b ęd ą ce w y n ik ie m badań p row ad zon ych w czterech zespołach: K siążk i i C zy teln ictw a , C za so p iśm ien n ictw a P o lsk ieg o i Z agad' nień W yd aw n iczych , H isto rii i F u n k cji B ib lio tek oraz B ib lio g ra fii i In form acji N a u ­ k o w ej. D w ie z nich, ńad k tó ry m i p rzyjd zie się d łu żej zatrzym ać, p o św ięco n e zo sta ły dziejom p rasy p olsk iej.

A u tor p ierw szej, Jan B u jak , za ją ł się in fo rm a cją o k sią żce i p ra sie w d zie­ w ię tn a s to w ie c z n y c h ty g o d n ik a ch g a lic y jsk ic h dla lu du, przy czym arty k u ł sta n o w i fra g m en t w ię k sz e j ca ło ści i za w iera n iek tó re ty lk o u sta le n ia zw ią za n e z ty m