Prasa polska w Wielkiej Brytanii 1945-1970 : przegląd informacyjno-bibliograficzny

Habielski, Rafał

Prasa polska w Wielkiej Brytanii

1945-1970 : przegląd

informacyjno-bibliograficzny

K w artalnik H istorii P rasy Polskiej X X IV 3 PL ISSN 0137-2998

RAFAŁ HABIELSKI

PRASA POLSKA W W IELKIEJ BRYTANII 1945—1970 PRZEGLĄD INFORMACYJNO-BIBLIOGRAFICZNY

Wielka B rytania była i jest krajem , w którym relatyw nie do liczby m ieszkających w nim Polaków ukazyw ała się największa liczba tytułów prasy polskiej poza granicam i kraju. Jednak zarówno życie społeczne Polonii w Wlk. B rytanii, jak i jej prasa są stosunkowo mało znane1., W badaniach poświęconych problem atyce Polonii czasopiśmiennictwo staje się niezwykle istotnym , często głównym w ielowarstwowym źródłem o dużym znaczeniu2.

Celem niniejszego arty k u łu jest próba przedstaw ienia działalności prasow ej polskiej em igracji po 1945 r.3 Cezurę początkową tłum aczy fak t dość dokładnego zrekonstruow ania dziejów polskiej prasy w Anglii w latach 19 3 9—19 454, końcową zaś niedostatek publikacji źródłowych. Po 1945 r. ukazało się w Wlk. B rytanii ponad 540 tytułów polskich czaso­ pism, oczywista jest więc selekcja, do której zmuszają także rozm iary tego opracowania. Z dwu możliwości: dokładnego opisu niewielkiej

licz-1 Opracowaniami o najszerszym zasięgu tem atycznym i chronologicznym są:

Literatura polska na obczyźnie 1940— 1960, wydana staraniem Związku Pisarzy

Polskich na Obczyźnie pod red. T. Terleckiego, t. 1, Londyn 1964, t. 2, Londyn 1965; B. S u l i k , B. C z a y k o w . s k i, Polacy w Wlk. Brytanii, Paryż 1961; M. D a n i 1 e ­ w i с z - Z i e 1 i n s к a, Szkice o literaturze em igracyjn ej, Paryż 1978; J. B i e 1 a t o-<

w i с z, Literatura na emigracji, Londyn 1970; K. H r a b у k, Polska em igracja>

polityczna. Historia Rady Jedności Narodowej, cz. 1—2, Warszawa 1972.

2 Por. J. Z u b r z y c k i , Polish em igrants in Britain. A stu dy of adju stm ent,

The Hague 1956. . . .

3 O prasie polskiej w Wlk. Brytanii w okresie powojennym pisali: J. К o w a-' 1 i k, Czasopiśmiennictwo. Wielka Brytania, [w:] Literatura polska na obczyźnie...,· s. 479—526, tam także w ażniejsze źródła; R. G u ł a , Emigracyjna prasa polska·,

w W ielk iej Brytanii 1940—1948, „Zeszyty Prasoznawcze”, 1 1977, nr 4, s. 57—72;,

Z. K a p c u r a , A. K o w a l s k i , Prasa Polonii i polskiej emigracji polityc zn e j,

Zarys monograficzny, Warszawa 1975; K. H r a b y k , E m ig racyjn y „Dziennik Pol­ ski i Dziennik Żołnierza”, Warszawa 1972.

4 K o w a l i k , op. cit.; J. H u l e w i c z , Polski ruch w y d a w n ic z y w W ie lkie j

Brytanii w latach w o jn y 1940—1945, „Twórczość”, 1946, z. 7/8, s. 181—204; J. M y -

ś l i ń s k i , Prasa em ig racyjn a w latach drugiej w ojn y , [w;] Prasa polska 1939— 1945, W arszawa 1980, s. 149—152. ,

5 4 R A F A Ł H A B IE L S K I

by najpoważniejszych pism bądź przedstaw ienia stosunkowo dużej liczby tytułów z niezbędnym opisem w ybrałem ostatni ze względu na możli­ wość określenia ch arakteru i specyfiki tej prasy, wychodząc z założenia, że w większości przypadków podanie in sty tu cji sprawczej częściowo przynajm niej w yjaśni rolę i funkcję pism. Cechy em igracyjnego czaso­ piśm iennictw a skłaniają do typologii, której k ry teriu m jest treść poszcze­ gólnych tytułów . Przedstaw ienie kolejno czasopism wojskowych, in fo r­ m acyjnych, politycznych, religijnych, społeczno-kulturalnych, naukowych, środowiskowo-zawodowych oraz młodzieżowo-oświatowych w układzie-

chronologicznym uznałem za najbardziej przejrzyste. Uwagę poświęci­ łem wyłącznie periodykom w języku polskim; w ydaw nictw a obcojęzycz­ ne w związku ze specyficznymi funkcjam i w ym agają odrębnych studiów. Podstaw owym i źródłami, które wykorzystałem , oprócz egzemplarzy p ra­ s y znajdujących się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, były: J a n Kowalik, Bibliografia czasopism polskich w ydanych poza granicami

kraju od września 1939 r., t. 1—4, Lublin 1976; M aria Danilewicz, Ge­

nowefa Sadowska, Catalogue of periodicals in polish or reląting to Po­

land and other Slavonic countries published outside Poland since Sep­ tember 1st, 1939, London 1964; Bohdan Jeżewski, Directory of polish newspapers and periodicals in the free world, London 1962; Edm und

Oppman, Przewodnik po wystawie prasy polskiej 1939— 1949, Londyn

1950. '

POLACY W WIELKIEJ BRYTANII PO 1945 R.

W latach 1945—1947 do Wlk. B rytanii przybyło ok. 200 tys. Polaków, głównie z krajów zachodniej Europy, przy czym z liczby tej blisko 100 tys. wyjechało do Polski5. Form ująca się em igracja była zdecydo­ wanie wojskowej prow eniencji: w roku 1946 Polski K orpus Przysposo­ bienia i Rozmieszczenia — organizacja m ająca ułatw ić adaptację w no­ wych w arunkach, skupiająca oficerów i żołnierzy — liczył ponad 110 tys. osób. Pierw sze dane o liczebności skupiska polskiego opublikował b ry ­ ty jsk i urząd statystyczny w 1951 r.: liczba nienaturalizow anych Pola­ ków wynosić m iała ok. 135 tys. osób, zaś w latach siedem dziesiątych szacunkowe dane m ów iły o 120 do 160 tys. Głównym miejscem osiedle­ nia Polaków był Londyn (ok. 40 tys.), dalej zaś M anchester (4 tys.), B ir­ m ingham (4 tys.), B radford (3 tys.). C harakterystyka stru k tu ry społecz­ nej przysparza wiele trudności. Pod koniec lat pięćdziesiątych pracę fizyczną wykonywało ok. 60 tys. mężczyzn, umysłową zaś ok. 18 tys.;

5 Dane dotyczące liczebności em igracji polskiej podają: B. S u l i k , В. С z a y - k o w s к i, op. cit., s. 375—382; Z u b r z y c k i , op. cit., s. 57—68; F. A d a m s k i ,

Emigracja polska w W ielkiej Brytanii, „Studia Polonijne”, t. 1: 1976, s. 164—165;

P R A S A P O L S K A W W IE L K IE J B R Y T A N II ₅₅

liczba w ykw alifikow anej inteligencji wynosiła ok. 10 tys.6 Trzeba jednak zaznaczyć, że stru k tu ra zawodowa nie pokryw ała się z cenzusem w y ­ kształcenia ze względu na trudności adaptacyjne, np. b. oficerów, urzęd­ ników itd.

Elementem w yróżniającym em igrację b rytyjską spośród skupisk pol­ skich w innych krajach świata była polityczna strona jej działalności. Po cofnięciu uznania rządowi polskiemu na em igracji w lipcu 1945 r. (prem ier Tomasz Arciszewski) przez Wlk. B rytanię i S tany Zjednoczone funkcjonow ała w Londynie stru k tu ra polityczna uznająca się za naczel­ ne władze polskie, nie przyjm ująca do wiadomości ustaleń w spraw ie Polski podjętych na konferencji jałtańskiej. W ysunięto koncepcję „pań­ stw a na w ygnaniu” (’Władze, partie polityczne, wybory, organizacje spo­ łeczne itd.), krytykow aną często, jak i całokształt polityki przyw ództw a emigracji, także przez publicystów prasy wychodźczej7. Przekonująca w ydaje się jednak teza, iż w m iarę upływ u lat ew oluuje charakter pol­ skiej diaspory, która z grupy o rodowodzie i cechach politycznych staje się powoli skupiskiem różnym socjologicznie od tego z przełom u lat czterdziestych i pięćdziesiątych, coraz bardziej politycznie indyferentnym .

CZASOPISMA WOJSKOWE

Czasopisma wojskowe (używana jest także nazwa — kombatanckie) są najliczniej reprezentow aną grupą wśród polskich tytułów w ydaw a­ nych w Wlk. Brytanii. W ynika to z wspom nianej wojenno-wojskowej genezy emigracji. W prasie tej odnaleźć można wszystkie typy periody­ ków: od naukow o-specjalistycznych do inform acyjno-kulturalnych i hu­ m orystycznych. Ilość tytułów w ydaw anych od połowy 1945 r. do końca la t sześćdziesiątych wynosiła 176, stąd też zgodnie z zastrzeżeniem po­ czynionym we wstępie przedstaw ię pisma tylko najbardziej znaczące i charakterystyczne.

Czasopisma wojskowe podzielić można na trzy grupy. Najliczniejsza to w ydaw nictw a środowisk żołnierzy b. jednostek wojskowych, następna to ogólnoinformacyjna prasa dla wojska, wreszcie trzecia to grupa wy­ daw nictw specjalistycznych. Do pierw szej zaliczyć można ok. 90 perio­ dyków w ydaw anych najczęściej w formie powielanych biuletynów in­ form acyjnych bądź komunikatów, stanowiących czasami kontynuację druków w ydaw anych w okresie wojny. Przykładem tych pism były np. biuletyn inform acyjny Koła Ułanów Poznańskich — „Ułan Poznański”, w ydaw any od 1946 r.; miesięcznik Związku Ułanów K arpackich — „Ułan K arpacki” (od 1947); kom ünikat Koła Żołnierzy 12 P. Uł. ■— „Podolak” (od 194Š); pismo Samopomocy M arynarki W ojennej — „Nasze Sygnały”

6 Ż u b r z y с к i, op. cit., s. 67. 7 H r a b y k, Polska emigracja..., cz. 1.

56 R A F A Ł H A B IE L S K I

czy kw artalnik Związku Byłych Żołnierzy Kresowej Dywizji Piechoty — „Na szlaku kresow ej” (oba od 1949), żeby wymienić tytuły, które z różną częstotliwością ukazyw ały się ponad 20 lat. Od 1946 r . , ukazyw ał się także „Biuletyn Inform acyjny” koła AK, pom yślany jako kontynuacja wydawanego w k raju w czasie okupacji „B iuletynu Inform acyjnego” firm owanego przez BIP KG AK.

Podobny ch arakter m iały w ydaw nictw a Stow arzyszenia Polskich K om batantów , najliczniejszej organizacji Polaków w Wlk. Brytanii, zrze­ szającej ponad 19 tys. osób. Wiele kół SPK (istniało ich ok. 100) w yda­ wało własne periodyki (razem ok. 30 tytułów), zbliżone charakterem do pism przedstawionych wyżej. Od 1945 r. Zarząd Główny Stowarzyszenia w ydaw ał „K om unikat Inform acyjny”, zaś pisma kół SPK ukazyw ały się na terenie całej Wlk. B rytanii. Prasę SPK obsługiwała od 1960 r. Kom­ batancka Agencja Prasow a — miesięcznik Federacji Światowej. P rzykła­ dem typowego pisma kom batantów może być np. „Biuletyn Inform acyj­ n y ” koła n r 30 SPK Londyn, ukazujący się w latach 1946—1958.

W grupie czasopism inform acyjnych zwraca uwagę pierwsze pismo dla wojska „Polska Walcząca”, w ydaw ane od w rześnia 1939 r. we F ran ­ cji, kontynuow ane w Wlk. B rytanii pod redakcją T. Terleckiego i E. Ro­ maszewskiego. Samoistnie ukazywało się do m aja 1948 r., potem zaś jako dodatek do „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza” oraz „Gazety N iedzielnej”. N ajbardziej znanym i popularnym pismem o prow eniencji wojskowej był „Orzeł B iały”, którego edycję rozpoczęto w Buzułuku (ZSRR) w grudniu 1941 r. (red. S. Strum ph-W ojtkiewicz). Pismo w yda­ wane było na Bliskim Wschodzie i we Włoszech jako periodyk II K o r­ pusu gen. Andersa. Od m aja 1949 r. ukazywało się w Londynie najpierw jako tygodnik, później zaś miesięcznik. Po w ojnie redagowane było ko­ lejno przez R. Piestrzyńskiego, P. Zarembę, A. Czułowskiego. W latach 1959—1962 z inicjatyw y Zarem by w ydaw ane były interesujące dodatki: satyryczny „Pokrzyw y”, literacki „Lekkim piórem ”, dla kobiet „Pani w domu i w świecie”. Środowiskowym pismem społeczno-literackim, organem Samopomocy Lotniczej, były „Skrzydła”, wychodzące od 1947 r. Wspomnieć także należy o periodykach w ydaw anych staraniem Polskie­ go K orpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. „K om unikat Inform acyj­ n y ” Inspektoratu Generalnego PK PiR wychodził w latach 1948— 1949.

Z pism o charakterze specjalistycznym na uwagę zasługuje przede wszystkim „Bellona” — wojskowy kw artalnik historyczny w ydaw any przez In sty tu t im. Gen. Sikorskiego od grudnia 1940 r., redagow any po wojnie przez M. Tasieckiego i Z. Jarskiego. Poświęcone wiedzy wojsko­ wej były także kw artalnik historyczny „Przegląd K aw alerii i Broni P an ­ cernej”, któ ry wychodził od 1962 r. nakładem Zrzeszenia Kół Pułkowych K awalerii, oraz ukazujący się w latach 1945— 1947 „Przegląd Wiedzy

W ojskowej”. ·

P R A S A P O L S K A W W IE L K IE J B R Y T A N II ₅₇

gę zasługują periodyki absolwentów szkół wojskowych, np. „K om unikat Inform acyjny Koła Absolwentów Wyższej Szkoły W ojennej”, a także pisma, jak np. „K om unikat Związku Polskich Żołnierzy Zawodowych”, czy grupy tytułów w ydaw ane przez Związek Inwalidów W ojennych PSZ, np. wychodzący od 1949 r. „Głos Inw alidy”.

CZASOPISMA INFORMACYJNE

Jedynym polskim pismem codziennym ukazującym się w Wlk. B ry­ tanii jest „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” (dalej: „Dziennik Pol­ ski”), wychodzący pod tym tytułem od grudnia 1944 r. do dnia dzisiej­ szego, będący także najpopularniejszym i najpoczytniejszym (nakład ok. 25 tys. egz.) periodykiem em igracyjnym w ydaw anym w Anglii8. „Dzien­ nik Polski”, po wojnie redagow any kolejno przez M. Szerera, J. C zar­ nowskiego, T. Horko, A. Bregmana, W. W ohnouta, stał się jednym z czyn­ ników kształtujących polską opinię wychodźczą. Próby w ydaw ania rów ­ noległego pisma codziennego nie powiodły się ani L. Rublowi („Słowo Polskie” ukazywało się od 12 XI 1946 do 28 I 1947 r.), ani T. Horce („Ku­ rier Polski — 14X11 1959— 161 1960). Przykład periodyków inform acyj­ nych wskazuje na wagę czynnika instytucjonalnego i finansowego w prasie emigracji. P rzy niskonakładowych czasopismach, bez stałej sieci prenum ératorów bądź dotacji ze strony organizacji okres żywotności po­

szczególnych tytułów był przeważnie stosunkowo krótki. '

Jeden z pierwszych miesięczników inform acyjnych pow stałych po wojnie — „Przegląd Polski”, redagow any przez J. Kisielewskiego — ukazyw ał się od lipca 1946 r. do m arca 1949; dw utygodnik ilustrow any „Głos” (redaktor T. Katelbach) — od m aja 1952 do stycznia 1953; „Ty­ godnik” J. M atłachow skiego.— od lipca 1954 do 1958 r.; „Głos Powszech­ n y ” i jego kontynuacja „K ronika”, miesięcznik kierow any przez Z. Koto­ wicza — od czerwca 1955 do grudnia 1958 r. Novum wśród pism em igra­ cyjnych stanow ił tygodnik „Odgłosy”, pow stały w 1957 r. i redagow any przez K. Lewkowicza, którego zam iarem było wprowadzenie pisma na rynek krajow y i uzyskanie dlań debitu. Od października 1958 pismo zmieniło nazwę na „Oblicze Tygodnia” i jako tygodnik w nakładzie ok. 3 tys. egz. wychodziło do 1963 r. Periodykiem o charakterze inform a­ cyjnym był również miesięcznik „Fotoram a” (red. E. Wojtczak), oparty całkowicie na m ateriałach fotograficznych.

8 Próbą m onografii tytułu jest praca K. H r a b y k a Em igracyjn y „Dziennik

Polski i Dziennik Żołnierza”·, analizę zaw artości „Dziennika” przeprowadził Z u b ­

5 8 K A F A Ł H A B IE L S K I

, CZASOPISMA POLITYCZNE

Em igracyjna prasa polityczna ukazująca'się po 1945 r. wymaga osob­ nego gruntow nego opracowania, jej losy powiązane są bowiem ściśle z historią organizacji politycznych grupujących część polskiej społecz­ ności w Anglii. Z .konieczności więc przedstaw iony niżej przegląd czaso­ pism będzie uproszczony. Wnikliwsze ujęcie tem atu uniemożliwia głów­ n ie brak opracowań źródłowych.

Po cofnięciu uznania rządowi T. Arciszewskiego i utw orzeniu Tym ­ czasowego Rządu Jedności Narodowej na terenie Wlk. B rytanii funkcjo­ now ały p artie i stronnictw a polityczne w formie i składzie personalnym w większości wypadków w ykrystalizow anym na początku wojny, prow a­ dząc w dalszym ciągu działalność prasową. P rzy dużym zróżnicowaniu i podziałach politycznych wśród em igracji prasa staw ała się z biegiem czasu często jedynym przejaw em działalności grup politycznych, pozba­ wionych w rzeczywistości realnego znaczenia.

Do 1957 r. nie ukazyw ał się periodyk tzw. rządu na wygnaniu. Funkcje inform acyjne spełniał biuletyn „Inform acje o Stanow isku Polskiego K ierow nictw a Politycznego”, wychodzący w latach 1948— 1954. W 1957 pojawił się pierw szy num er „Rzeczypospolitej Polskiej”, uchodzący za organ oficjalny wspomnianego rządu. Nakład pism a wynosił ok. 2,5 tys. egz., a kolejnym i redaktoram i byli: W. Grubiński, J. Gawenda, J. Wa­ lewski. Z działających p artii politycznych najprężniejszą działalność w y­ dawniczą prowadziła em igracyjna P P S 9. Jej głównym organem, ukazu­ jącym się w Londynie od 1940 r. do dnia dzisiejszego, był „Robotnik Polski w Wielkiej B rytanii” (od stycznia 1950 r. — „Robotnik”), redago­ w any w latach 1945— 1959 przez A. Ciołkosza, a uw ażany za kontynuację „Robotnika” PPS, którego edycję rozpoczęto w 1894 r. Nakład londyń­ skiego periodyku nie przekraczał 1,3 tys. egz. Z innych w ydaw nictw tego ugrupow ania o znacznie m niejszym zasięgu i znaczeniu wymienić można „N otatnik Socjalisty” (1948—1951) i „N otatnik Socjalistyczny” (1954— 1958). Od 1962 r. ukazyw ały się zeszyty polityczno-inform acyjne „Doku­ m enty Chwili”, natom iast od 1967 r. „Biuletyn P P S ”.

Stronnictw o Narodowe w 1941 r. rozpoczęło w ydaw anie „Myśli Pol­ skiej”, która po zawieszeniu pod koniec lipca 1945 r. ukazywała się pod kolejną redakcją E. Rojka, T. Bieleckiego, W. W asiutyńskiego i A. D ar- gasa. W latach 1952—1956 wychodził tygodniowy „Biuletyn Narodowego B iura Inform acyjnego”. Głównym periodykiem Stronnictw a Ludowego (od grudnia 1944 r.) był dw utygodnik „Ju tro Polski”, ukazujący się w nakładzie ok. 5 tys. egz. Pismo redagował S. Młodożeniec, od r. 1954 — F. Wilk. Swoje czasopisma w ydaw ały także grupy odłamowe SL —

9 A. C i o ł k o s z , W y d a w n ic tw a o kierunku so cjalistycznym lub zbliżonym, Londyn 1973.

P R A S A P O L S K A W W IE L K IE J B R Y T A N II

5 9

Wolność („Wolność i L ud” ukazywało się 1948—-1949, 1953— 1954, red. J. Kuncewicz, J. Krawiec) oraz PSL — Odłam Jedności Narodowej (mie­ sięcznik „Zielony S ztandar”, 1951— 1953). Począwszy od 1958 r. Związek Polskiej Młodzieży Ludowej w ydaw ał biuletyn „Wici”. Z inicjatyw y Stronnictw a Pracy, k tóre również uległo podziałom, prócz biuletynów w ew nętrznych w ydawano miesięczniki: „Myśl Chrześcijańsko-Demokra- tyczną” (1951—1953), „Odnowę” (1952— 1961) oraz „A kcenty” (1961— 1963). O rganem piłsudczyków, których organizacja nosiła nazwę Liga Niepodległości Polski, były. „Listy z L ondynu”, w ydaw ane od 1942 r. do kw ietnia 1946 pod redakcją B. Szymańskiego. Od 1947 r. Liga wydawała miesięcznik „Za wolność i niepodległość”.

Pod koniec w ojny powstała w Wlk. B rytanii nowa organizacja poli­ tyczna — Polski Ruch Wolnościowy „Niepodległość i D emokracja”. Od m aja 1946 r. pod redakcją R. Piłsudskiego ukazyw ał się organ tego u g ru ­ powania — miesięcznik „Trybuna” (pismo przestało wychodzić w 1955; wznowione zostało w 1969 r.). Swoje periodyki m iały także grupy mniej znane na mapie politycznej emigracji. I tak Stronnictw o Demokratyczne w ydaw ało „B iuletyn” (od 1948); Polska P artia Socjal-Demokratyczna — „N aprzód” (1956—1959), kierow any przez Z. Stupnickiego. Do kategorii organizacji o charakterze politycznym można także zaliczyć dwa kluby: Polskich Ziem Zachodnich i Polskich Ziem Północno-Wschodnich. P ierw ­ sze z ugrupow ań oprócz „B iuletynu Inform acyjnego” (1942— 1950) w y­ daw ało od 1952 r. miesięczny „Przegląd Zachodni”, poświęcony, prócz kresów zachodnich, także problem atyce polsko-niemieckiej. Pismo reda­ gowane był kolejno przez K. Majewskiego, P. Hęciaka, F. Bajorka, J. So­ wińskiego, W. Poznańskiego. P rzy współudziale drugiego ziomkostwa w latach 1946—1950 ukazyw ał się tygodnik „Lwów i Wilno”, periodyk za­ rów no polityczny, jak inform acyjny; jego redaktorem i głównym publi­ cystą był S. Cat-Mackiewicz10.

Na uwagę zasługują dwa pisma o profilu polityczno-inform acyjnym w ydaw ane w okresie bezpośrednio powojennym, będące w opozycji do opinii głoszonych przez większość periodyków i propagujących powrót do kraju. Do m arca 1946 r. dwa razy w tygodniu ukazyw ał się „K urier Polski”, zaś od 1946 do 1950 r. „Tygodnik Polski”, redagow any Iprzez B. Singera.

CZASOPISMA RELIGIJNE

Historię polskiej prasy religijnej w Wlk. B rytanii zapoczątkowały w 1938 r. „Wiadomości” Polskiej M isji Katolickiej w ydaw ane pod redak­ cją ks. W. Staniszewskiego (do 1949 r.). Nakład pisma wynosił ok. 3 tys.

10 Wybór publicystyki S. M ackiew icza zamieszczonej w e „Lwowie i W ilnie” przedrukowano w: S. M a c k i e w i c z - C a t , K t o mnie wołał, czego chciał, War­ szaw a 1972.

60 R A F A Ł H A B IE L S K I

egz. Z inicjatyw y Szefostwa Katolickiego D uszpasterstw a PSZ w latach 1940—1946 ukazyw ał się miesięcznik „N auka C hrystusow a”, redagow any przez ks. I. Bocheńskiego i J. Pelca. Po wojnie, w związku z licznym osiedlaniem się Polaków w Wlk. B rytanii, rozpoczął się rozwój czaso­ piśm iennictw a religijnego. W roku 1947 pow stał Katolicki Ośrodek Wy­ dawniczy „V eritas”, k tó ry w dwa lata później przejął w ydaw anie tygod­ nika „Życie”. K ierow ał nim ks. J. Kirschke, później zaś J. Tokarski, J. Bielatowicz, J. Kisielewski. Pismo ukazywało się do 1955 r. Em igra­ cyjny historyk prasy ocenił je jako „najlepsze inteligenckie pismo pol­ skiego katolicyzmu za granicą”11. Jako osobne publikacje w ydawano do tego periodyku dwa dodatki: „Życie Akademickie” i „Życie K ra ju ”. Z inicjatyw y „V eritasu” podjęto w roku 1949 wydaw anie kontynuacji ’„Wiadomości” PM K — „Gazety N iedzielnej”, tygodnika ukazującego się do chwili obecnej, będącego niew ątpliw ie najpopularniejszym czaso­ pismem religijnym wśród Polaków w Wlk. Brytanii. O poczytności „Ga­ zety” świadczy nakład w ahający się od 7 do 8 tys. egz., co daje jej drugą pozycję na polskim ryn k u w ydawniczym po codziennym „Dzienniku Pol­ skim ”. Redagowali tygodnik kolejno: ks. W. Staniszewski, J. Kisielewski, J. Bielatowicz, T. Borowicz, B. Wroński. Od końca 1950 r. ukazyw ał się dodatek literacki pn. „Gazeta Literacka”.

Funkcje wydawnicze spełniał także In sty tu t Polskiej Akcji K ato­ lickiej, organizator wzorowanej na przedw ojennej Akcji Katolickiej. Po 1944 r. w ydawano „Myśl K atolicką”, zaś w latach 1955— 1964 miesięcz­ nik „Czyn K atolicki”, którego kontynuacją był również miesięcznik „W ia­ domości PMK —· Czyn K atolicki”, pismo M isji і ІРА К redagow ane przez A. Onyszkiewicza.

W początkach la t sześćdziesiątych funkcjonow ało na terenie Wlk. B rytanii ok. 70 polskich placówek religijnych. Niektóre z nich w ydaw ały niskonakładowe pisma o zasięgu lokalnym, np. „Wiadomości P arafialn e” od 1966 r. w N ottingham czy „Wiadomości P arafii Ealing” (od 1961) w Londynie.

Z inicjatyw am i wydawniczym i w ystąpiły także polskie zgromadzenia zakonne. Tak np. Zgromadzenie Księży M arianów publikowało m.in. „Zw iastuna M iłosierdzia” (od 1959) czy „Wiadomości” (od 1967). Przez 20 lat ukazyw ał się miesięcznik polskich sodalicji m ariańskich na uchodź­ stw ie — „Sodalis M arianus” (1947—1967). Od początku 1968 r. w ydaw any jest jezuicki „Przegląd Powszechny”, redagow any przez ks. J. M ire- wicza.

Oprócz prasy katolickiej ukazyw ały się także na terenie Anglii pisma innych wyznań. I tak od 1945 r. istniał „Poseł Ewangelicki”, miesięcznik Polskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na Obczyźnie, wychodzą­ cy na Śląsku w latach 1909—1939, w okresie w ojny w ydaw any przez

P R A S A P O L S K A W W IE L K IE J B R Y T A N II ₆₁

Szefostwo D uszpasterstw a Ewangelickiego II Korpusu. Organem środo­ wiska ewangelicko-reformowanego była „Dobra Nowina”, miesięcznik ukazujący się od 1947 r. pod redakcją ks. R. Mazierskiego. P raw dopo­ dobnie także po 1945 r. ukazyw ał się „Polski Miesięcznik Praw osław ny”. B rak również bliższych inform acji na tem at prasy Żydów polskich, któ­ rzy w okresie w ojny wydaw ali pismo „Przyszłość”. Począwszy od 1948 r. ukazyw ał się także periodyk „Głos z M inaretu”, organ Naczelnego Im m a- tu M uzułmanów Polskich na Obczyźnie.

' ’ CZASOPISMA SPOŁECZNO-KULTURALNE

Czasopisma zaliczane do tzw. periodyków ku ltu raln ych stano\yią n ie ­ wielką grupę tytułów . Przyczyny tego leżą m.in. w tym, iż publicystyce społeczno-kulturalnej poświęcały wiele uw agi zarówno pisma o profilu politycznym, jak ogólnoinformacyjnym i religijnym .

N ajdłużej ukazującym się tytułem tej grupy pism były „Wiadomo­ ści” — kontynuacja „Wiadomości Literackich”, w ydaw anych przez M. Grydzewskiego i A. Bormana w W arszawie od 1924 r. Pism o zre­ konstruow ano w P aryżu (marzec 1940), potem zaś w Londynie (czerwiec 1940) i po blisko dw uletniej przerw ie wznowiono po raz trzeci w kw iet­ niu 1946 r. jako tygodnik o nakładzie 4 tys. egz. Do roku 1967 pismo redagował M. Grydzewski, później zaś M. Chmielowiec. „Wiadomości” przestały się ukazywać w 1981 r.; ostatnim ich redaktorem była S. Kos­ sowska12.

Także w ojenny rodowód m iał miesięcznik „Nowa Polska”, którym kierow ał A. Słonimski. O statni num er ukazał się jesienią 1946 r.13 Na początku 1955 r. nakładem Zrzeszenia Studentów i Absolwentów Pol­ skich ukazał się pierw szy num er miesięcznika „M erkuriusz Polski Nowy ale Dawnemu Wielce Podobny”. Literackie to pismo „m łodych” w 1961 r. zmieniło nazwę na „K ontynenty” i wychodziło do grudnia 1966 r. P erio­ dyk redagow any był m.in. przez B. Czaykowskiego, F. Śmieję, A. Czer­ niawskiego, Z. Grabowskiego. Jako suplem ent ukazyw ał się dodatek „T eatr — B alet — Film ”14.

Również z inicjatyw y Zrzeszenia Studentów i Absolwentów ukazy­ w ały się w 1962 i Ü963 r. „Młoda Sztuka” i „Przegląd M uzyczny”..

„W iadomościom” poświęcono m.in. dwa tom y wspomnień: X X X - le c ie „Wia­

domości”. Zebrał i ułożył T. Terlecki, Londyn 1957; K s iążka o G ryd zew sk im . W spo­ mnienia i szkice, Londyn 1971 oraz w ybór „Wiadomości” na emigracji. Antologia prozy 1940—1967, w w yborze i z przedmową S. K ossow skiej, Londyn 1968.

13 Zob. Literatu ra na emigracji. Antologia „Nowej Polski”, pod red. A. Słonim ­ skiego, Łódź 1946; A. J a g o d z i ń s k i , „Nowa Polska” 1942—1946: tradycje, re ­

w izje, d ylem aty, „Więź”, 1974, nr 6, s. 94—112, także rozm owy A. Jagodzińskiego

z A. Słonim skim i K. Estreicherem, tamże, s. 112—120.

6 2 K A F A Ł H A B IE L S K I

W związku z funkcjonow aniem polskiego te atru w Wlk. B rytanii w la­ tach 1949— 1950 w ydaw nictw o Polskiego T eatru Dramatycznego publi­ kowało „T eatr i W idownię”, zaś od sierpnia 1955 r. do czerwca 1956 w y­ chodziło czasopismo „W arsztat T eatralny”. Niekonwencjonalnym perio­ dykiem, ukazującym się od 1953 r., była „K ronika Topolskiego” („To- polski’s Chronicie”), prezentująca rzeczywistość za pomocą rysunków znanego m alarza i rysownika.

CZASOPISMA NAUKOWE

Funkcjonow anie polskich czasopism naukow ych w Wlk. B rytanii możliwe było dzięki działalności placówek naukow ych powstałych z ini­ cjatyw y pracowników wyższych uczelni. W roku 1946 założone zostało Polskie Towarzystwo Historyczne, które zainicjowało wydaw anie „Tek H istorycznych” — poświęconego problem atyce historycznej periodyku, redagowanego przez M. Kukiela, O. Laskowskiego, H. Paszkowskiego, B. Wrońskiego. Sekcja M uzealna Tow arzystw a od grudnia 1948 r. w yda­ w ała periodyk wojskowo-historyczny „Broń i B arw a” pod redakcją W. Dziewanowskiego, będący kontynuacją w ydaw nictw a przedw ojenne­ go ukazującego się w W arszawie w latach 1934—1939. W 1947 r. pod kierunkiem J. U lrycha i K. Libickiego rozpoczął działalność In sty tu t J ó ­ zefa Piłsudskiego. W następnym roku ukazał się pierw szy num er „Nie­ podległości” — czasopisma, jak mówił podtytuł, poświęconego najnowszej historii Polski, redagowanego do 1962 r. kolejno przez: K. Libickiego, J. Starzewskiego i T. Schaetzela. Pow tórne w ydaw anie pisma rozpoczęto w 1972 r. Także problem atyce historycznej poświęcona była działalność In sty tu tu Wschodniego „R eduta”, założonego w 1946 r. Oprócz zeszy­ tów w ydanych w 1949 r. (K urs spraw wschodnich) publikowano także

„Wschód Polski” (1949—1958), redagow any przez S. Paprockiego

i T. Jankowskiego.

O rganizacją zrzeszającą Uczonych zamieszkałych poza granicam i k ra ­ ju było pow stałe w 1950 r. Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie, z którego inicjatyw y ukazyw ał się „Rocznik PTNO”, będący przeglądem życia naukowego wychodźstwa. W latach 1955;—1961 publikowano także egzemplarze „N auki Polskiej na Obczyźnie”. Działalność wydawniczą prowadził też In sty tu t Badania Zagadnień Krajowych. Od m om entu za­ łożenia (1951) w ydano 6 periodyków, m.in. „Rocznik Spraw K rajow ych” i „K om unikat K om isji Źródeł i M ateriałów ” ; oba ukazyw ały się od

1952 r.

P roblem atyki m iędzynarodowej dotyczyła działalność Polskiego In s ty ­ tu tu Spraw M iędzynarodowych, którego periodykiem był kw artalnik „Spraw y M iędzynarodowe”, redagow any przez J. Starzewskiego.

Osobną w artą wzmianki grupę stanow iły periodyki środowisk nauko­ wych, np. roczny „K om unikat Zrzeszenia Profesorów i Docentów Pol­

P R A S A P O L S K A W W IE L K IE J B R Y T A N II

6 3

skich Szkół Akademickich na Obczyźnie” (1941— 1962) czy „Alma M ater Vilnensis”, organ Społeczności Akademickiej U niw ersytetu Stefana Ba­ torego, wychodzący w latach 1950— 1958.

CZASOPISMA SRODOWISKOWO-ZAWODOWE

W tej części chciałbym scharakteryzow ać periodyki pełniące funkcje pism związkowych i środowiskowych, które mimo iż stanow ią drugi plan polskiego czasopiśmiennictwa w Wlk. B rytanii i są stosunkowo mało zna­ ne ze względu na cele, którym służą, spełniały ważną rolę w życiu em i­ grantów.

Związek Rolników Polskich w Wlk. B rytanii w ydaw ał w okresie po­ w ojennym 7 pism, z których najwcześniejsze były „Wiadomości” (uka­ zyw ały się od 1944 r.). Były to najczęściej niskonakładowe biuletyny bądź poradniki dla farm erów i robotników rolnych. Od 1947 r. ukazyw ał się „Związkowiec” — organ Związku Rzemieślników i Robotników P ol­ skich. Pismem, które w pomyśle nawiązywało do związkowych w ydaw ­ nictw przedw ojennych, były „Nowiny Robotnicze” (1947—-1948), mie­ sięcznik Chrześcijańskiego Zjednoczenia Zawodowego Polskiego w Wlk. Brytanii.

Jedną z najprężniejszych organizacji było Stowarzyszenie Techników Polskich, którego sekcje w ydaw ały biuletyny, począwszy od 1943 r. Orga­ nem Stowarzyszenia był wychodzący od 1958 r. kw artalnik „Technika i N auka”. Ogółem wydawano ok. 10 periodyków. Ożywioną działalność prowadził też Związek Filatelistów Polskich, w ydając 8 pism, w tym ilustrow any miesięcznik „F ilatelista”, drukow any w Edynburgu w la­ tach 1949—1954. Swoje periodyki w ydaw ały także organizacje o cha­ rakterze środowiskowo-zawodowym, np. Związek Farm aceutów — „Biu­ letyn Farm aceutyczny” (1946— 1949), Stowarzyszenie Ekonomistów —■ „Ekonomista Polski” (1945— 1953), Związek Dziennikarzy — „K om unikat” (od 1941), Związek Polskich P isarzy — „B iuletyn” (od 1946), Stow arzy­ szenie Fotografików — „B iuletyn” (od 1959) itd.

Na terenie Wlk. B rytanii ukazyw ały się także periodyki służące Po­ lakom rozsianym po całym świecie; były to w ydaw nictw a Światowego Związku Polaków z Zagranicy, z których wymienić trzeba „Serwis P ra ­ sow o-Inform acyjny PA P — Sw iatpol”, w ydaw any od 1946 do 1950 r., i biuletyn Związku „Polonia Zagraniczna”, ukazujący się od czasów w oj­ ny prawdopodobnie do roku 1959. W śród pism „polonijnych” zwraca uwagę „Rocznik Polonii” — inform ator dotyczący działalności Polaków we wszystkich krajach osiedlenia, zaw ierający także katalog prasy re ­ dagowany przez B. Jeżewskiego, ukazujący się od 1948 r. przez 10 lat. Rolę pism lokalnych spełniają kom unikaty miesięczne, np. „K om unikat Gminy Polskiej Zachodniego L ondynu” (wydawany od 1960) czy „Biu­ letyn Inform acyjny Polonii w W olverham pton” (od 1961). Periodykiem

6 4 R A F A Ł H A B IE L S K I

Zjednoczenia Polskiego — organizacji skupiającej ok. 50 polskich sto­ w arzyszeń społecznych — był „Przegląd Społeczny” wychodzący od 1959 do 1971 r., redagow any przez P. Hęciaka.

CZASOPISMA MŁODZIEŻOWE I OŚWIATOWE

Jednym z głównych inicjatorów w ydaw nictw dla dzieci i młodzieży był ZHP, który działalność prasow ą rozpoczął w okresie wojny. Po 1945 r. ilościowy rozwój prasy młodzieżowej podyktow any został troską o poziom w ykształcenia najmłodszych. W okresie bezpośrednio pow ojen­ nym ukazyw ały się m.in. dw utygodnik „Zuch” (do 1946 r.), miesięcznik „Nasze Spraw y” (od czerwca 1945), „Wiadomości Starszego H arcerstw a” (od m aja 1946) i kw artalnik harcerek „Znicz” (od 1948). K w atera Głów­ na ZHP w ydaw ała „K om unikat Inform acyjny” oraz „Biuletyn Inform a- eyjny” (miesięcznie, od 1946 r. pod redakcją J. Prokopa i W. Ruszkow­ skiego). Sporą grupę tytułów rozpoczęto wydawać w latach sześćdzie­ siątych, m.in. pismo harcerzy „W ęzełek” (od 1961), „S kau t” (od 1962), „Ognisko H arcerskie” (kw artalnik, redagow any przez K. Obtułowicza od 1963). Ogółem ZHP firm owało ok. 30 periodyków, nie był to jednak je­ dyn y wydawca prasy młodzieżowej. Od stycznia 1946 r. D elegatura PCK przy II Korpusie w ydaw ała miesięcznik „Dziatwa”, którego nakład, w y ­ noszący ok. 1,5 tys. egz., był chyba jednym z najwyższych w tej grupie pism. Zbliżony nakład osiągało tylko „W ychowanie Ojczyste”, w ydaw a­ ne z inicjatyw y Polskiej M acierzy Szkolnej od 1955 r., natom iast Towa­ rzystw o Przyjaciół Dzieci i Młodzieży podjęło wydaw anie rocznika „Ono” w 1954 r.

Zbliżone tem atycznie do tytułów wymienionych wyżej były pisma Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskiego; np. „Przegląd Pedagogiczny” re­ dagowany przez M. Pawłowskiego ukazyw ał się od października 1941 r. W związku z istnieniem polskiego szkolnictwa wyższego ukazyw ały się po 1945 r. czasopisma Zrzeszenia Studentów Polskich: w latach 1945— 1946 „Academicus”, a od 1961 r. „K om unikat Zrzeszenia”. B iuletyny in ­ form acyjne w ydaw ali studenci Polish U niversity College (od 1949 do 1951) oraz Szkoły N auk Politycznych i Społecznych (od 1951).

Na zakończenie przeglądu pism w różny sposób służących polskiej oświacie w Wlk. B rytanii wymienić trzeba periodyki zajm ujące się pro­ pagandą książki, np. tygodnik przynoszący streszczenia lite ra tu ry obcej „Co słychać”, wychodzący od czasów w ojny do 1949 r., czy kw artalnik „Przegląd W ydawniczo-Księgarski”, ukazujący się od 1950 r.

' * r

Próba ogólnej charakterystyki powojennego czasopiśmiennictwa poi skiego w Wlk. B rytanii jest utrudniona z wielu przyczyn. Składają się

P R A S A P O L S K A W W IE L K IE J B R Y T A N II ₆₅

na to dotkliwe braki źródłowe, tzn. brak inform acji o dokładnym okresie w ydań niektórych tytułów , nazwiskach współtwórców, instytucjach wy­ dawniczych, nakładach, finansach, oddziaływaniu prasy itd. Daleko nie­ pełne są również opracowania dotyczące społeczno-politycznych dziejów emigracji. Luki te szczególnie dotkliwie odczuwa badacz krajow y. Z przy­ czyn, o których wspom inam na wstępie, zdecydowałem się na w ybór blisko 130 czasopism, które mimo iż stanowią tylko ok. 23% w szystkich periodyków, są najistotniejsze i najbardziej charakterystyczne, a zaw ar­ tość ich może być reprezentatyw ną próbką do ocen ogólniejszych. Biblio­

grafia J. Kowalika zawiera 541 tytułów prasy w języku polskim, które

ukazyw ały się na terenie Wlk. B rytanii od 1945 r.', a których wydawanie rozpoczęto przed 1970 r. K lasyfikację w edług’ ilości poszczególnych ty tu ­ łów periodyków ilu stru je tabela.

Prasa polska w Wlk. Brytanii 1945—1970 (podział ilościow y w edług typów

czasopism) : Rodzaj pism woj­ skowe infor­ macyj­ ne polity­ czne religij­ ne społe­ czno-kultu­ ralne nauko­ we środo­ wi sko- wo-za- wodowe mło­ dzie­ żowe inne Ogó­ łem Liczba tytu­ łów 176 35 82 43 12 27 80 72 14 541 % 32,5 6,5 15,2 7,9 2,2 5,0 14,8 13,3 2,6 100

Źródło: J. K o w a l i k , Bibliografia czasopism polskich wydanych poza granicami kraju

od września 1939 roku, Lublin 1976. , i

Przytoczone liczby wskazują na zasadnicze cechy czasopiśmiennictwa emigracyjnego. Zw raca uwagę duży udział w ogólnym procencie ty tu ­ łów pism o profilu kombatanckim i politycznym, stanowiących blisko 50%. Zjawisko to tłum aczy zaznaczona geneza i społeczno-polityczna stru k tu ra diaspory. W grupie tytułów o charakterze inform acyjnym w y­

bija się „Dziennik Polski” — pismo zbierające wiele uwag krytycznych, zwłaszcza za poziom i język prezentowanego m ateriału, spełniające mimo to w poczuciu społeczności em igracyjnej ważną rolę i będące niew ątp lb w ie głównym czynnikiem opiniotwórczym15. Do specyfiki polskiej prasy w Wlk. B rytanii zaliczyć też należy duży procent (13,3) pism młodzieżo­ wych. Ponad 70 tytułów periodyków o prof ilu pedagogiczno-oświatowym p rzy braku zorganizowanej sieci polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego, wychowywało, kształciło i podtrzym ywało znajomość języka. Równie specyficzną grupą są czasopisma polityczne, będące odbiciem

15 S. K o s s o w s k a , Mieszkam w Londynie, Londyn 1964Γ"

6 6 R A F A Ł H A B IE L S K I

zmieniającej się mozaiki stronnictw i grup. Treść ich stanowi źródło do poznania postaw i poglądów, dzięki którym wychodźstwo funkcjono­ wało w tym właśnie kształcie ideowym, a także do zrozum ienia istoty pojęcia em igracji i rządzących nią praw.

Jednym z podstawowych elementów m ających w pływ na kondycję całej prasy polskiej diaspory w Wlk. B rytanii był czynnik finansowy. W okresie bezpośrednio pow ojennym dotacje dla czasopism otrzym yw a­ no z działającego tu M inisterstw a Inform acji i Dokumentacji, którym kierow ał A. P rag ier18, a także z funduszów wojskowych. Zwraca uwagę fakt, iż zdecydowana większość ukazujących się tytułów pełniła funkcje organów stow arzyszeń lub instytucji, stanowiących także źródło ich fi­ nansowania. Niewielki natom iast procent czasopism był finansowo nie­ zależny. N aw et periodyki znane, o dużej poczytności i znacznej grupie prenum eratorów , jak np. „Wiadomości”, borykały się z kłopotami. Oczy­ w istą konsekwencją trudności finansow ych była likwidacja pism; np. konkurencyjny w stosunku do „Dziennika Polskiego” „K urier Polski” wychodził tylko przez miesiąc. Stąd też specjalną troską wydawców było zdobycie jak najw iększej liczby prenum erat, będących również istotną form ą dystrybucji prasy.

W dzielnicach zamieszkanych przez Polaków „Dziennik Polski” roz­ prowadzano razem z pism am i angielskimi, ty tu ły zaś o niewielkich n a ­ kładach, np. periodyki polityczne, dostępne były w polskich klubach, księgarniach itd.

Ze spraw am i finansow ym i w sposób istotny wiązała się kw estia n a ­ kładów. Do „potentatów ” należały i należą „Dziennik Polski” (ok. 25 tys. egz.), a w kategorii tygodników „Gazeta N iedzielna” (ok. 8 tys. egz.). N akłady pism w ażniejszych organizacji bądź inform acyjno-kulturalne zaw ierały się w granicach od 1 do 5 tys. egz.17 Mimo braku szczegóło­ w ych danych w ydaje się możliwe zaliczenie do tej grupy nie więcej niż 30 periodyków. Ogromna większość to pisma powielane, liczące kilkaset egzem plarzy nakładu, adresow ane często (np. biuletyny kół SPK) do ściśle określonego kręgu odbiorców.

Jednym z niewielu źródeł dotyczących popularności i poczytności p rasy em igracyjnej była ankieta — w ydaw anej w prawdzie w P aryżu — „K u ltu ry ”, rozpisana w 1968 r.18 Odpowiedzi przysłało 185 responden­ tów; najwięcej (35%) nadeszło z Wlk. B rytanii. Przew ażały osoby w przedziale wieku powyżej 61 la t (ok. 23°/o) oraz 41—50 (15°/o) i 51—60 (17%), z w ykształceniem średnim (64%) i wyższym (26%), pracujące w wolnych zawodach (30%) oraz na stanow iskach urzędniczych (19%).

15 A. P r a g i e r , Czas teraźniejs zy, Londyn 1975, s. 45—46. 17 Z u b r z y c k i , op. cit., s. 135—138.

18 C zytelnictw o na emigracji (ogłoszenie ankiety), „Kultura”, 1968, nr 3(245), s. 153; sprawozdanie z ankiety S. Zakrzewskiego, tamże, 1969, nr 3(258), s. 25—33, nr 4(259), s. 19—42.

P R A S A P O L S K A W W IE L K IE J B R Y T A N II _{6 7}

Za najpopularniejsze pismo uznano „K u ltu rę” (88%), następnie zaś cza­ sopisma w ydaw ane w Wlk. Brytanii: „Wiadomości” (65%), „Dziennik Polski” (62%), „O rła Białego” (28%), „Tydzień Polski” (24%), „Ju tro Polski” (9,7%), „Myśl Polską” (9,1%). Interesujące dane uzyskano w odpowiedzi na pytania o czytelnictwo prasy krajow ej, do której czytania przyznało się 77% respondentów; za najpoczytniejsze pism a uznano „P rzek ró j”, „S port” i „Stolicę”. Mimo iż w yników ankiety n ie można uznać za wiążące i reprezentatyw ne w odniesieniu do całej em igracji ze względu na ilość nadesłanych odpowiedzi, daje ona jednak pew ne w y­ obrażenie o czytelnictw ie diaspory i popularności niektórych tytułów .