Prywatyzacja gospodarki w świadomości społecznej

Pełen tekst

(1)566. 2001. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Anna Karwiñska Katedra. Socjologii. Maksymilian Pacholski Katedra. Socjologii. Prywatyzacja gospodarki w œwiadomoœci spo³ecznej 1. Uwagi wstêpne Najbardziej upowszechniony w spo³eczeñstwie sposób postrzegania procesów transformacji ekonomicznej wi¹¿e siê przede wszystkim z podkreœlaniem roli prywatyzacji. Specyfika spo³ecznej percepcji prywatyzacji zarówno w sensie rozumienia tego pojêcia, jak i okreœlania oczekiwañ i obaw zwi¹zanych z tym procesem jest g³ównym zagadnieniem prezentowanej pracy. Przebieg procesu prywatyzacji uwarunkowany jest wieloma czynnikami, wœród których jednym z najwa¿niejszych jest poparcie dla samej idei i sposobu jej realizowania ze strony ró¿nych grup i œrodowisk. Chodzi tu zarówno o polityków w³¹czaj¹cych problemy prywatyzacji do programów politycznych partii, cz³onków rz¹du, przedsiêbiorstwa prywatyzowane, jak i organizacje samorz¹dowe, zwi¹zki zawodowe i inne zrzeszenia. Przede wszystkim jednak istotn¹ rolê odgrywa klimat spo³eczny, w jakim te procesy s¹ dokonywane. Do skutecznego przeprowadzania reform w³asnoœciowych niezbêdne jest szeroko rozumiane przyzwolenie spo³eczne na proponowane zmiany i zwi¹zana z tym œwiadomoœæ kosztów, które musz¹ byæ poniesione. Transformacja spo³eczno-ekonomiczna i polityczna wykazuje pewne podobieñstwa przebiegu w krajach postsocjalistycznych, chocia¿ ka¿dy z nich ma swoj¹ specyfikê, manifestuj¹c¹ siê zw³aszcza w odmiennych oczekiwaniach spo³ecznych, a tak¿e ró¿nym stopniu „gotowoœci” do akceptowania zmian i ich zakresu. W skali Europy udzia³ sektora prywatnego w tworzeniu PKB jest bardzo zró¿nicowany. Przyk³adowo wynosi³ on w 1997 r.: w Polsce 60%; w Czechach 75%; na S³owacji 77%, na Wêgrzech 70%, na Litwie 75%, w Rosji 50%, podczas gdy na drugim.

(2) Anna Karwiñska, Maksymilian Pacholski. 34. niejako biegunie znajduj¹ siê takie kraje, jak Bu³garia 35%, Ukraina 30%, czy Bia³oruœ 15% [Majewska, Trêbacz 1997]. Problematyka ta by³a przedmiotem badañ porównawczych pt. „The Social and Economic Consequences of Privatisation in Central and Eastern Europe” realizowanych w latach 1993–1996. Wyra¿ane przez respondentów w badaniach porównawczych 1 prowadzonych w trzech krajach Europy Wschodniej opinie na temat skutków prywatyzacji ujawniaj¹ odmiennoœæ ocen zwi¹zanych z ró¿nymi typami prywatyzacji (ma³a prywatyzacja, wielka prywatyzacja, reprywatyzacja, prywatyzacja mieszkalnictwa), tabela 1. Tabela 1. Satysfakcja z rezultatów czterech rodzajów prywatyzacji (w %) Wyszczególnienie. Opinie. Budapeszt. Praga. Warszawa. Kraków. Małe przedsiębiorstwa. zadowoleni połowicznie niezadowoleni nie wiem. 23 26 40 12. 32 31 12 25. 48 27 12 12. 50 27 11 12. Wielkie przedsiębiorstwa. zadowoleni połowicznie niezadowoleni nie wiem. 05 15 65 15. 24 28 21 27. 08 23 37 32. 06 20 41 33. Reprywatyzacja. zadowoleni połowicznie niezadowoleni nie wiem. 07 12 57 23. 16 25 23 36. 07 18 33 43. 10 14 30 47. Zasoby mieszkaniowe. zadowoleni połowicznie niezadowoleni nie wiem. 27 26 29 18. 08 23 29 41. 14 17 34 35. 18 18 23 42. Źród³o: Interim Final Report – The Social and Economic Consequences of Privatisation in Central and Eastern Europe, March 1997.. Rozk³ad opinii na temat skutków prywatyzacji odzwierciedla z³o¿onoœæ zachodz¹cych procesów w badanych miastach. Dokonywanie porównañ utrudnia dodatkowo fakt, ¿e w ka¿dym z pañstw prywatyzacja i reprywatyzacja dokonywa³a siê i dokonuje wed³ug innych wzorów i przy zastosowaniu innych regulacji prawnych.. 1 Badania The Social and Economic Consequences of Privatisation in Central and Eastern Europe [CIPA CT93 0082] koordynowane przez ESRI University of Salford UK dotyczy³y spo³ecznych, ekonomicznych i przestrzennych skutków prywatyzacji w czterech miastach: Pradze, Warszawie, Krakowie i Budapeszcie. Badania prowadzone by³y w 1995 r. na próbie losowej wynosz¹cej 1000 gospodarstw domowych w ka¿dym z miast..

(3) Prywatyzacja gospodarki w œwiadomoœci spo³ecznej. 35. Skutecznoœæ reform zale¿y od ustalenia zasad funkcjonowania nowego ³adu ekonomicznego, sposobów skutecznego dzia³ania na podstawie wiedzy naukowej i analizy podobnych zjawisk w innych krajach. Wa¿ne jest ustalenie czynników, które mog¹ mieæ znaczenie dla przebiegu prywatyzacji, a zw³aszcza rozpoznanie barier i czynników wspomagaj¹cych. Wreszcie istotne jest przygotowanie odpowiednich narzêdzi prawnych umo¿liwiaj¹cych przekszta³cenia w³asnoœciowe, ram organizacyjnych, wykwalifikowanej kadry (w tym tak¿e specjalistów od negocjacji) i zabezpieczenia finansowego [Ko³odko 1989, s. 33]. Mo¿liwe jest równie¿ wystêpowanie wielu barier utrudniaj¹cych przebieg prywatyzacji zwi¹zanych z nieuregulowan¹ sytuacj¹ prawn¹ prywatyzowanych obiektów, czy – w odniesieniu do problemu zwrotu mienia – brak ustawy reprywatyzacyjnej; sytuacja finansowa prywatyzowanych przedsiêbiorstw, ograniczone mo¿liwoœci nabywcze podmiotów (zarówno firm, jak i gospodarstw domowych); brak odpowiednio wyszkolonej i przygotowanej kadry mened¿erskiej. Ponadto brakuje systemu zachêt dla kapita³u zagranicznego do wchodzenia na rynek polski, przy jednoczesnym wystêpowaniu w œwiadomoœci spo³ecznej obaw przed inwestorami zagranicznymi.. 2. Prywatyzacja jako kategoria nie tylko ekonomiczna Prywatyzacja jest z³o¿onym procesem zmian w stosunkach w³asnoœciowych, którego skutki wykraczaj¹ daleko poza dziedzinê gospodarki. W literaturze ekonomicznej termin ten jest stosowany w trzech przynajmniej znaczeniach: – zasadnicza przemiana gospodarki narodowej, tak aby sektor prywatny w skali makro uzyska³ dominuj¹c¹ pozycjê, w stosunku do sektora pañstwowego, – przekszta³cenia w³asnoœciowe, czyli przekazywanie poszczególnych przedsiêbiorstw pañstwowych w rêce prywatne. – zmiana sposobu zarz¹dzania przedsiêbiorstwem polegaj¹ca na pe³nym usamodzielnieniu (prywatyzacja zarz¹dzania) [Sadowski 1992]. W skali globalnej prywatyzacja jest obecnie powszechnie wystêpuj¹cym zjawiskiem ze wzglêdu na jego znaczenia dla stymulowania efektywnoœci gospodarowania, chocia¿ w ró¿nych systemach ekonomicznych mo¿e mieæ odmienny zakres i cele szczegó³owe [Surdykowska 1996]. Analizy ekonomiczne dowodz¹, ¿e gospodarka oparta na przedsiêbiorstwach pañstwowych charakteryzuje siê ni¿sz¹ efektywnoœci¹, co wynika z faktu odmiennego prowadzenia polityki ekonomicznej przez pañstwo (kieruj¹ce siê przes³ankami politycznymi) ni¿ prywatny w³aœciciel (dbaj¹cy o zysk i ryzykuj¹cy w³asne pieni¹dze) [Macieja 1997]. W Polsce proces prywatyzacji zapocz¹tkowany zosta³ w zwi¹zku z koniecznoœci¹ szybkiego budowania gospodarki rynkowej2 i w za³o¿eniach mia³ (ma) spe³niæ kilka celów zarówno go2 Nale¿y wspomnieæ, ¿e pewne elementy unowoczeœniania gospodarki w Polsce próbowano wprowadziæ ju¿ w latach 50., a tak¿e póŸniej. By³y to próby decentralizacji i uspo³ecznienia procesów planowania i podejmowania decyzji, jednak¿e zasadnicz¹ ich cech¹ by³ brak uwzglêdnienia regu³ rynku. Reformy te nie mog³y zatem przynieœæ ¿adnych zasadniczych zmian gospodarczych, chocia¿ mia³y zapewne efekty w sferze mentalnoœci..

(4) 36. Anna Karwiñska, Maksymilian Pacholski. spodarczych, jak i spo³eczno-politycznych, które mo¿na rozpatrywaæ na ró¿nych poziomach integracji zjawisk spo³ecznych. Wœród celów gospodarczych mo¿na wymieniæ d¹¿enie do zmiany struktury ca³ej gospodarki narodowej, wzrost dochodu narodowego, wzrost jej efektywnoœci i dostosowania do regu³ gry rynkowej, tak¿e w stosunkach miêdzynarodowych. Na poziomie przedsiêbiorstwa formu³owane s¹ konkretne cele odnosz¹ce siê do poprawy jego funkcjonowania i efektywnoœci podejmowanych dzia³añ. Pozaekonomiczne cele prywatyzacji w skali ogólnospo³ecznej obejmuj¹ upodmiotowienie uczestników procesów gospodarczych, zarówno jednostek, jak i ca³oœci spo³ecznych. Podkreœlamy wa¿noœæ tego upodmiotowienia, gdy¿ jest ono warunkiem niezbêdnym do realizowania pozaekonomicznych celów prywatyzacji: nastawieñ przedsiêbiorczych i innowacyjnych; stymulowania wzrostu liczby przedsiêbiorców tworz¹cych miejsca pracy, nowe wzory aktywnoœci ekonomicznej; tworzenia siê postaw wspó³uczestniczenia i wspó³odpowiedzialnoœci w ró¿nych sferach dzia³ania. Z jednej strony chodzi o zaakceptowanie pewnych wa¿nych wartoœci, jako sk³adnika powszechnej œwiadomoœci spo³ecznej, z drugiej zaœ o konkretne postawy przejawiane np. przez pracowników prywatyzowanego przedsiêbiorstwa. Przewidywanym w d³u¿szej perspektywie efektem procesów prywatyzacji mo¿e byæ zatem upowszechnienie siê jako wzoru socjalistycznego kulturowego idea³u osobowoœci nowoczesnej, zmiany w strukturze spo³ecznej, zw³aszcza powstanie i rozwój klasy œredniej, przekszta³cenia gospodarki przyczyniaj¹ce siê do lepszego zaspokajania potrzeb spo³ecznych. Proces prywatyzacji przynosi nowe wyzwania zarówno dla poszczególnych jednostek i rodzin, jak i wiêkszych ca³oœci spo³ecznych. Konieczne staje siê upowszechnienie nowych postaw (np. przedsiêbiorczoœci indywidualnych, odpowiedzialnoœci za swoje losy, poleganie na sobie, aktywne nastawienie wobec trudnoœci), nowych wzorów zachowañ zgodnych z zasadami wolnego rynku, ale tak¿e, co podkreœlamy szczególnie, upowszechnienie wyobraŸni socjologicznej [Pacholski, S³aboñ 1997, s. 209]. Oznacza to, ¿e ka¿dy uczestnik procesów przemian powinien rozwin¹æ w sobie zdolnoœæ do postrzegania zale¿noœci pomiêdzy zmianami w skali makro a jego indywidualnym ¿yciem, planami, zamierzeniami, trudnoœciami do pokonania itd. Ta kategoria pojêciowa wi¹¿e siê ponadto z oczekiwaniami wobec nauk spo³ecznych, które powinny upowszechniaæ ideê integrowania wiedzy z ró¿nych dyscyplin. Jest to rola zarówno dla tzw. „przedmiotów ogólnych” w procesie kszta³cenia na szczeblu wy¿szym, a wiêc przygotowuj¹cych decydentów w ró¿nych dziedzinach ¿ycia politycznego i gospodarczego, jak i dla mediów, upowszechniaj¹cych pewne wzory i postawy, wprowadzaj¹cych niejako okreœlone zjawiska do œwiadomoœci indywidualnej i zbiorowej..

(5) Prywatyzacja gospodarki w œwiadomoœci spo³ecznej. 37. 3. Postawy wobec prywatyzacji Postawy wobec prywatyzacji nale¿y rozpatrywaæ w kontekœcie stopnia upowszechnienia wiedzy na temat istoty procesu oraz szeroko rozumianych spo³ecznych i ekonomicznych skutków. Jak wynika z badañ CBOS, na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, najbardziej przyswojone by³y informacje o prywatyzacji „w ogóle”, natomiast najmniej zdecydowanych opinii wyra¿ali respondenci o zjawiskach szczegó³owych, takich jak Program Powszechnej Prywatyzacji [Serwis informacyjny 1993, nr 3]. Wyniki badañ z marca 1992 r. wskaza³y na fakt, ¿e co dziesi¹ty badany nie wiedzia³ w ogóle co to s¹ akcje, 80% w ogóle nie rozwa¿a³o zakupu akcji jako sposobu wydatkowania pieniêdzy [Serwis informacyjny CBOS 1992, nr 4]. Tak¿e w rok póŸniej zainteresowanie akcjami wyra¿a³a tak¿e bardzo w¹ska grupa osób o wy¿szym statusie wykszta³cenia i zarobków [Serwis informacyjny CBOS 1993, nr 4]. % 60. 54. 50 41. 40 36. 34. 30. 36. 37 28. 21. 21. 20. 20 13. 10 9. 0 IV 1991. IV 1993. IV 1994. V 1995. korzystna. IV 1996. VI 1996. niekorzystna. Rys. 1. Stopieñ akceptacji przemian w³asnoœciowych Źród³o: „Polityka” 1996, nr 43.. Prywatyzacja „w ogóle” jest przez Polaków akceptowana jako zjawisko zwi¹zane z transformacj¹ gospodarki, jednak wiele czynników sk³ada siê na chwiejn¹ postawê w stosunku do bardziej konkretnych jej przejawów i skutków, zw³aszcza w mikroskali. Poni¿ej przedstawiamy niektóre z nich. Dyskusje wokó³ pojêcia „prywatyzacja” prowadzone w literaturze fachowej nie sprzyjaj¹ jednoznacznemu rozumieniu i przyswojeniu sobie tego terminu przez cz³onków spo³eczeñstwa, którzy do w¹tpliwoœci i rozró¿nieñ analizowanych przez specjalistów dodaj¹ swoje w³asne, czêsto powierzchowne interpretacje. Ponadto.

(6) 38. Anna Karwiñska, Maksymilian Pacholski. oceniaj¹c skutki czy przebieg prywatyzacji, maj¹ na uwadze indywidualny lub grupowy interes, znacznie rzadziej „ogólnospo³eczny”. Na sposób widzenia prywatyzacji wp³ywa usytuowanie spo³eczne i ekonomiczne jednostki (rodziny), poziom zaawansowania tego procesu w konkretnym miejscu (np. województwie czy mieœcie), który decyduje o indywidualnych szansach, wykszta³cenie, poziom wiedzy ekonomicznej, przyjmowany typ orientacji indywidualnej itp. Ogólnie bior¹c, im wy¿sze wykszta³cenie i zarobki, tym czêœciej spotykamy postawy akceptuj¹ce prywatyzacjê w ogóle, a tak¿e jej skutki; tym czêœciej postrzega siê raczej korzyœci (zw³aszcza w d³u¿szym czasie) ni¿ negatywne efekty. Mo¿na powiedzieæ, ¿e takie ca³oœciowe, bardziej analityczne postrzeganie rzeczywistoœci, postrzeganie zwi¹zku miêdzy zjawiskami ekonomicznymi i spo³ecznymi jest funkcj¹ wy¿szego wykszta³cenia, posiadanej wiedzy, umiejêtnoœci refleksji, akceptacji „gratyfikacji od³o¿onej” itp. Wa¿noœæ wymienionych czynników determinuj¹cych postawy wobec prywatyzacji mo¿na pokazaæ na przyk³adzie najliczniejszej grupy spo³ecznej w Polsce – robotników. Problem ten podj¹³ w swoim opracowaniu J. Gardawski, analizuj¹c wyniki siedmiu badañ przeprowadzonych w okresie 1986–1995. Wyniki badañ wykazuj¹, ¿e opinie robotników o prywatyzacji ró¿nicuj¹ siê w zale¿noœci od poziomu uogólnienia rozwa¿añ, tj. czy pytanie dotyczy prywatyzacji „w ogóle” czy te¿ prywatyzacji przedsiêbiorstwa, w którym respondent jest zatrudniony. Charakterystyczna by³a ewolucja pogl¹dów, w miarê jak nastêpowa³o swoiste „ukonkretnienie” skutków prywatyzacji, poprzez np. dochodz¹ce do œwiadomoœci indywidualnej informacje o zwolnieniach w ró¿nych zak³adach, czy zw³aszcza poczucie zagro¿enia w³asnych dalszych perspektyw. O ile w 1991 r. 26,6% badanych robotników wyra¿a³o opiniê, ¿e ich przedsiêbiorstwo powinno zostaæ pañstwowe, o tyle w 1994 r. odsetek ten wzrós³ do 50,5% [Gardawski 1996, s. 135]. Mo¿na poczyniæ uwagê, ¿e mimo nasilonych dzia³añ promocyjnych i wyjaœniaj¹cych, które mia³y zapewniaæ spo³eczne poparcie dla programu prywatyzacji w kilku pierwszych latach prywatyzacji, dzia³ania te nie zawsze by³y wystarczaj¹co skuteczne, przynajmniej jeœli chodzi o opinie robotników. Badania prowadzone w 1992 r. dotycz¹ce, m.in. spo³ecznej aprobaty zmian zwi¹zanych z prywatyzacj¹ potwierdzi³y œcis³¹ zale¿noœæ tych postaw i zajmowanego stanowiska w przedsiêbiorstwie: osoby na najni¿szych stanowiskach wykazywa³y najmniejszy stopieñ poczucia wp³ywu i jednoczeœnie najbardziej obawiaj¹ siê negatywnych skutków (przede wszystkim bezrobocia). Odpowiedzialnoœci¹ za restrukturyzowane przedsiêbiorstwo obci¹¿aj¹ dyrekcjê i kierownictwo. Z kolei osoby zajmuj¹ce wy¿sze stanowiska w hierarchii przedsiêbiorstwa maj¹ znacznie czêœciej optymistyczne przewidywania zwi¹zane z prywatyzowanym zak³adem, warto jednak wskazaæ, ¿e jeszcze w 1992 r. nie mieli dostatecznego poczucia wspó³odpowiedzialnoœci za stan przedsiêbiorstwa, w sytuacjach bardziej z³o¿onych szukaj¹c odpowiedzialnych na szczeblu instytucji rz¹dowych [Pankowska 1993, s. 30–37]. W konkretnym przedsiêbiorstwie, które zosta³o sprywatyzowane (proces prywatyzacyjny rozpoczêto w 1992 r., akcje spó³ki dopuszczone na gie³dê w 1995 r.).

(7) Prywatyzacja gospodarki w œwiadomoœci spo³ecznej. 39. przeprowadzone badania3 wskaza³y na zwi¹zek miêdzy sposobem przeprowadzenia procesu przekszta³ceñ w³asnoœciowych i sytuacj¹ przedsiêbiorstwa a postawami i opiniami pracowników na temat prywatyzacji. We wspomnianym przedsiêbiorstwie nast¹pi³ splot stosunkowo korzystnych okolicznoœci towarzysz¹cych prywatyzacji. Przede wszystkim sam proces przemian poprzedzony by³ d³u¿szym okresem przygotowawczym maj¹cym na celu uœwiadomienie pracownikom korzyœci i mo¿liwoœci zwi¹zanych ze zmian¹ statusu zak³adu, a tak¿e zaproponowanie szkoleñ, zmianê kwalifikacji. Ponadto w zwi¹zku z unowoczeœnianiem produkcji niektórym osobom zaproponowano przejœcie na wczeœniejsz¹ emeryturê (dotyczy³o to zw³aszcza osób z wykszta³ceniem podstawowym, których motywacje do przekwalifikowania siê by³y niezbyt silne). Wa¿na by³a sytuacja ekonomiczna przedsiêbiorstwa, które obiecuj¹co zadebiutowa³o na gie³dzie, wzbudzaj¹c zainteresowanie inwestorów. Nie zawsze oczywiœcie taka sytuacja mo¿e nast¹piæ, jednak podkreœlamy tu znaczenie dbania o spo³eczne aspekty prywatyzowania (odpowiednie przygotowanie osób uczestnicz¹cych w procesie prywatyzacji do mo¿liwych zmian w ich ¿yciu). Postawy wobec prywatyzacji jako procesu w skali makro poœrednio wyra¿aj¹ siê tak¿e poprzez wypowiadane opinie na temat prywatnych i pañstwowych przedsiêbiorstw jako miejsc pracy i jednostek produkcyjnych. Jako miejsca pracy ogólnie pozytywniej oceniane s¹ przedsiêbiorstwa pañstwowe, ze wzglêdu na to, ¿e zapewniaj¹ w wiêkszym stopniu bezpieczeñstwo pracy, œwiadczenia socjalne, d³ugookresowe (sta³e) zatrudnienie. Jako jednostki produkcyjne wy¿sz¹ ocenê (ogólnie) zyskuj¹ przedsiêbiorstwa prywatne, oferuj¹ce wiêkszy asortyment dóbr i us³ug, bardziej elastycznie reaguj¹ce na potrzeby rynku itp. Opinie dotycz¹ce przedsiêbiorstwa jako miejsca pracy s¹ jednak silnie skorelowane z wykszta³ceniem i wiekiem respondentów. Im m³odsi i bardziej wykszta³ceni respondenci, tym czêœciej wyra¿aj¹ aprobatê dla przedsiêbiorstw prywatnych jako miejsc pracy, im starsi i mniej wykszta³ceni, tym czêœciej wyra¿aj¹ pozytywn¹ opiniê o przedsiêbiorstwach pañstwowych. Pytania bardziej szczegó³owe pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e pozytywne strony przedsiêbiorstw pañstwowych to mo¿liwoœci wp³ywania pracowników na kierownictwo (zapewne poprzez dzia³alnoœæ zwi¹zków zawodowych), natomiast pozytywne strony przedsiêbiorstw prywatnych wi¹zane s¹ z docenianiem fachowoœci i jakoœci pracy, ró¿nicami w p³acach zwi¹zanych z jej jakoœci¹ i wydajnoœci¹. W badaniach z koñca lat osiemdziesi¹tych J. Koralewicz Zêbik i M. Zió³kowski zwracaj¹ uwagê na wa¿noœæ orientacji indywidualnych dla przyjmowania okreœlonych postaw wobec zachodz¹cych zjawisk i procesów spo³ecznych. W œwietle wyników ich badañ mo¿na przypuszczaæ, ¿e poparcie dla prywatyzacji charakteryzuje raczej osoby o nastawieniu indywidualistycznym ni¿ kolektywistycznym i o nastawieniu produktywnym, a nie roszczeniowym. Do tych ustaleñ, nawi¹zuje tak¿e w cytowanych badaniach J. Gardawski.. Badania w przedsiêbiorstwie X przeprowadzi³a R. Targosz w ramach przygotowywania pracy magisterskiej pod kier. A. Karwiñskiej. 3.

(8) 40. Anna Karwiñska, Maksymilian Pacholski. Czynniki ró¿nicuj¹ce postawy wobec prywatyzacji to tak¿e pogl¹dy polityczne. W badaniach CBOS z 1997 r. okaza³o siê, ¿e prywatyzacjê najbardziej akceptuj¹ zwolennicy Unii Wolnoœci. Dotyczy to ró¿nych aspektów prywatyzacji gospodarki jako ca³oœci, wp³ywu na ¿ycie osobiste oraz skutków prywatyzacji dla osób bezpoœrednio w ni¹ uwik³anych, tj. pracowników prywatyzowanych przedsiêbiorstw. Najmniej pozytywnych ocen werbalizuj¹ zwolennicy Krajowej Partii Emerytów i Rencistów oraz Polskie Stronnictwo Ludowe. Charakterystyczne jest, ¿e tylko zwolennicy UW w wiêkszoœci (63%) uwa¿aj¹, ¿e decyduj¹cym czynnikiem przemian prywatyzacyjnych powinna byæ skutecznoœæ ekonomiczna przyjmowanych rozwi¹zañ, podczas gdy przedstawiciele innych opcji politycznych sk³aniaj¹ siê raczej (w ró¿nych proporcjach) ku koncepcji prywatyzacji „socjalnej”, czyli takiej, która nie zagra¿a interesom pracowników [Serwis informacyjny 1997, nr 6]. Istotny dla ca³oœci postaw wobec prywatyzacji jest sposób postrzegania „beneficjentów” i „ofiar” tego procesu. Ogólnie okres socjalizmu jako przede wszystkim korzystny ocenia³o w 1995 r. 24% respondentów sonda¿u CBOS, jako w równym stopniu korzystny i niekorzystny – 28%, a jako bardziej niekorzystny (przynosz¹cy wiêcej strat) – 32%, przy czym bardziej pozytywnie oceniali okres sprzed 1989 r. przedstawiciele orientacji lewicowych. Odpowiadaj¹c na pytanie, „czy dla takich ludzi jak Pan(i) lepszym krajem do ¿ycia jest Polska obecnie, czy Polska przed 1989 r., respondenci CBOS czêœciej akceptowali III Rzeczpospolit¹ (45%) ni¿ Polskê Ludow¹ (40%). Pozytywne opinie o PRL wyra¿aj¹ przede wszystkim ci, którzy najbardziej nara¿eni s¹ na negatywne skutki przemian: osoby o niskich kwalifikacjach, starsze, pozbawione wykszta³cenia, mieszkaj¹ce w Polsce „B”. Pozytywne opinie o III Rzeczypospolitej – osoby, które z racji wykszta³cenia, miejsca zamieszkania, wieku itp. mog¹ potencjalnie przynajmniej byæ wœród „wygranych”. Badania opinii na temat zysków i strat zwi¹zanych z prywatyzacj¹ ujawniaj¹ stosunkowo upowszechniony obraz prywatyzacji jako procesu nieuczciwego, przynosz¹cego korzyœci pewnym tylko grupom, a nie ca³emu spo³eczeñstwu. Najwiêcej wskazañ w odpowiedzi na pytanie „kto traci na dotychczasowej prywatyzacji” mia³a odpowiedŸ „wiêkszoœæ obywateli”, przy czym opinia ta utrzymuje siê przez ca³y w³aœciwie okres prywatyzacji. W 1992 r. odpowiedzia³o tak 66% respondentów, w 1996 r. – 65% i w 1997 r. tak¿e 65% respondentów. Natomiast jako „korzystaj¹cych” najczêœciej wymieniano „cwaniaków, kombinatorów”. W 1992 r. – 55%, w 1996 r. – 47% i w 1997 r. – 47% odpowiadaj¹cych. Wœród „trac¹cych na prywatyzacji” wymieniani s¹ „pracownicy prywatyzowanych przedsiêbiorstw”: w 1992 r. 16%, w 1996 r. – 24% i w 1997 r. – 40%, a tak¿e „polska gospodarka”: w 1992 r. – 33% odpowiedzi, w 1996 r. – 24% i w 1997 r. – 41% odpowiedzi. Podobne wyniki uzyskano w badaniach „Postawy Polaków wobec przekszta³ceñ w³asnoœciowych” przeprowadzonych w kwietniu 1996 r.4 (tabela 2). Opinie na temat procesu prywatyzacji s¹ œciœle skorelowane z cechami demospo³ecznymi, przede wszystkim z wykszta³ceniem. Respondenci z wykszta³ceniem 4 Badania sonda¿owe przeprowadzono na ogólnopolskiej próbie doros³ych przez Pracowniê Badañ Spo³ecznych w Sopocie..

(9) Prywatyzacja gospodarki w œwiadomoœci spo³ecznej. 41. wy¿szym i zajmuj¹cy wy¿sze pozycje zawodowe czêœciej postrzegaj¹ prywatyzacjê jako proces uczciwy i przynosz¹cy korzyœci dla ogó³u spo³eczeñstwa. Ni¿sze wykszta³cenie i ni¿sza pozycja spo³eczna wi¹¿¹ siê raczej z postrzeganiem negatywnych skutków i zagro¿eñ zwi¹zanych z prywatyzacj¹. Tabela 2. Opinie Polaków na temat prywatyzacji Kto zyskuje na prywatyzacji (w opinii respondentów) (w %) Zarządy prywatyzowanych firm Cwaniacy, kombinatorzy Biznesmeni Obcy kapitał Polski kapitał Urzędnicy Nowa nomenklatura Partie rządzące Stara nomenklatura Polska gospodarka Pracownicy prywatyzowanych firm Większość obywateli Związki zawodowe. 87 87 84 81 78 78 73 72 60 52 48 21 17. Źród³o: „Polityka” 1996, nr 43.. Odrêbny w¹tek w procesie prywatyzacji stanowi przywracanie odebranych dóbr prawowitym w³aœcicielom (lub ich spadkobiercom), co stanowi problem ekonomiczny (np. kwestia kosztów zwrotu mienia). „W samym tylko Ministerstwie Rolnictwa w koñcu 1995 r. na rozpatrzenie oczekiwa³o 215 spraw o odszkodowanie wymagaj¹cych przyznania ³¹cznie ok. 0,5 bln st. z³. Podobna skala zjawiska jest w innym resortach” – [Marek 1996], ale jednoczeœnie, a mo¿e nawet przede wszystkim, problem spo³eczny. Spory i kontrowersje wokó³ reprywatyzacji wp³ywaj¹ na postawy i opinie spo³eczne wobec ca³ego procesu prywatyzacji gospodarki. Ewentualny zwrot mienia budzi zrozumia³e opory w niektórych grupach spo³ecznych np. wœród osób, które dosta³y ziemie w ramach reformy rolnej, mieszkaj¹cych w prywatnych kamienicach, tych, które obawiaj¹ siê zmian w sposobie wykorzystania i funkcjonowania ewentualnie przekazanych w prywatne rêce obiektów, takich jak zespo³y pa³acowe, które obecnie s¹ siedzibami instytucji kultury. W tym opracowaniu chodzi przede wszystkim o zasygnalizowanie œwiadomoœciowego aspektu procesu reprywatyzacji i jego wp³ywu na postawy wobec prywatyzacji w ogóle (por. [Grohman 1997]). W opiniach dawnych w³aœcicieli i prawicy politycznej reprywatyzacja powinna stanowiæ akt dokonania siê sprawiedliwoœci dziejowej (dostrzegaj¹ i uznaj¹ potrzebê zadoœæuczynienia za krzywdy ekonomiczne i moralne). Znaczna jednak czêœæ,.

(10) Anna Karwiñska, Maksymilian Pacholski. 42. zarówno polityków, jak i spo³eczeñstwa nie popiera idei zwrotu mienia. Kontrowersyjny jest zw³aszcza problem odszkodowañ dla osób mieszkaj¹cych obecnie poza Polsk¹. O z³o¿onoœci problemu œwiadczy fakt, ¿e dyskutowana jest ju¿ szesnasta wersja stosownego aktu dotycz¹cego zasad zadoœæuczynienia za bezprawne przyjête mienie. Inny jeszcze problem zwi¹zany z postawami wobec prywatyzacji to kwestia wchodzenia na rynek polski kapita³u zagranicznego, a zw³aszcza problemy nabywania przez kapita³ zagraniczny spó³ek, przedsiêbiorstw, nieruchomoœci itp. Jak wynika nawet z doniesieñ prasowych sprawa ta budzi czêsto obawy spo³eczne („wykupywanie Polski”), poczucie niepewnoœci, zw³aszcza ¿e doœwiadczenia osób, które pracuj¹ w przedsiêbiorstwach zagranicznych czy polsko-zagranicznych, niekoniecznie zawsze s¹ pozytywne. Wystêpuje tu zjawisko odmiennoœci kultury organizacyjnej, w tym relacji miêdzy pracownikami, innych wymagañ i oczekiwañ. Obawy przed kapita³em zagranicznym wystêpuj¹ w ró¿nym natê¿eniu w zale¿noœci od cech statusu spo³ecznego, ale tak¿e w zale¿noœci od regionu Polski. % 50. 40. 30. 20. 10. 0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 zwolennicy nacjonalizacji. zwolennicy prywatyzacji. Rys. 2. Prywatyzacja w opinii Brytyjczyków Źród³o: [D. Milbank 1995].. Jak wynika z cytowanych badañ J. Gardawskiego [1996, s. 135], istnieje wy¿szy stopieñ aprobaty dla kapita³u polskiego jako inwestora tworz¹cego nowe przedsiêbiorstwa czy nabywcy przedsiêbiorstw prywatyzowanych ni¿ dla kapita³u zagranicznego w tych samych rolach. Jeœli chodzi o poziom makro (dotycz¹cy cech ustroju.

(11) Prywatyzacja gospodarki w œwiadomoœci spo³ecznej. 43. gospodarczego) robotnicy liczniej, w miarê up³ywu czasu, wyra¿ali poparcie dla prywatyzacji „w ogóle”, przede wszystkim dokonywanej przez kapita³ polski (z 65% w 1991 r. do 78% w 1994 r.). Ambiwalencja opinii o prywatyzacji dotyczy nie tylko Polski, ale np. tak¿e Wielkiej Brytanii uchodz¹cej w powszechnej opinii za „g³ównego kreatora prywatyzacyjnej mody”, kraju, w którym nie tylko procesy prywatyzacji s¹ bardzo dynamiczne, ale tak¿e w którym w po³owie lat 90. prywatyzacji sprzyjali nawet jej niejako „naturalni” przeciwnicy (Partia Pracy czy Fabian Society). Jednoczeœnie jednak mo¿na zauwa¿yæ chwiejne postawy spo³eczne wobec prywatyzacji, z wyraŸn¹ tendencj¹ do wzrostu zwolenników nacjonalizacji w po³owie lat 90. W œwiadomoœci spo³ecznej niektóre dobra czy us³ugi powinny pozostawaæ pod „opiek¹” pañstwa, ze wzglêdu na ich znaczenie dla poczucia bezpieczeñstwa czy komfortu spo³ecznego. W Wielkiej Brytanii pojawi³y siê na przyk³ad liczne protesty obywateli w zwi¹zku z projektami denacjonalizacji poczty, w wyniku których rz¹d zmuszony siê by³ wycofaæ [Milbank 1995]. Brytyjczycy obawiali siê (i s³usznie), jak na to wskazywa³y doœwiadczenia z prywatyzacj¹ niektórych linii autobusowych, ¿e odleglejsze (i mniej dochodowe) obszary kraju bêd¹ gorzej obs³ugiwane przez pocztê ni¿ dotychczas. W Polsce do takich dziedzin nale¿¹ przede wszystkim szkolnictwo, ochrona zdrowia, a tak¿e niektóre strategiczne bran¿e gospodarki (np. poczta czy koleje) [Karwiñska 1998, s. 100]. Jak wynika z raportu Pracowni Badañ Spo³ecznych w Sopocie, do którego ju¿ siê odwo³ywano, w Polsce istnieje znaczne zró¿nicowanie opinii w zale¿noœci od tego, jaki typ instytucji gospodarczych mia³by podlegaæ sprywatyzowaniu (tabela 3). Liczba zwolenników wy³¹cznie prywatnej w³asnoœci ró¿nych obiektów (hotele, banki, sklepy, a tak¿e szko³y czy us³ugi) zmniejsza³a siê miêdzy 1991 r. a 1993 r. na rzecz akceptacji raczej „mieszanej w³asnoœci”. Charakterystyczne jest d¹¿enie do zachowania pañstwowego charakteru pewnych instytucji – zdrowie, oœwiata, niektóre ga³êzie przemys³u. W badaniach z 1997 r. w porównaniu z 1994 r. spada odsetek zwolenników sprywatyzowania ca³ej gospodarki (z 14% do 6%). Jednoczeœnie wzrasta odsetek przekonanych, ¿e niektóre dzia³y gospodarki powinny pozostaæ pañstwowe (w 1994 r. – 68% w 1997 r. – 80%) [Serwis informacyjny CBOS 1997, nr 6]. We wspomnianych wczeœniej badaniach porównawczych z 1995 r., respondenci w nastêpuj¹cy sposób okreœlili po¿¹dan¹ równowagê miêdzy prywatn¹ i pañstwow¹ w³asnoœci¹ w odniesieniu do ró¿nych sfer ¿ycia gospodarczego i spo³ecznego (tabela 4). Wyniki badañ wskazuj¹ na pewne ró¿nice w stopniu akceptacji procesu prywatyzacji, np. sprywatyzowanie mieszkalnictwa w najwiêkszym stopniu popieraj¹ mieszkañcy Budapesztu (61%), w najmniejszym zaœ mieszkañcy Pragi (27%), jednak¿e s¹ kwestie, co do których przedstawiciele ró¿nych krajów œrodkowoeuropejskich s¹ zgodni. Do takich nale¿y przekonanie o koniecznoœci utrzymania przewagi pañstwowego charakteru szkolnictwa i instytucji ochrony zdrowia oraz przekonanie o koniecznoœci prywatnej w³asnoœci „ma³ego biznesu”. Jak siê wydaje, opinie na.

(12) Anna Karwiñska, Maksymilian Pacholski. 44. temat po¿¹danego charakteru w³asnoœci w rozwa¿anych sferach ¿ycia zwi¹zane s¹ silnie z poczuciem bezpieczeñstwa socjalnego. Prywatyzowanie s³u¿by zdrowia, szkolnictwa i w pewnym zakresie – mieszkalnictwa, bardziej „zagra¿a” temu bezpieczeñstwu ni¿ prywatny charakter ma³ego biznesu. Tabela 3. Opinia Polaków o prywatyzacji w zale¿noœci od typu prywatyzowanej instytucji Wyszczególnienie Szkoły podstawowe i średnie Sektor zbrojeniowy Szkoły wyższe Szpitale Elektrownie Teatry Poczta Polska PKP Kopalnie Monopol spirytusowy PZU Duże banki TP SA Rafinerie Huty Kombinat Miedziowy LOT Stocznie Cukrownie. Aprobata. Negacja. 08 09 11 15 17 19 19 21 22 23 26 27 28 28 30 33 34 35 41. 92 91 89 85 83 81 81 79 78 77 74 73 72 72 70 67 66 65 59. Źród³o: „Polityka” 1996, nr 43.. Podsumowuj¹c rozwa¿ania nad spo³eczn¹ percepcj¹ prywatyzacji, nale¿y wskazaæ na Ÿród³a postrzeganej ambiwalencji postaw w opinii. Cz³onkowie spo³eczeñstwa dokonuj¹ oceny zachodz¹cych procesów niejako z dwóch ró¿nych punktów widzenia. Po pierwsze, formu³uj¹ te oceny jako cz³onkowie pewnego uk³adu spo³eczno-politycznego, poddani procesowi socjalizacji, wp³ywom propagandy, upowszechnianym przez œrodki masowego przekazu opiniom. Po drugie, formu³uj¹ te oceny jako podmioty dzia³aj¹ce, maj¹ce okreœlony status spo³eczno-ekonomiczny, z w³asnym, specyficznym doœwiadczeniem, indywidualnie definiuj¹ce swoje interesy. Przejawiana opinia jest zatem swoist¹ wypadkow¹, efektem œcierania siê ró¿nych wartoœci. U¿ywane przez J. Gardawskiego [1996, s. 141] pojêcie „dysonansu prywatyzacyjnego” dostarcza wa¿nej kategorii wyjaœniaj¹cej mechanizm powstawania obaw i nadziei zwi¹zanych z prywatyzacj¹ w warunkach zderzania siê dotychczasowej wiedzy, utrwalonego systemu wartoœci i przekonañ z realnymi efektami prywatyzacji, a tak¿e z pewnymi mitami czy przek³amaniami na temat tego procesu..

(13) Prywatyzacja gospodarki w œwiadomoœci spo³ecznej. 45. Tabela 4. W³aœciwa równowaga pomiêdzy pañstwow¹ a prywatn¹ w³asnoœci¹ Wyszczególnienie Gospodarka ogółem. Opinie (w %). Budapeszt. Praga. Warszawa. Kraków. całość / przewaga prywatna. 35. 29. 44. 48. całość / przewaga państwowa. 21. 20. 20. 15. 32. 22. 24. 25. 40. 40. 54. 53. 83. 83. 88. 88. całość / przewaga państwowa. 04. 03. 03. 03. całość / przewaga prywatna. 61. 27. 46. 45. całość / przewaga państwowa. 09. 22. 20. 16. całość / przewaga prywatna. 08. 13. 20. 22. całość / przewaga państwowa. 63. 35. 51. 40. całość / przewaga prywatna. 04. 06. 09. 08. całość / przewaga państwowa. 65. 45. 59. 55. Wielkie całość / przedsiębiorstwa przewaga prywatna. całość / przewaga państwowa Małe całość / przedsiębiorstwa przewaga prywatna. Zasoby mieszkaniowe. Służba zdrowia. Edukacja. Źród³o: Interim Final Report – „The Social and Economic Consequences of Privatisation in Central and Eastern Europe”, March 1997..

(14) 46. Anna Karwiñska, Maksymilian Pacholski. Bior¹c pod uwagê z³o¿onoœæ procesu prywatyzacji, jego wielowymiarowoœæ, a tak¿e zjawisko od³o¿onej gratyfikacji, rzeczywiœcie najbardziej „racjonalna” wydaje siê najszerzej wystêpuj¹ca postawa umiarkowanie modernizacyjna. Literatura Gardawski J. [1996], Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i demokracji, PWN, Warszawa. Grohman J. [1997], W³aœciciele przesz³oœci, „Wprost”, 21.09. Karwiñska A. [1998], Spo³eczna percepcja prywatyzacji w Polsce w latach dziewiêædziesi¹tych [w:] Ekonomika. Polityka. Œwiadomoœæ spo³eczna, pod red. K. Urbana, AE, Kraków. Ko³odko G.W. [1989], Kryzys. Dostosowanie. Rozwój, PWE, Warszawa. Macieja J. [1997], Pañstwowe jest groŸne, „Gazeta Wyborcza”, 29.01. Majewska T., Trêbacz A. [1997], Rozbiór bloku, „Polityka”, nr 38. Marek M. [1996], Szeœæ lat niemocy, „Polityka”, nr 43. Milbank D. [1995], Brytyjczycy pow¹tpiewaj¹ w korzyœci p³yn¹ce z prywatyzacji, „Gazeta Wyborcza”, dod. The Wall Street Journal Europe, 13.11. Pacholski M., S³aboñ A. [1997], S³ownik pojêæ socjologicznych, AE w Krakowie, Kraków. Pankowska E. [1993], Opinie pracowników o procesie restrukturyzacji przedsiêbiorstw przemys³owych, „Praca i Zabezpieczenie Spo³eczne”, nr 7. Sadowski Z. [1992], Warianty prywatyzacji przedsiêbiorstw pañstwowych a proces przemian strukturalnych, „Ekonomista”, nr 1. Serwis Informacyjny CBOS nr 4, kwiecieñ 1992 „Spo³eczne zainteresowanie akcjami sprywatyzowanych przedsiêbiorstw”. Serwis Informacyjny CBOS nr 4, kwiecieñ 1993, „Stopieñ akceptacji przemian w³asnoœciowych, zainteresowanie kupnem akcji”. Serwis Informacyjny CBOS nr 12, grudzieñ 1993, „Opinie spo³eczeñstwa na temat prywatyzacji”. Serwis Informacyjny CBOS nr 6, czerwiec 1997, „Prywatyzacja ‘97”. Surdykowska S.T. [1996], Prywatyzacja, PWN, Warszawa.. The Privatisation of the Economy in the Social Consciousness This paper describes the changes that have taken place in the views and attitudes of Poles in relation to the privatisation process in the Polish economy in the 1990s. The authors also refer to the results of international comparative research that encompass the economic transformation in both post-communist states and certain Western countries (Great Britain). The authors emphasize the ambivalence of attitudes and opinions in relation to privatisation. Such ambivalence is due to two factors: the impact of socialization and propaganda (optimism, wide-ranging plans, etc.). The second factor concerns citizens’ assessments of their own socio-economic status and experiences (fears, hopes). Such opinions and attitudes thus represent a specific product of “privatisation dissonance”. In their conclusion, the authors claim that attitudes towards modernization have tended to be moderate..

(15)