KS. WALDEMAR M. FAC
ROZUMIENIE ODKUPIENIA
W ENCYKLICE REDEMPTOR HOMINIS
Kardynał Karol Wojtyła – Jan Paweł II był filozofem, nie teologiem, to jednak juz˙ pierwsza jego encyklika Redemptor hominis zajas´niała od razu wielk ˛a i głe˛bok ˛a teologi ˛a. Dotyczy to i nauki o odkupieniu. Przy tym jest to uje˛cie odkupienia w pełni personalistyczne1. Widac´ to juz˙ w samym terminie „odkupienie”, „Odkupiciel”, a nie „zbawienie” i „Zbawiciel”. Papiez˙ nawi ˛ azy-wał, jak sie˛ wydaje, do teologii roman´skiej, głównie francuskiej, i dlatego w całej swej soteriologii operował przede wszystkim terminem „odkupienie” (rédemption, redenzione, redención), a wtórnie dopiero terminem „zbawienie” (salut, salvazione, salvación). Wprawdzie w encyklice Redemptor hominis od pocz ˛atku uz˙ywa obu terminów: „Odkupiciel człowieka” i „wydarzenie zbaw-cze” (RH 1), to jednak główny akcent kładzie na „odkupieniu”, a przez „zbawienie” zdaje sie˛ rozumiec´ cos´ szerszego, po prostu z˙ycie wieczne. St ˛ad tez˙, choc´ moc odkupienia przypisuje juz˙ Wcieleniu Chrystusa, czyli „Wcielo-nemu Słowu”, to jednak ostatecznie zdaje sie˛ pojmowac´ jako warunek odku-pienia Akty Paschalne Chrystusa. Odkupiciel zatem to przede wszystkim Jezus Chrystus, który umarł na krzyz˙u, zmartwychwstał i został uwielbiony. Idzie tu chyba za s´w. Janem od Krzyz˙a: Christus Redemptor per crucem. Zreszt ˛a taki akcent na krzyz˙u kładzie wie˛kszos´c´ przedstawicieli tradycji zachodniej, a za ni ˛a i Sobór Watykan´ski II. Papiez˙ powtarza za s´w. Pawłem: „postanowiłem […] nie znac´ niczego wie˛cej, jak tylko Chrystusa, i to ukrzy-z˙owanego” (1 Kor 2, 2; RH 7).
Ks. dr WALDEMAR M. FAC – wykładowca w INoR KUL i w Instytucie Teologicznym w Siedlcach, Filii Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie; adres do korespondencji – e-mail: waldemar.fac@gmail.com
Jest charakterystyczne, z˙e Jan Paweł II rozci ˛aga Krzyz˙ Chrystusa na całe dzieje s´wiata i człowieka oraz wi ˛az˙e go z kaz˙dym okresem i z kaz˙dym mo-mentem historii2. St ˛ad cał ˛a encyklike˛ o Chrystusie Odkupicielu stawia w konteks´cie kon´ca wieku XX i nadchodz ˛acego III tysi ˛aclecia chrzes´cijan´-stwa, a jednoczes´nie odnosi do specyfiki naszych czasów historycznych, spo-łecznych i kulturowych. Chrystus jest obecny w czasach i dziejach poprzez Kos´ciół, w którym przebywa jakby na sposób analogiczny do Eucharystii. Kos´ciół jest historycznym sposobem obecnos´ci Odkupiciela, zwłaszcza w „no-wym Adwencie Kos´cioła” przed III Tysi ˛acleciem. Jest on w Chrystusie nie-jako sakramentem, czyli znakiem i narze˛dziem zjednoczenia człowieka z Bo-giem i realizowania jednos´ci całego rodzaju ludzkiego (KK 1). Przez Kos´ciół Chrystus staje sie˛ obecny takz˙e całym swym człowieczen´stwem: Odkupiciel człowieka jest nie tylko Bogiem, ale i człowiekiem. Papiez˙ podkres´la mocno człowieczen´stwo Jezusa, które zdaje sie˛ byc´ lepiej rozumiane w czasach dzisiejszych (RH 2-6).
Odkupienie − według Jana Pawła II − jest centralne dla całej historii zba-wienia i nie ogranicza sie˛ wył ˛acznie do człowieka, ale obejmuje wtórnie takz˙e cały s´wiat tak, z˙e Chrystus jest nie tylko Redemptor hominis, ale i Re-demptor mundi (RH 8). Wprawdzie słowo „s´wiat” mies´ci w swoim centrum takz˙e człowieka z jego z˙yciem indywidualnym, społecznym i dziejowym, ale odkupienie człowieka rzuca swój doniosły refleks i na cały s´wiat, który takz˙e cierpi z powodu grzechu Adama. Odkupienie zatem jest odnowieniem stwo-rzenia, a wie˛c i całego s´wiata. Papiez˙ nawi ˛azuje do tajemniczego tekstu s´w. Pawła z Listu do Rzymian: 8, 18-27. S´wiat cały potrzebuje odkupienia, bo cały „wzdycha w bólach rodzenia” (Rz 8, 22) i cały „poddany jest mar-nos´ci”, która czeka na swoje wyniesienie.
S´wiat pragnie „objawienia sie˛ synów Boz˙ych” (Rz 8, 19), jest zwrócony ku człowiekowi, jemu poddany i od niego zalez˙y w swym ostatecznym losie. Ale odkupienie s´wiata: soteriologia kosmiczna dokonywac´ sie˛ moz˙e tylko przez odkupienie człowieka, czyli przez soteriologie˛ antropologiczn ˛a. Z kolei „tajemnica człowieka wyjas´nia sie˛ naprawde˛ dopiero w tajemnicy Słowa Wcielonego […]. Chrystus, nowy Adam, juz˙ w samym objawieniu Ojca i Jego Miłos´ci objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi” (KDK 22; RH 8). Odkupienie zatem jest objawieniem Boga − Osób Boskich, a jedno-czes´nie i objawieniem istoty człowieka jemu samemu.
Co jest istot ˛a odkupienia? Jan Paweł II odpowiada na to pytanie w punk-cie 9, odwołuj ˛ac sie˛ do Soboru: KK 48, KDK 37. Jest to odpowiedz´ perso-nalistyczna: odkupienie jest to pojednanie osoby ludzkiej z Osob ˛a Boga Ojca. „Jezus Chrystus – Syn Boga z˙ywego − stał sie˛ naszym pojednaniem u Ojca” (Rz 5, 11; Kol 1, 20). Ale pojednanie zakłada, z˙e przedtem było naruszenie jednos´ci, czyli z˙e był grzech. Wiara, która prowadzi do s´wie˛tos´ci Boga, moc-no podkres´la grzeszmoc-nos´c´ człowieka i „marmoc-nos´c´ stworzenia”. A zatem Papiez˙ ma na mys´li odkupienie z grzechu pierworodnego i z grzechów póz´niejszych. Grzech jest przedstawiony jako łamanie pierwszego i naste˛pnych przymierzy, które były przymierzami miłos´ci wzajemnej. Grzech to odrzucenie niewypo-wiedzianej Miłos´ci Boga Ojca, w której daje sie˛ On nam Sam i przez któr ˛a daje nam nieopisane dary. A zatem odkupienie to tajemnica miłos´ci, która w najgłe˛bszym swym rdzeniu jest „usprawiedliwieniem” człowieka.
„Jezus Chrystus – Syn Boga z˙ywego − naucza Jan Paweł II − stał sie˛ na-szym pojednaniem u Ojca” (por. Rz 5, 11; Kol 1, 20). I to On włas´nie i On jeden uczynił zados´c´ tej odwiecznej miłos´ci, włas´nie temu Ojcostwu, które od pocz ˛atku wyraziło sie˛ w stworzeniu s´wiata, w obdarowaniu człowieka całym bogactwem tego stworzenia, w uczynieniu go „niewiele mniejszym od istot niebieskich” (Ps 8, 6), bo stworzonym na obraz Boz˙y i Bogu podobnego (por. Rdz 1, 26) – a z kolei przeciez˙ Ojcostwu i miłos´ci niejako odepchnie˛-tej przez człowieka wraz ze złamaniem pierwszego Przymierza (por. Rdz 3, 6 nn.) i łamaniem tych dalszych, które Bóg wielokrotnie zawierał z ludz´mi (por. IV Modlitwa Eucharystyczna). Odkupienie s´wiata – owa wstrz ˛asaj ˛aca tajemnica miłos´ci, w której niejako na nowo „powtarza sie˛” tajemnica stwo-rzenia (por. KK 48) – jest w swoim najgłe˛bszym rdzeniu „usprawiedliwie-niem” człowieka w jednym ludzkim Sercu: w Sercu Jednorodzonego Syna, az˙eby mogło ono stawac´ sie˛ sprawiedliwos´ci ˛a serc tylu ludzi, w tym Przed-wiecznym Jednorodzonym Synu przybranych odwiecznie za synów (por. Rz 8, 29 n.; Ef 1, 8) i wezwanych do Łaski, wezwanych do Miłos´ci. Krzyz˙ na Kalwarii, poprzez który Jezus Chrystus-Człowiek, Syn Maryi Dziewicy, przy-brany Syn Józefa z Nazaretu – „odchodzi” z tego s´wiata, jest równoczes´nie nowym otwarciem odwiecznego Ojcostwa Boga, który w Nim na nowo przy-bliz˙a sie˛ do ludzkos´ci, do kaz˙dego człowieka, obdarzaj ˛ac go tym trzykroc´ s´wie˛tym „Duchem Prawdy” (J 16, 13) (por. RH 9).
W rezultacie odkupienie jest nie tyle ontologiczne, co duchowe i moralne: Duch S´wie˛ty, Duch Miłos´ci i Duch wi ˛az˙ ˛acy Osoby Boz˙e kładzie swoj ˛a pie-cze˛c´ na krzyz˙u i s´mierci Jezusa. Twórc ˛a odkupienia jest Bóg jako Miłos´c´ (1 J 4, 8. 16). Ta Miłos´c´ przewyz˙sza wszystko, takz˙e grzech. W pewnym mo-mencie Papiez˙ pisze, z˙e „Miłos´c´ (Ojca) jest wie˛ksza od całego stworzenia,
które jest Nim Samym” (RH 9). Moz˙na by zrozumiec´ te˛ wypowiedz´ mistycz-n ˛a opacznie, z˙e „stworzenie jest Nim Samym”, czyli z˙e stworzenie jest Bo-giem. Ale mys´l jest inna: stworzenie jest darem Miłos´ci Boz˙ej i jako takie jest z Boga, od Boga, w tym sensie boskie. Jest to głe˛boka mistyka.
Odkupienie jest objawieniem Miłos´ci Boz˙ej. „To objawienie miłos´ci – pisze Jan Paweł II – nazywa sie˛ równiez˙ miłosierdziem. To objawienie miłos´-ci i miłosierdzia ma w dziejach człowieka jedn ˛a postac´ i jedno imie˛. Nazywa sie˛: Jezus Chrystus” (RH 9). A zatem odkupienie to po prostu Jezus Chrystus. Jezus Chrystus jest na ziemi uosobieniem Miłos´ci i Miłosierdzia Ojca. Jest sam Miłos´ci ˛a i Miłosierdziem. Wcielaj ˛ac w z˙ycie te˛ nauke˛ – jako proboszcz nowo utworzonej przez abpa Józefa Z˙ ycin´skiego parafii Turka k. Lublina − obrałem wezwanie „Jezusa Miłosiernego”. Jest to motyw samej istoty odku-pienia.
Korelatem Miłos´ci Boz˙ej jest i nasza miłos´c´. Człowiek nie moz˙e z˙yc´ bez miłos´ci. Miłos´c´ czyni człowieka człowiekiem, człowiek realizuje sie˛ i spełnia przez miłos´c´ jako człowiek. To Miłos´c´ Jezusa „objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi” (RH 10). Odkupienie Chrystusowe zatem ma takz˙e wy-miar ludzki, jest tez˙ dokonywane przez Chrystusa jako człowieka i jest ono owym biblijnym „nazwaniem” człowieka. Bóg w odkupieniu daje „nowe imie˛” człowiekowi, czyli dokonuje „nowego stworzenia”, tak jak stwarzał s´wiat przez nazywanie (Rdz 2, 18-20). Odkupienie włas´nie jest nowym stwo-rzeniem i oddaje sam ˛a istote˛ idealnego obrazu Boz˙ego w człowieku. Wtedy człowiek, który odpowie na miłos´c´ Boz˙ ˛a swoj ˛a miłos´ci ˛a, rozumie włas´ciwie samego siebie i staje sie˛ „uchrystusowiony”, odnajduje siebie do kon´ca w Chrystusie i poznaje swoj ˛a wielkos´c´, godnos´c´ i sens z˙ycia. Wchodzi mis-tycznie w Chrystusa sam i z cał ˛a swoj ˛a rzeczywistos´ci ˛a, z całym s´wiatem. Papiez˙ wi ˛az˙e człowieka z całym s´wiatem w duchu teologii wschodniej.
Nasze bycie w Chrystusie, w Odkupieniu, przez miłos´c´ oz˙ywia wszelkie nauki o człowieku, wszelkie humanizmy i zarazem ukazuje prawo obywatel-stwa Chrystusa w dziejach człowieka i w z˙yciu społecznym. Odkupienie przez Krzyz˙ i Zmartwychwstanie nadało sens istnieniu człowieka w s´wiecie, sens w znacznej mierze zagubiony przez grzech. I tak przez nasze wejs´cie w Od-kupienie Chrystusowe dotykamy najwie˛kszej głe˛bi człowieka jako jednostki i jako społecznos´ci, jako rodzaju ludzkiego (RH 10).
Jezus Chrystus, jako Miłos´c´ Boz˙a, jest kluczem dla wszelkiego ekumeniz-mu religijnego. Wobec Niego winny sie˛ gromadzic´ nie tylko wyznania chrze-s´cijan´skie, ale i wszelkie inne religie, w których s ˛a semina Verbi. W istocie bowiem wszystkie religie − według Jana Pawła II – maj ˛a dwie prawdy pod-stawowe: 1) szukaj ˛a Boga i 2) d ˛az˙ ˛a do pełnego wymiaru człowieczen´stwa,
do pełnego sensu z˙ycia ludzkiego. Ale najpierw wyznania chrzes´cijan´skie musz ˛a d ˛az˙yc´ do zjednoczenia, co jest włas´nie realizacj ˛a pełnego Odkupienia ludzkos´ci w Chrystusie. Wszyscy bowiem chrzes´cijanie winni to czynic´ przez coraz pełniejsze poznawanie Miłos´ci Boz˙ej w Chrystusie i przez poznanie wielkos´ci i godnos´ci człowieka w Chrystusie, niejako przez samopoznanie w Chrystusie.
„Trzeba przeto – pisze Jan Paweł II, az˙ebys´my wszyscy – wyznawcy Chrystusa – spotkali sie˛ i zjednoczyli wokół Niego Samego. Zjednoczenie to w róz˙nych zakresach z˙ycia, tradycji, ustroju, dyscypliny poszczególnych Kos´-ciołów czy Wspólnot kos´cielnych nie moz˙e dokonac´ sie˛ bez gruntownej pracy zmierzaj ˛acej do wzajemnego poznania i usunie˛cia przeszkód na drodze peł-niejszej jednos´ci. Jednakz˙e w tym jednym moz˙emy i winnis´my juz˙ teraz osi ˛agn ˛ac´ i ujawnic´ s´wiatu nasz ˛a jednos´c´: w głoszeniu tajemnicy Chrystusa, w ujawnianiu Boskiego, a równoczes´nie ludzkiego wymiaru Odkupienia, w zmaganiu sie˛ wytrwałym i niestrudzonym o te˛ godnos´c´, jak ˛a kaz˙dy czło-wiek osi ˛agn ˛ał i stale osi ˛aga w Chrystusie, która jest godnos´ci ˛a Łaski Boz˙ego przybrania, a równoczes´nie godnos´ci ˛a wewne˛trznej prawdy człowieczen´stwa, która – skoro w powszechnej s´wiadomos´ci s´wiata współczesnego zasługuje na tak zasadnicze uwydatnienie – jeszcze bardziej sie˛ uwydatnia dla nas w s´wietle tej Rzeczywistos´ci, jak ˛a jest On: Jezus Chrystus” (RH 11).
Nasz ˛a misj ˛a chrzes´cijan´sk ˛a jest ukazywanie s´wiatu Chrystusa na wszelkie sposoby. Chrystus Odkupiciel jest dobrem kaz˙dego człowieka, ludu, narodu, pan´stwa i całej ludzkos´ci (RH 11). I tak Papiez˙ sprowadza cał ˛a rzeczywistos´c´ chrzes´cijan´sk ˛a do Jezusa Chrystusa i Jego Miłos´ci. W rezultacie reprezentuje katolicyzm na wskros´ chrystologiczny.
Z zagadnieniem odkupienia wi ˛az˙e sie˛ jeszcze jeden problem, a mianowicie wolnos´c´ człowieka. Dzisiaj podnosi sie˛ tak bardzo wolnos´c´, z˙e niekiedy Od-kupienie przez Chrystusa i Jego misje˛ uwaz˙a sie˛ za autorytarne i naruszaj ˛ace ludzk ˛a wolnos´c´ w dziedzinie relacji do Boga (RH 12). Tymczasem Boski Autorytet Chrystusa oraz misyjnos´c´ i apostolskos´c´ Jego dzieła, Kos´cioła, to główna struktura kaz˙dego wyznania chrzes´cijan´skiego. Misja odkupien´cza Chrystusa zaczyna sie˛ od „odkrywania” tego, co sie˛ kryje w głe˛bi człowieka, jakie jest jego najgłe˛bsze pragnienie i co on juz˙ dot ˛ad w swojej historii wy-pracował. Nie jest to wie˛c – według Jana Pawła II – z˙adne burzenie dotych-czasowego s´wiata ludzkiego, lecz raczej nawi ˛azanie do uniwersalnych dzieł Ducha S´wie˛tego, działaj ˛acego w całym stworzeniu i nowe budowanie. Reszty dokonuje specjalna łaska jednoczenia z Chrystusem ludzi, którzy dotychczas Go nie znali.
Przede wszystkim sama Prawda jako taka ma charakter zobowi ˛azuj ˛acy. Kos´ciół, włas´nie z ustanowienia Chrystusa, jest stróz˙em Jego Prawdy i nau-czycielem obdarzonym pomoc ˛a Ducha S´wie˛tego, aby tej Boz˙ej Prawdy mógł wiernie strzec i aby mógł jej bezbłe˛dnie uczyc´ (J 14, 26). Apostołowie i mis-jonarze uznaj ˛a te˛ nauke˛ za Boz˙ ˛a, ale jednoczes´nie zachowuj ˛a głe˛bokie posza-nowanie dla człowieka, dla jego własnego rozumu i woli, sumienia i wolnos´-ci. Sama prawda, poznana, daje wolnos´c´ (J 8, 32). Chrystus nie przynosi dowolnos´ci, lecz wolnos´c´ odpowiedzialn ˛a, opart ˛a na prawdzie. My przyjmuje-my Odkupienie jako wolni, bo przyjmujeprzyjmuje-my prawde˛. Wolnos´c´ dawana przez prawde˛ jest pełna. W Chrystusie osi ˛agamy prawde˛ i wolnos´c´. Cały Kos´ciół jest tez˙ wolny, o ile idzie za Chrystusem jako Prawd ˛a.
Ostatecznie Odkupienie to dzieło Chrystusa jako Miłos´ci Boz˙ej i odpo-wiedz´ na ni ˛a ze strony ludzkos´ci, jej przyje˛cie przez osobe˛ ludzk ˛a. Odkupie-nie ma charakter dziejów miłos´ci realizowanej mie˛dzy Osobami Boskimi a ludzkimi. W ten sposób papiez˙ Jan Paweł II opowiada sie˛ za agapetologicz-n ˛a teori ˛a Odkupienia, oryginalnie j ˛a rozwija i ogromnie pogłe˛bia.
THE MEANING OF REDEMPTION IN THE ENCYCLICAL REDEMPTOR HOMINIS
S u m m a r y
John Paul II developed a very profound and mystical teaching on redemption, mainly paschal one. Jesus Christ is man’s only Redeemer: Redemptor hominis, and through man as the center of all creation He is also the Redeemer of the world: Redemptor mundi. Redemption in its essence is reconciliation of the human person with the Person of God the Father and with the whole Holy Trinity. Redemption on earth is incarnated in Jesus Christ, that is re-demption is Jesus Christ, God – Man. It has the character of a personal tie between God’s Love and Charity and a loving response from man. Through Love in redemption God creates man anew, so that redemption is in a sense an act of new creation. Owing to this the redeemed man finds his essence in Christ and is fulfilled in Christ in a supreme way. Redemption gives us freedom owing to the revelation of Truth.
Translated by Tadeusz Karłowicz
Słowa kluczowe: Odkupienie, stworzenie, pojednanie, nowe stworzenie, wolnos´c´. Key words: Redemption, creation, reconciliation, new creation, freedom.
