Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IV, 1999
W y n i k i n a d z o r ó w a r c h e o l o g i c z n y c h
PRZEPROWADZONYCH W OBRĘBIE R Y N K U STAROM IEJSKIEGO W L U B L IN IE Ra fa ł Nie d ź w ia d e k
Od połow y czerw ca do połow y w rześnia 1998 roku na zlecenie K om unalnego Przedsiębiorstw a R obót In żynieryjnych Sp. z o.o. w L ublinie przeprow adzono nad zór archeologiczny nad pracam i ziem nym i związanym i z m odernizacją uzbrojenia podziem nego w obrębie pły ty Rynku Starom iejskiego. O bserw acji poddano 757 m e trów w ykopów m agistrali kanalizacyjnych w raz z przy łączam i. G łębokość nadzorow anych w ykopów w ahała się od 150 do 280 cm, przy średniej szerokości ok. 80 cm (ryc. 1). Od głów nego ciągu m agistrali w ykonyw ano przyłącza do poszczególnych kam ienic.
Płyta Rynku niem al w całości została pokryta now ą naw ierzchnią z granitow ej kostki brukow ej, pod którą znajdują się starsze poziom y w spółczesnych utw ardzeń, m .in. tzw. „kocie łb y ” oraz różnego składu zasypiska w spółczesnych wkopów. Podobnie ja k i w innych czę ściach Starego M iasta w kopy te zniszczyły naw arstw ie nia historyczne. W w ypadku Rynku poziom destrukcji sięgał od 110 do 160 cm głębokości poniżej w spółcze snego poziom u naw ierzchni. N a w ysokości kam ienic Rynek 7 i Rynek 8, pom iędzy profilem B i C(ryc. 2: a), a także na wysokości kam ienicy Rynek 12, pom iędzy pro filem K, Ł oraz N (ryc. 2: b), w ystąpiły znacznych roz m iarów obniżenia zasypane m ieszanką LC. Zasypiska te sw ą m iąższością przekraczały dostępną dla obserw a cji w ysokość profili, czyli 220-250 cm. Pow stanie tak rozległych dyskontynuacji naw arstw ień historycznych należy łączyć z zapadnięciem się w tych m iejscach piw nic w latach siedem dziesiątych naszego stulecia oraz prow adzeniem w 1997 i 1998 roku przez P racow nię B adań i N adzorów A rcheologicznych przedinw estycyj- nych badań w ykopaliskow ych (por. E. M itrus 1998a).
N iem al w e w szystkich zadokum entow anych profi lach ziem nych strop naw arstw ień historycznych stano w iła jednostka oznaczona num erem 9 (brunatna i spo ista ziem ia z d u żą zaw artością dom ieszek organicznych, m.in. kości zw ierzęcych, w ypraw ionej skóry oraz nie w ielkich fragm entów drew na (ryc. 2: 2). A naliza profili w ykazała, że w arstw a ta posiada bardzo zróżnicow aną m iąższość w ahającą się od ok. 20 cm np. w profilach: G, O i T do ponad 100 cm , np. w profilu S. M ożna było zauw ażyć, że była ona także zróżnicow ana pod w zglę dem składu. N a niektórych odcinkach wykopów, przy południow ej pierzei (np. profil T), przew ażała w niej zaw artość organiczna, podczas gdy we wschodniej i p ó ł
nocnej części Rynku więcej było frakcji nieorganicznych - zglinionej ziemi.
O m aw iana w arstw a została odkryta podczas prac w ykopaliskow ych w ykonyw anych na tym terenie w la tach ubiegłych. W 1996 roku Pracow nia B adań i N ad zorów A rcheologicznych w L ublinie prow adziła w yko paliska u w lotu ul. Grodzkiej i Rybnej do Rynku. W do kum entacji z tych badań analizow ana jednostka otrzy m ała następujące oznaczenia: dla w ykopu nr I: 22, 23, 24, dla w ykopu n r II - 13 (por. E. M itrus 1996, s. 8-10, 13-14; 1998b, s. 192-195). W opracow aniu w yników nadzorów archeologicznych nad m odernizacją infrastruk tury podziem nej p rzy zachodniej pierzei Rynku oraz ul. Bram ow ej w arstw ie nadano num er 4 (A. i R. Nie- dźw iadkow ie 1997, s. 33-34, Ryc. 29; 1998, s. 237-241; por. także I. C hrzanow ska 1988, s. 4-11).
W szyscy autorzy są zgodni , że znaczna m iąższość a także p o jaw iające się w ew n ętrzn e przew arstw ien ia 1 zróżnicowanie w składzie m ogło być spowodowane dłu gotrw ałym procesem odkładania się w arstw y nr 9. R ów nież rozległy horyzont czasow y zabytków ruchom ych pozyskanych z tej warstwy, rozciągający się od X IV -X V w ieku po fragm enty ceram iki ogólnie datow ane na no- w ożytność, um acnia tezę o długotrw ałym procesie de- pozycyjnym , ja k i m iał m iejsce w w ypadku tej jednostki (ryc. 3: 9-13).
N a znacznym obszarze Rynku w arstw ie nr 9 tow a rzyszyła plastyczna glina koloru stalow ego (w arstw a 11), której m iąższość w ahała się pom iędzy 10 a 60 cm (ryc. 2 : a, b, c). Jednostka ta w ystąpiła rów nież na pozostałej części R ynku (por. E. M itru s 1996, s. 8-10, 13-14; A. i R. N iedźw iadkow ie 1997, s. 33-34, Ryc. 29). N aj praw dopodobniej glina ta stanow iła utw ardzenie płyty Rynku. Przy południow ej pierzei, w profilu S, w spągu w arstw y nr 1 odkryto trzy drew niane belki, które dodat kow o m ogły w zm acniać naw ierzchnię głów nego placu m iejskiego.
Pod warstw am i nr 9 i 11 odcinkow o w ystąpiły w cze snośredniow ieczne naw arstw ienia (jednostki n r 26, 27, 28 i 44) (ryc. 2 : b, c). W arstw ę n r 26 zarejestrow aną w profilach J, K oraz O, V tw orzyła zbita i tw arda zie m ia niem al czarnego koloru, m iąższość w arstw y zw ykle w ynosiła 5 cm. W jednostce tej w ystępow ało dużo frag m entów polepy wypalonej na kolor czarny, układającej się w w yraźny poziom m ogący stanow ić relikt
utwar-186 Ra f a ł Nie d ź w ia d e k
Ryc. 1. Lublin-Rynek: lokalizacja przekrojów (1 - linia przekroju, 2-profile zadokumentowane w sezonie 1998, 3 - wykorzysta ne profile z sezonu 1997).
Wy n i k in a d z o r ó wa r c h e o l o g ic z n y c h ... w o b r ę b i e Ry n k u St a r o m i e j s k ie g o w Lu b l in ie 187
Ryc. 2. Lublin-Rynek: a - przekrój wzdłuż północnej pierzei Rynku; b - przekrój wzdłuż wschodniej pierzei Rynku; c - przekrój wzdłuż południowej pierzei Rynku; (1 - zasypiska współczesnych wykopów; 2 - brunatna i spoista ziemia z dużą zawartością domieszek organicznych (warstwa nr 9); 3 - plastyczna glina koloru stalowego (warstwa 11); 4 - jednolita, jednorodna i spoista ziemia koloru brązowego (warstwa nr 19); 5 - zbita i twarda ziemia niemal czarnego koloru (warstwa nr 26); 6 - gliniasta ziemia koloru beżowo-brązowego ze znaczną zawartością polepy i drobnych węgli drzewnych (warstwa nr 27 i 48); 7 - spoista ziemia koloru popielatego przesycona węgielkami drzewnymi i polepą (warstwa nr 28); 8 - jednolita i j ednorodna sypka, ziemia o drob noziarnistej i zwięzłej strukturze, koloru ciemnoszaro-czamego (warstwa nr 44), 9 - jasnożółty less calcowy, 10 - fragmenty belek drewnianych, 11 - odkryte mury).
1 8 8 Ra f a ł Nie d ź w ia d e k
Ryc. 3. Lublin-Rynek, wybrane zabytki ruchome: 1-3 - profil J, warstwa nr 28 (X-XI w.); 4-5 - profil J, warstwa nr 26 (XI-XII w.); 6-8 - profil O, warstwa nr 44 ((XI-XII-(XI-XIII w.); 9 - profil J, warstwa nr 9 (XIV-XV w.); 10 - profil S, warstwa nr 9 (XV w.);
Wy n i k in a d z o r ó wa r c h e o l o g ic z n y c h ... w o b r ę b i e Ry n k u St a r o m i e j s k ie g ow Lu b l in ie 189
dzenia placu rynkow ego. N atom iast zalegające w niej fragm enty ceram iki, datow ane na X I-X II wiek, w yzna czają term inus p o s t quem dla m om entu pow stania tej w arstw y (ryc. 3: 4, 5).
Przy południow ej pierzei Rynku (profil O, T, V), pod w arstw ą num er 26 znajdow ała się jednolita i jednorodna sypka ziem ia o drobnoziarnistej i zw ięzłej strukturze, koloru ciem noszaro-czam ego (w arstw a nr 44). Jej m iąż szość w ahała się pom iędzy 25 a ponad 70 cm (ryc. 2: c). Z w arstw y tej pozyskano kilka fragm entów ceram iki da tow anych ogólnie n a X II-X III w iek (ryc. 3: 6-8). N aw ar stw ienie to m ożna uznać za jed en z poziom ów użytko w ych obszaru w yznaczonego przez dzisiejszą zabudo w ę przyrynkow ą.
Przy w schodniej pierzei, w profilach J oraz K (ryc. 2: b), pod w arstw ą 26 zalegała gliniasta ziem ia koloru b e ż o w o -b rą zo w e g o ze z n a c z n ą z a w a rto ś c ią p o lep y i drobnych węgli drzew nych (w arstw a nr 27 i 48) oraz spoista ziem ia koloru popielatego przesycona w ęgielka mi drzew nym i i polepą (w arstw a nr 28). Struktura, skład oraz w yraźnie zarysow ane styki horyzontalnie opisa nych w yżej jed n o ste k w skazują, że stanow ić one m o gły kolejne poziom y niw elacyjne. W w arstw ie nr 28 zalegały 4 fragm enty ceram iki datow ane na X -X I w iek (ryc. 3: 1-3).
Na nadzorow anym w 1998 roku obszarze, mimo dość głębokich (do 280 cm) w ykopów nie stw ierdzono w y stępow ania lessu calcow ego, który przy zachodniej pie rzei Rynku i przy ścianach Trybunału w ystąpił stosun kow o płytko, bo ok. 220 cm poniżej poziom u w spółcze snej naw ierzchni (ok. 193,50 do 192,00 n. p. m.) (por. I. Chrzanowska 1998, ryc. 2-3, 5, 14, 31, 35-36; E. Mit- rus 1996, iyc. 6-7,10-13; A. Rozwałka 1997, A. i R. Niedź- wiadkowie 1997, ryc. 4, 6 ,1 0 -1 2 ,1 6 -1 8 , 29; 1998, s. 237- 241). N a w ysokości kam ienicy Rynek 4 i 5 podczas prac w 1996 i 1997 roku stw ierdzono występow anie hum usu pierwotnego wraz z podglebiem , w którym można było wyróżnić w yraźną strefę wmywów. Jednostkę o podob nym kolorze i strukturze (profil G, J, ryc. 2: b) zarejestro wano rów nież podczas om aw ianych nadzorów (warstwa nr 19 - jednolita, jednorodna i spoista ziem ia koloru brą zowego), jednakże kontekst stratygraficzny i styki w ar stwowe nie pozw alają uznać jej za hum us pierwotny.
Podczas przeprow adzonych nadzorów odkryto 9 re liktów murów, z których sześć to m ury fundam entow e kam ienic. Trzy pozostałe to konstrukcje znajdujące się w obrębie placu rynkow ego, z których je d e n stanow i relikt zniszczonego szybu wentylacyjnego piw nicy (profil F, ryc. 2: b), a drugi zalegający w zasypisku w spółcze
snego w ykopu to, najpraw dopodobniej św iadectw o dzia łań w ojennych (profil L, ryc. 2: b).
N a bliższą uw agę zasługująkonstrukcje odkryte przy północnym narożniku budynku Trybunału, przy w schod nim narożniku kam ienicy Rynek 14 oraz przy północno- w schodnim licu m uru kam ienicy Rynek 15.
M ur odsłonięty przy północnym narożniku Trybu nału, zbudow any z cegły spojonej zapraw ą w apienno- piaskow ą m ógł stanow ić rodzaj bruku otaczającego pro- sto p ad ło ścien n ą sk rzy n ię drew nianą, która stanow iła pojem nik na wodę, czyli tzw. rząp znajdujący się w sys tem ie m iejskich w odociągów (por. A. R ozw ałka 1997, ryc. 27, 52).
Przy w schodnim n aro żn ik u kam ien icy R ynek 14 odsłonięto dwa m ury spojone zapraw ąpiaskow o-w apien- n ą (profil M, ryc. 2: b). P ierw szy z nich, zlokalizow any przy południow o-w schodnim licu budynku w zniesiony został z łupanego kam ienia w apiennego, drugi zaś usy tuow any w zdłuż północno-w schodniej linii zabudow y przyrynkowej był postaw iony z cegieł. Oba odkryte mury są wysunięte w głąb ulicy Gruella oraz płyty Rynku w sto sunku do obecnej linii zabudow y o ok. 60-70 cm. Stano w ią one praw dopodobnie relikt pierw otnego zasięgu za budow y południow ej pierzei rynkow ej. B lok X I pod czas jednej z regulacji został cofnięty w stosunku do płyty Rynku.
Pom iędzy w ejściem do kam ienicy Rynek 15, a ścia n ą styczną z kam ienicą R ynek 14 odsłonięto mieszany, kam ienno-ceglany m ur na zapraw ie piaskow o-w apien- nej. Lico tego m uru je st odsunięte o 100 cm w głąb Ryn ku, w stosunku do linii naziem nej części kam ienicy Ry nek 15. Podobnie ja k m ur odsłonięty przy w schodnim narożniku kam ienicy R ynek 14, konstrukcja ta stanowi relikt pierw otnej zabudow y B loku XI.
Podsum ow ując wyniki przeprow adzonych nadzorów trzeba stw ierdzić, że pom im o znacznej destrukcji strop w arstw kulturow ych w ykazuje tendencję do opadania w kierunku zachodnim i północnym , zgodnie ze w spół czesnym ukształtow aniem pow ierzchni Rynku. Zaś w ob rębie naw arstw ień historycznych, form ow anych od w cze snego średniow iecza do okresu now ożytnego w ystępują znacznej m iąższości poziom y użytkow e, które pow stały w ciągu długiego okresu oraz poszczególne poziom y niw elacyjne i utw ardzające. Część z jednostek niw ela cy jn y ch m u siała znosić sta rsz ą n a z ie m n ą zabu d o w ę o ch arakterze ziem ian k o w y m lub półziem iankow ym , o czym m oże św iadczyć w ystępow anie znacznej ilości w ęgli drzew nych i popiołu oraz przepalonych fragm en tów polepy.
1 9 0 Ra f a ł Nie d ź w ia d e k
Lit e r a t u r a
C h r z a n o w s k a I.
1998 Lublin - Stare Miasto - Blok X - Trybunał. Wy niki nadzorów archeologicznych (mps PSOZ
Lublin). M i t r u s E.
1996 Dokumentacja z badań archeologicznych wy konanych u zbiegu ul. Grodzkiej i Rynku Stare go Miasta w Lublinie (mps PSOZ Lublin).
1998a Dokumentacja z przedinwestycjnych badań ar cheologicznych, Lublin (mps PSOZ Lublin).
1998b Wyniki badań archeologicznych wykonanych u zbiegu ulicy Grodzkiej i Rynku Starego Mia sta w Lublinie. APS, t. 3, s. 192-196.
N i e d ź w i a d k o w i e A. i R.
1997 Dokumentacja nadzorów archeologicznych nad modernizacją kanalizacji sanitarnej, deszczo wej i wodnej w zachodniej pierzei Rynku Stare go Miasta w Lublinie (mps PSOZ Lublin).
1998 Wyniki nadzorów archeologicznych na ulicy Bramowej i zachodniej pierzei Rynku w Lubli nie. APŚ, t. 3, s. 237-242.
R o z w a ł k a A.
1997 Lubelskie wzgórze staromiejskie w procesie fo r mowania się średniowiecznego miasta, Lublin.
Ra f a ł Ni e d ź w i a d e k
Re s u l t so f Ar c h a e o l o g ic a l Su p e r v is io na tt h e To w n Sq u a r e in Lu b l in
Between the middle o f June to the middle of September 1998, archaeological supervision was carried out over the modernisation of the underground infrastructure of the Town Square.
An analysis of the results of the examination allowed for distinguishing of a utilisation level of considerable thickness which can be dated to the period from the 14th-15th to 17th centuries, under which there were older, early medieval layers connected with a few instances of leveling, utilisation and pa ving of the surface o f the souare.
Almost in all the layers that were possible to distinguish there was some ceramic material datable to the period from the 10th and 11th centuries to the modem times. Most of the items were ornamented.
Additionally, 9 relics of walls were uncovered undergro und. Six of them were foundation walls of houses and the other three were construction located within the perimeters of the souar. The wall constructions unearthed at the southern fronta ge costitute relics o f an earlier urban regulation of the buil dings in Block XI.
