Finansowanie pozabilansowe a jakość informacji w sprawozdaniach finansowych

Pełen tekst

(1)Ireneusz Górowski Katedra. Rachunkowości. Finansowanie pozabilansowe a jakość informacji w sprawozdaniach finansowych* Pozyskiwanie kapitału potrzebnego do sfi nansowania aktywów przez jednostkę gospodarc zą wiąże się zwykle z koniecznością jej zaistnienia na szeroko rozumianym rynku finansowym. Językiem, jakim firma komunikuje się z innymi uczestnikami tego rynku,jestjęzyk rachunkowości i finansów . Sprawozdania finan sowe sporządzone zgodnie z ogólnie obowiązującymi i znanymi zasadami rachunkowości, zweryfikowane następnie przez niezależnych audytorów, są podstawą podejmowania decyzji przez banki, nabywców obłigacji oraz innych papierów dłużnych, akcjonariuszy, wyspecjalizowane firmy inwestycyjne itp . Dane zaczerpnięte ze sprawozdm\ finansowych są parametrami wejściowymi do wszełkiego rodzaju anali z wskaźnikowych, stanowiących integralną część analizy finansowej. Wyniki takich analiz wskaźnikowych, oprócz innych informacji związanych z funkcjonowaniem podmiotu i jego otoczenia są podstaw'l oceny ryzyka inwestycyjnego i określenia oczekiwanej stopy zwrotu z zaangażowanego kapitału. Ocena ryzyka związanego z działalno śc ią gospodarczą będzie więc rzutowała na to, czy jednostka gospodarcza w ogóle pozyska kapitał, jak i na koszt pozyskania tego kapitału, W procesie określania ogólnego poziomu ryzyka związanego z inwestycją w jednostkę gospodarczą najwi ększe znaczenie ma zbadanie dotychczasowego poziomu jej zadlużcnia. Podstawowe informacje dotyczące źródeł finansowania firmy, a także stopień wymagalności kapitałów, z których ona korzysta, można odnaleźć w bilansie firmy. Biorąc jednak pod uwagę stopieli komplikacji współczesnych operacji gospodarczych, w kontekście doświadczeń pm\slw o dobrze rozwiniętych gospodarkach rynkowych i posiadających prężnie funkcjonujące rynki kapitałowe, stwierdzenie takie nie • Artykuł. został złożony. do publikacji w 1999 r. -. przyjęto. obowiflzujqcy wówczas shll1 prawny,.

(2) I. ireneusz Górowski. jest już w pełni oczywiste. Spowodowane jest to wykorzystaniem przez firmy takich źródeł finansowania, które zgodnie z zasadami rachunkowości nie zostaną wykazane w bilansie firmy jako pasywa. Sfinan sowane w ten sposób środki gospodarcze wykorzystywane przez firmę nie będą więc skladnikami aktywów. Chęć pozyskania takich kapitalów, pozwalających zwiększyć skalę dzialalności przedsiębiorstwa, podj ~lć nowe, często ryzykowne projekty, bez osłabiania zdolności kredytowej, bez pogarszania wskaźników zadlużenia i innych parametrów, spowodowała nasilenie zjawiska zwanego finansowaniem pozabilansowym. Stosowanie finansowania pozabilansowego nie jest nowym zjawiskiem, ale w ostatnich latach można zaobserwować jego nasilenie'. Zaobserwowano, że menedżerowie finansowi pośw ięcają coraz więcej uwagi pozyskiwaniu pozabilansowych źródeł finansowania. Skutkiem tego jest osłabienie wartości informacyjnej s prawozdań finansowych. Kwestią hl w ostatnich latach żywo interesują się instytucje odpowiadające za standaryzację rachunkowości, zarówno na poziomie poszczególnych krajów, jak i w wymiarze międzynarodowym. Finansowanie pozabilansowe, ogólnie mówiąc, polega na tym, że pewne środki gospodarcze wykorzystywane przez firmę i spelniające funkcje aktywów lub obce środki finansowe noszące cechy zobowiązań są wykazywane nie w bilansie, lecz jedynie w informacji dodatkowej albo w ogóle są pomijane w sprawozdaniach finansowych. Brak informacji o takich środknch gospodarczych znieksztnłca rzeczywisty obraz zaangażowanych w firmie kapitalów. Celem takich zabiegów może być stworzenie wrnżenia, że sytuacja finansowa firmy jest inna niż w rzeczywistości. Poprzez zapewnienie firmie funduszy w ten sposób, że nie są one wykazane w bilansie , wskaźniki służące do diagnozy ekonomicznej przed siębiorstwa przybierają korzystniejsze wartości. Chodzi zwlaszcza o te wskaźniki, które dzięki takim zabiegom mogą zostać utrzymane poniżej wartości granicznych narzuconych przez banki , rady nadzorcze czy u ważanych przez analityków za "wartości krytyczne" . Pozwala to firmie na poźyczenie większej ilości pieniędzy, ponieważ wydaje się ona lepszym kredytobiorcą. Wykorzystanie finansowania pozabilansowego pozwala na "zmniejszenie kosztu kapitalów uzyskanych z kredytów, zwyżkę giełdowych kursów akcji, wypłatę premii dla zarządu firmy"'. Można też spotkać pogląd, który tłumaczy stosowanie finansowania pozabilansowego tym, że firmy w odpowiedzi na inflację, która zaniża wartość ich aktywów, chcą zaniżyć wartość swoich zobowiązm\3. W literaturze angloamel'ykmiskiej wykorzystywanie pozlIbilansowych źró dei finansowania nosi nazwę "off-balance sheet financing" . R. Parker pisze: "Finansowanie pozabilansowe polega na podejmowan iu przez firmę takiej dzialalności, która nie naruszając prawa ani standardów rachunkowośc i I P. Ncwmnn , M. Murray, J. Eatwcll, The New Pa/gralle Dictiollary oj MOl1ey & Fil/al/ ce, Macmillan Prcs., London 1992, s. 68. :! lbillem. s. 69. 3 J. Smith, F. Skouscn,IIIIermef!iate AccOImliug, SouthMWcSlcm Publ ., Cincinnati 1987, s. 680..

(3) Finansowanie pozabilansowe. li jakość iI~forma cji. .... I. pozwoli na nieujawnianie w bilansie pewnych źródeł finan sowania oraz aktywów sfinansowanych przez te ź ródla [ ... j. Stosowanie finansowania pozabilansowego ma oczywiście na ce lu wprowadzenie w błąd u żytkowników sprawozdań finansowych 4 • Pewne wątpliwości może wzbudzić kategoryczne sformułowanie, że stosowanie finansowania pozabilansowego ma "oczywiście" na celu wprowadzenie w bląd adresatów sprawozdm\ finansowych. D. Davies wyraża natomiast zupeł nie przeciwny pogląd 5 . Pisze on, że: "nie robi się tego celowo (chodzi o stosowanie finansowania pozabilansowego - przyp . LO.) po to, by wprowadzić w bląd ewentualnych inwestorów czy dostawców". Nieza leżnie od intencji menedżerów podejmujących decyzje Finansowe wykorzystywanie finansowania pozabilansowego jest ciekawym problemem badawczym zarówno z pozytywnego,jak i normatywnego punktu widzenia. W dalszej części artykułu przedstawiono podstawowe techniki wykorzystywane przez firmy dzialające na rynkach amerykUl\skim i brytyjskim w celu pozyskania pozabilansowych źródel finansowania. Jednym ze sposobów pozyskania pozabilansowych źródel finansowania jest "przeniesienie" pewnej części działalności gospodarczej poza bilans firmy. Mo że to nastąpić z wykorzystaniem dwóch podstawowych technik. Pierwsza z nich polega na podejmowaniu takich dzialall gospodarczych, które ze względu na swój charakter powodują powstanie zobowiązania po stronie firmy, ale to zobowiązanie nie jest wykazane w bilansie. Poniżej podano przyklady ilustrujące, jak w praktyce firmy mogą wykorzystywać finansowanie pozabilansowe. Anali zując sprawozdania finansowe danej firmy, warto zawsze zbadać, czy dana operacja gospodurcza, przy okazji której sięga się do jakiejś formy kapitalu obcego, jest przejawem normalnego rozwoju firmy, a wurunki kontraktów są rzeczywiście efektem negocjacji między stronami, czy też przeciwnie - mają na celu wylącznie takie ukszta ltowanie struktury aktywów i pasy wów firmy. która zadowoli odbiorców sprawozdai\ finansowych. Firmy zajmujące się działalnością polegającą na zakupie dóbr od producenta i dalszą ich odsprzedażą często otrzymują towar ocl producenta pod warunkiem dokonania natychmiastowej zaplaty lub wpłaty pewnej kwoty traktowanej jako zaliczka . W wypadku, gdy sprzedawca nie posiada środków pieniężnych, musi pożyczyć je w banku, co powoduje, że pogorszeniu ulegają wskaźniki zadłużenia firmy. Poziom tych wskaźników jest brany pod uwagę przy ocenie ogólnej sytuacji finansowej firmy, będzie rzutowal też na to, czy banki udzielą kolejnego kredytu i na jakich warunkach. Alternatywną metodą finansowania zakupu towarów przeznaczonych do sprzedaży jest rezygnacja przez producenta z zaliczki i uzależnieni e ceny towaru oc! terminu zapłaty, która nastąpi w momencie, gdy klientowi uda się sprzedać towar. W ten spo., R. Parker, UlUlel'slandillg. ol Fiuancial Compally StatCIIICIlIS, Pcnguin Books. London. s.58.. s D. Davics, Sztuka. zarządl.lIlliafillamwmi ,. PWN, Warszawa 1993, s. 53.. 1994,.

(4) Ireneusz Górowski. sób producent finansuje aktywa kupującego, którymi są towary w jego magazynach, sklepach, salonach sprzedaży itp. Wartość tych towarów nie pojawia się jednak w bilansie sprzedaży po stronie aktywów, nie jest też wykazywane zadłużenie powstałe w cełu sfinansowania ich zakupu. W rachunku wyniku nie wystąpią natomiast koszty finansowe, którymi de facto będzie różnica między rzeczywiście zapłaconą ceną a ceną, jaką zapłaciłby sprzedawca kupując towar i płacąc natychmiast lub wpłacając załiczkę. Innym zabiegiem jest operacja polegająca na sprzedaży na pewien czas wybranych aktywów firmy i późniejszym ich odkupieniu, czyli na tzw. sprzedaży z klauzulą odkupu. Firma posiadająca pewne aktywa, o których wiadomo, że przez pewien czas będą w jej posiadaniu, najczęściej są to zapasy towarów lub wyrobów gotowych oczekujące na sprzedaż, sprzedaje je innemu podmiotowi, np. bankowi. Umowa zawarta przez strony zawiera jednak opcję odkupu aktywów po pewnym czasie przez firmę, która je sprzedała. Opcja ta jest tak skonstruowana, że daje w zasadzie pewność jej wykonania, tzn. firma sprzedająca aktywa ma pewność, że będzie mogła je odkupić po upływie określo nego czasu, a firma kupująca nie musi się obawiać, że będzie miała problem ze spieniężeniem zbędnych dla niej z gospodarczego punktu widzenia aktywów. Kiedy opcja taka zostaje zrealizowana, firma finansująca odsprzedaje aktywa, jednak nie za taką samą cenę, za jaką je nabyła, lecz za cenę wyższą. Różnica między ceną sprzedaży a ceną odkupu jest w istocie kosztem finansowym dla firmy sprzedającej aktywa, a dla firmy kupującej je na pewien czas stanowi wynagrodzenie za finansowanie innego podmiotu. Firma finansująca musi zaangażować określone środki pieniężne otrzymując w zamian wynagrodzenie będące częścią tej kwoty. Taka operacja przypomina więc operację udzielenia kredytu, a przenicsienie własności aktywów można potraktować jako zabezpieczenie tej pożyczki. Z tego powodu należy uznać za zasadny postulat traktowania takiej sprzedaży jako pożyczki zabezpieczonej na aktywach, gdyż taki jest jej sens ekonomiczno-gospodarczy. Jeżeli potraktujemy sprzedaż w ten sposóh, znajdzie to wyraz nie tylko w postaci zobowiązania wykazanego w arkuszu bilansowym, ale także w informacji dodatkowej6. Klasycznym, "prawdopodobnie naj starszym i naj szerzej stosowanym sposobem ukrywania zadłużenia poza bilansem firmy" jest leasing'. Nieporozumieniem byłoby jednak stwierdzenie, że firmy tylko po to korzystają z leasingu, aby uniknąć wykazywania zadlużenia w swoich bilansach. Kontrakty leasingowe mają zwykle bardzo racjonalne ekonomiczne podstawy. Można wymienić niektóre korzyści, jakie może dać przedsiębiorstwu leasing. Kontrakty leasingowe zwykle pozwalają na sfinansowanie inwestycji w lOO% przez kapitał obcy, podczas gdy do zaciągnięcia kredytu wymagany jest zwy-. 6. Zob. Ustawa o rachunkowości, Załącznik nr 7, Informacja dodatkowa jednostek z wyłączc~. niem btlllków oraz ubezpieczycieli, art. 2, pkt 11, Dz.U. 1994, nr 121, poz. 591. 7 J. Smith, F. Skotlsen, op. cit., s. 902..

(5) Finansowanie pozabilansowe a jakość informacji .... I. kle wkład własny. Przy leasingu nie są wymagane na ogół żadne zabezpieczenia na majątku firmy, w odróżnieniu od kredytu bankowego. Leasing aktywów pozwala także uniknąć różnego rodzaju ryzyka związanego z prawem własno ści do aktywów, gdyż ich właścicielem pozostaje leasingodawca. Nie bez znaczenia są również korzyści podatkowe, jakie może osiągnąć leasingobiorca w porównaniu z alternatywnymi metodami finansowania. Skoro stan zobowiązań wykazanych w bilansie zależy od tego, z jakim rodzajem leasingu mamy do czynienia w danym wypadku, pierwszorzędną kwestią jest właściwe zakwalifikowanie kontraktu leasingowego jako leasingu operacyjnego lub kapitałowego. Niewłaściwe dokonanie takiej kwalifikacji należy do wyjątkowo chętnie wykorzystywanych sposobów "upiększania sprawozdatl finansowych". Wpływa ono znacząco na poziom zadłużenia firmy i strukturę kapitałów widoczną w arkuszu bilansowym. Podział leasingu na operacyjny i kapitałowy opierany jest zwykle na "kryterium ryzyka i korzyści zwią zanych z dzierżawionymi aktywami"'. Mianowicie,jeżeli w zasadzie wszystkie ryzyka i korzyści związane z danymi aktywami zostały przekazane leasingiobiorcy (ale nie nastąpił formalny transfer prawa własności, gdyż taka jest istota transakcji leasingowej), leasing należy zakwalifikować jako finansowy. W pojęciu ryzyka związanego z aktywami mieszczą się takie rodzaje ryzyka, jak: ryzyko utraty aktywów, uszkodzenia, pogorszenia ich stanu w związku z normalnym zużyciem rzeczy, jej starzeniem się, także w wyniku zużycia ekonomicznego oraz obciążenie leasingobiorcy kosztami związanymi z utrzymaniem rzeczy. Do korzyści, które mogą przejść na leasingobiorcę wraz z prawem użytkowania aktywów, można natomiast zaliczyć, obok prawa użyt kowania aktywów będących przedmiotem leasingu, korzyści związane ze wzrostem wartości rzeczy i prawo do uzyskania tytułu wlasności po zakończe niu umowy". Łatwo jednak zauważyć, jak wielka może być rola uznania księ gowych przy kwalifikacji kontraktu leasingowego. Dlatego też, biorąc pod uwagę masowość transakcji leasingowych, podjęto próby ustalenia bardziej precyzyjnych, zawierających kryteria ilościowe warunków brzegowych, których przekroczenie nie pozwoli wlaściwie zakwalifikować leasingu jako operacyjny bądź finansowy'o. Praktyka światowa nakazuje uznać leasing za finansowy wówczas, jeśli zostalo spelnionejedno z następujących kryteriów": 8 M. Gmytrasiewicz, A. Kal'matlska, S. Olchowicz, Raclwukowo.fdjinllHsowa, t. 1: Teoria, Difin, Warszawa 1997, s. 11 ł. 9 G. Welsh, D. Newman, C. Zlatkovic, lmermedia(e Acco/ll/lillg, Il'will, Homewood, IIlinois. t989,s.1137. 10 W Stanach Zjednoczonych już od 1949 r. próbowano stwor7.yć takie regulacje. Leasing był jednym z pierwszych zagadniet\, jakimi zaj~ła się Accounling Principlc Board. W wydawanych standardach tworzono coraz bardziej precyzyjne kryteria, mające zapobiegać tendencyjnej klasyfikacji leasingu. Ostatnia wersja Statcmellt No 13, dotycząca kontmktów leasingowych, pochodzi z 1980 r. Ogólna klasyfikacja umów dzierżawionych została także przeprowadzona przez łASe (Mi((dzynarodowy Komitet Standardów Rachunkowości) w Standardzie nr 17. 11 Zob. G. Welsil, D. Newman, C. Zlalkovie, op. cit., s. 1143..

(6) Ireneusz Górowski. - po zakOlIczeniu czasu trwania umowy prawo własności wydzierżawio nego aktywu przechodzi na leasingobiorcą, - kontrakt zawiera tzw, opcję korzystnego zakupu (bw'gaill purchase option), pozwalającą leasingobiorcy na zakup wydzierżawionej rzeczy w określonym w umowie czasie po "okazyjnej" cenie, Cena ta jest na tyle niska, że daje leasingobiorcy względną pewność, iż druga strona umowy wyrazi chęć zakupu przedmiotu leasingu, - okres trwania leasingu jest równy lub dluższy niż 75% całkowitego przewidywanego okresu ekonomicznego życia aktywu, - teraźniejsza wartość (Pll) sumy płatności leasingowych w dniu zawarcia umowy musi wynosić przynajmniej 90% wartości rynkowej rzeczy, Wpływ zawarcia kontraktu leasingowego na zobowiązania wykazane w arkuszu bilansowym, w zależności od tego, w jaki sposób zakwalifikowany zostanie kontrakt leasingowy, pokazuje poniższy przykład, Przyjęto w nim założenie, że znana i racjonalnie określona jest stopa dyskontowa, Prz)'klad. Firma Auto Transport wydzierżawiła ciężarówkę na następujących warunkach: - okres trwania łeasingu wynosi 5 łat i rozpoczyna się 1 I 1998 r., - wysokość rocznej raty leasingowej ustalono na 20 000 zł, - pierwsza rata jest płatna l I 1998 r., każda następna 3ł grudnia z góry za następny rok, - wartość rezydualna środka trwałego po znkOliczclliu kontraktu będzic równa O. Obliczamy wartość środka trwałego (historyczny koszt nabycia) i wielkość zobowiązania Ztytułu leasingu przy użyciu 20% stopy dyskonta: PV= R '(PVAF("_I)' r + J), PV = 20 000' (PVAF4 , 0,2 + J), PV = 20 000 '3,58873, PV = 7 J 774,6,. gdzie: R-. wysokość. PVAF(Il- l),. raty leasingowcj, f-teraźniejsza wartość. sumy 11- l wplat po I zl, przy stopie dyskontowej 1'12.. Począwszy od I I 1998 r. ciężarówka będzie amortyzowana zgodnie z zasadami przyjętymi w firmie. Wartości,jakie nałeży przyporządkować odsetkom OnlZ racic leasingowej w następnych okresach ilustrujc tabela l. W tabeli 2 wskazano, jakie zobowiązania będą wykazane w bilansach zamkniycia w wypadku potraktowania kontraktu jako leasingu operacyjnego, a jakie w wypadku leasingu finansowego. W tabeli 2 znajdują się również informacje o wielkości finansowania pozabilansowego, z jakiego skorzystałaby firma, klasyfikując leasing jako operacyjny zamiast finansowego.. 12 Wmtość czynnika dyskonutująco-SUn1uj1Iccgo odczytano z labeli E-I zamieszczonej w: M. Dobija, E. Smaga, Podstawy matemtltykijillallsowej i I/bezpieczeniowej, PWN, Warszawa 1985..

(7) I. Finansowanie pozabilansowe a jakość informacji .. . Tabela l. Kalendarz. płatności. leasingowych przy 20-punktowej stopie procentowej. Dala bilansowa. Uiszczona wplata. II 1998 111 998 31 XII 1998 31 XII 1998 31 XII 1999 31 XII 2000. 20000 20000 20000 20000 20000. Rata leasingowa. Odsetki. Zobowiljzanin. leasingowe 71774.6 5 1 775,0 42 130,0 30555,0 16667,0 O. 20000 9645 11574 13 889 16667. 10 355 8426 6 III 3333. Źródlo: obliczenia własne.. Tabela 2. Zobowil)zall ia wykazywlIl1c w bilansach. za l1lkni ~c ia. Leasing finansowy Data bilansowa 31 XII 31 XII 31 XII 31 XII Żródło:. zobow i<}za-. nia. 1998 1999 2000 200 1. bieżące. II 574 13889 16667 O. Leasing operacyjny. zobowi'lza~. zobowiljzania długotcrnia ogółcm minowe. 30555 16667 0000 O. 42129 30556 16667 O. zobowiąza-. nin. bieżące. zobow iąza-. zobowiąza-. nia d!ugatcrnin minowe. 20000 20000 20000 O. O. O O O. ogółem. 20000 20000 20000 O. ob liczenia własne.. Tabela 3. Finansowanie pozabilansowe Dala bilansowa 31 XII 31 XII 3 1 XII 3 1 XII Źródło:. Finansowanie pozabilansowe 22 129 10 556 - 3 333 O. 1998 1999 2000 2001. obliczenia włas ne.. W wypadku leasingu operacyjnego, kiedy firma nie będzie amortyzować przedmiotem umowy, wymagane będzie zamieszczenie wzmianki w informacj i dodatkowej o wartości tych środków. Kwalifikacja kontraktu leasingowego wplywa nie tylko na strukturę aktywów i pasywów, wsk aźn ik i zad lu żenia, pły nn ości, ale także na poziom zysku operacyjnego. W kon wekwencji wskaźniki zyskowności , takie jak ROA i ROE , mogą ulec środków t rwałych bąclących. zasadniczej zmianie l3 . Doświadczenia światowe wskazują, że. cje zawarte w standardach. rachunkowości. nawet bardzo kazuistyczne regulanie zapobieg ły zj awisku wykorzy-. 13 Zob. E . [mhafF, R . Lipe, D. Wright, Operalillg Lem'es: fil cowe Effeet,\' ofCollstrJł ctive CapitaUzatioll , Accollllting Horizolls". June 1997. s. 12-32..

(8) I. Ireneusz GÓl'owski. stywunia leasingu operacyjnego jako źródła finansowania pozabilansowego. Dlatego też coraz częściej wysuwa się postułat wykazywania w bilansie zobowiązań z tytułu leasingu operacyjnego w podobny sposób, jak czyni się to w wypadku łeasingu finansowego, tzn. wykazując teraźniejszą wartość całego zobowiązania leasingowego, czemu towarzyszyć będzie zaliczenie wyleasingowanych składników majątkowych do aktywów leasingobiorcy l4. Z innym sposobem "ukrywania" źródel finansowania poza bilansem firmy mamy do czynienia, gdy kapitały uzyskiwane są poprzez inny "quasi-zależny podmiot" w ten sposób, że bilans firmy inwestującej (spółki matki) wykazuje jedynie pozycję "udziały w jednostkach stowarzyszonych", a konsolidacja jest dokonywana metodą praw własności. W bilansie firmy A są w ten sposób pomijane pewne pozycje aktywów i pasywów, a są one wykazane w bilansie innego podmiotu B. Z prawnego punktu widzenia to podmiot B jest dłużni kiem, nawet wtedy, gdy podmiot A ponosi ryzyko takiego finansowania i jest beneficjentem korzyści z tym związanych I' . Taki sposób finansowania projektów inwestycyjnych jest niezwykle chętnie wykorzystywany przez firmy zajmujące się wydobywaniem i przetwórstwem ropy naftowej. Dla tych gałęzi przemysłu charakterystyczny jest bowiem długi zakres inwestycyjny oraz konieczność podejmowania projektów inwestycyjnych, które w pierwszej fazie są często niezwykle deficytowe. Poniżej przedstawiono różne schematy takich powiązml. W każdym z przypadków znaczenie dla odpowiedzi na pytanie, czy mamy do czynienia z "upiększaniem sprawozdań finansowych" czy nie, będzie miała kwestia, na ile rzeczywiste powiązania między podmiotami znalazły odbicie w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym. Powszechnie znanym faktem jest, że w Stanach Zjednoczonych duże firmy pożyczają ogromne kwoty poprzez zawieranie porozumień z innymi firmami i tworzenie nowych podmiotów gospodarczych, których głównym celem jest zdobycie środków finansowych. Na rys. l przedstawiono utworzoną w tym celu "strukturę diamentu". Stworzenie takiej struktury ma na celu uzyskanie przez spółkę inwestującą rzeczywistej kontrołi nad działalnością "spółki córki" przy uniknięciu pełnej konsolidacji sprawozdm\ finansowych. "Spółka matka" oznaczona na rysunku jako M utworzyła "spółkę pośredniczącą" P wraz z podmiotem trzecim T, którym może być np. bank przedsiębiorstwa M łub inna spółka powiązana kapitałowo z M. Mimo że spółka dominująca nie może oddać na wałnym zgromadzeniu więcej niż 50% głosów, to tworzy ona wraz ze spółką P "grupę interesów", która ma w Z łączne udziały w wysokości 75% [50 + (0,5 . 50)].. Jo1. Zob. B, Imhoff. l,K, Thomas, Operatillg Leases: Impact ojCo1lstJ'llclive Capitalizatioll,. "Accounting f-Iorizolls", March 1991, s. 51-63. 15 Zob. R. Fitzgerald, A flanc/bank oj Practical Business Fil/ol/ce, Kogan Page, London 1992,. s.44..

(9) I. Fi1lansowanie pozabilansowe a jakość informacji".. M T. Rys. I . Schemat finnnsowania pozabilansowego z wykorzystaniem podmiotu stowarzyszonego Źródło: opracowanie własne na podstawie: Some OJf-bo/al/ce Sltecl Sc.:hcmcs, "ACColllltnllcy", Junc 1990, s. 90. Często podmioty zależne branży w celu finansowania. tworzone są przez dwie lub więcej firm z tej samej kosztownych projektów inwestycyjnych, np. projektu poszukiwania ropy naftowej, budowy rafinerii itp. To właśnie ten nowo utworzony w wyniku porozumieli za łożyciełi podmiot zaciąga długi , które mają być spłacone z przyszłych zysków. Dług tej nowej firmy, z racji tego , że żaden z właścicieli nie przekroczył 50% udziałów, a nowa spółka jest tak pomyśłana, aby nie zostały spełnione inne przes łanki konsołidacji sprawozdmi finansowych, nic będzie wykazywany w bilansach "spółek matek". W takiej sytuacji oraz w omówionej poprzednio nasuwa się pytanie, jak mała, często zupelnie nieznana firma może zaciągnąć zobowiązania niewspółmiernie duże do stanu swoich aktywów i kapitałów. Is totą finansowania pozabilansowego jest przecież tworzenie podmiotów "quasi- za łeżnych" z niewiełkim zaangażowaniem środ ków przez spółki dominujące. Aktywa tych podmiotów mają być bowiem finansowane w przeważającym stopniu kapitałami zewnętrznymi, pochodzącymi z emisji obligacji, kredytów itp. Taka struktura kapitałów zawsze będzie jednak ryzykowna elła wierzycieli. Aby więc zapewnić spółce źródla finansowania, duże i wiarygodne spólki dominujące udzielają utworzonej przez siebie finnie gwarancji zabezpieczających spłatę długu. Sytuację taką przedstawiono na rys. 2. Podmioty M i T utworzyły podmiot Z. Z punktu widzenia konsołidacji sprawozdall finansowych będzie to tyłko podmiot stowarzyszony, a konsolidacja odbędzie się na podstawie metody pruw własności, spółka Z będzie więc mogla zaciągnąć zobowiązania nie wykazywane w bilansach M i T. Aby uwiarygodnić Z w oczach kredytodawców i umożliwić mu zaci/lgnięcie kredytu bankowego w wysokości i po koszcie normałnie dla niego niedostępnego, udziełono solidarnego poręczenia za kredyt bankowy zaciągnięty przez Z. Takie poręcze nie będzie jedynie warunkowym zobowiązaniem spółek dominujących. Fakt, czy rzeczywiście powstanie obowiązek zapłaty za zobowiązania Z i w jakiej.

(10) I. Ireneusz Górmvski. Poręczenie. za kredyt bankowy T. M~ 50%. '~~. 50%. z Rys. 2.. Zaciąganie zobowiąza!l. przez podmiot stowarzyszony, utworzony specjalnie. w tym celu Źródło: opracowanie własne.. Opcja zakupu 50%. M. T. 90%. 10%. z. Rys. 3. Finansowanie pozabilansowe przy zastosowaniu opcji na zakup Źródlo:. udziału. opracowanie własne na podstawie: Sowe OJf·balallce Sheet ScJwlIIes, "Accountancy",. lune 1990, s, 90, wysokości, wyjaśni się. dopiero w przyszłości. W większości przypadków spólka stowarzyszona sama zaspokoi potrzeby swoich wierzycieli. Ze względu na taki charakter zobowiązania, a ściślej mówiąc ze względu na możliwość powstania zobowiązania w przyszlości, fakt udzielenia poręczenia przez M i T znajdzie odbicie jedynie w informacji dodatkowej, Polska ustawa o rachunkowości także nakazuje ujęcie zobowiązań warunkowych z tytulu udzielonych przez jednostkę gwarancji i poręczeń w informacji dodatkowej 16, która, jak już wcześniej wspomniano, nie niesie z sobą informacji tak czytelnej dla odbiorców sprawozdań finansowych, jak dane zawarte bezpośrednio w bilansie, nie wply16. Zaltjcznik nr 7 do Ustawy o rachunkowości ...• art. 2, pkt 12..

(11) Finansowanie. a jako,ić. nie na wartość wskaźników zadłużenia i struktury kapitału i najprawdopodobniej będzie także mniej dostępna dla drobnych akcjonariuszy, Uzyskanie wpływu na spółkę i możliwość "ukrywania" w niej zadłużenia może nastąpić także przy wykorzystaniu tzw, opcji na zakup udziału, W polskich warunkach ekonomicznych rolę takiej opcji może pełnić zwykła umowa przedwstępna, która, pod warunkiem zachowania odpowiedniej formy l7, w zasadzie daje pewność nabywcy, że umowa zostanie wykonana, Taką sytuację ilustruje rys, 3, Spółka M jest właścicielem tylko 10% spółki Z, właści cielem reszty akcji jest podmiot T, M posiada jednak opcje nabycia dalszych 50% w pewnym czasie w przyszłości (np, za 5 lat), Do czasu wykonania opcji rzeczywistą możliwość wywierania wpływu na Z pozostaje "poza bilansem", W księgach spółki M wykazywana będzie tylko wartość 10% udziałów w cenie nabycia pod pozycjq "udziały i akcje", Z racji tego, że nie będzie przeprowadzana konsolidacja ani metodą praw własności, ani całkowita, poziom zysku i zadłużenia firmy Z nie będzie miał wpływu na bilans firmy M. W tym czasie spółka .,quasi-zależna" może zaciągać zobowiqzania na realizację dużych projektów inwestycyjnych potrzebnych spółce dominującej. Utworzenie takiej spółki może być korzystne w realizacji nowego przedsięwzięcia, które w pierwszym okresie swojego funkcjonowania będzie przynosić straty. Można wtedy tak dobrać datę realizacji opcji zakupu akcji, aby konsolidacja nie nastą piła, zanim przedsiębiorstwo nie zacznie przynosić zysków i nie zmniejszy stopnia zadłużenia. Analizując polskie prawo bilansowe pod względem konsolidacji jednostek od siebie zależnych (w szerokim tego słowa znaczeniu), można dostrzec wiele rozwiązm\, które mają zapewnić uzyskanie w sprawozdaniu finansowym true and fair view, ale także poprzez konieczność zastosowania pewnych procedur oceniania stwarzają możliwości przenoszenia zadłużenia na inne podmioty gospodarcze. Ustawodawca posługuje się wieloma nieprecyzyjnymi określe niami. Sytuacji tej nie zmienia rozporządzenie Ministra Finansów lR , które precyzuje niektóre pojęcia, ale także przy użyciu opisowych, nieostrych kryteriów. Na tym przykładzie widać, jak potrzebne są standardy rachunkowości, które mogłyby uzupełniać regulacje ustawowe i byłyby dość elastyczne, aby nadą żyć za przeobrażeniami zachodzącymi w życiu gospodarczym. Analizując normy ustawowe, wydaje się, że duże możliwości stosowania finansowania pozabilansowego stwarzają następujące okreśłenia ustawy: - możliwość oddania większości całkowitej liczby głosów w organach innej spółki na podstawie zawartych porozumieJ\ 19. Porozumienia takie mogą być 17 W wypadku umowy która ma dotyczyć zakupu pakietu nkcji wystarczy zachowanie formy pisemnej, 18 RoZpOrZl)dzenic Ministra Finnl1sów z 14 VI 1995 r. w sprawie szczegółowych znsad spoI. rządzania przez jednostki inne nr?I, poz. 355.. niż. banki sko1lso1idownnych sprawozdmi finansowych, Dz,U, 1995,. 19/bidcm, art. 3, ust. l, pkt 3a,.

(12) I. Ireneusz G6rowski. trudne do uchwycenia, mogą mieć charakter nieformalny ,nieoficjalny , tymczasowy, dotyczyć tylko określonych kwestii itp, Istnienie lub nieistnienie takiego porozumienia będzie wpływało na to, czy zostanie zastosowana konsolidacja metodą praw własności, czy konsolidacja pełna, - kwestia uprawnienia do podejmowania decyzji o polityce finansowej i bieżącej działalności gospodarczej innej jednostki (zależnej) na podstawie ustawy, statutu lub umowy'O, Trudność może budzić w niektórych sytuacjach określenie, kiedy spółka ma możliwość podejmowania takich decyzji. Uprawnienia te mogą być nieusankcjonowane w formalnie zawartej umowie, wynikać z nieformalnych powiązań ekonomicznych między firmami, - sprawowanie kontroli nad jednostką zależną lub stowarzyszoną nie jest trwałe, gdyż według przewidywali będzie trwało krócej niż rok , licząc od dnia bilansowego", Przepis ten odwołuje się do elementów woli osób kierujących firmą, co ze swej natury ma charakter bardzo wzgłędny, a prawdziwe intencje mogą zostać specjalnie ukryte w celu "upiększenia sprawozdania finansowego", W rozważanym przypadku będzie to szczególnie korzystne, gdy spółka zależna jest bardzo zadłużona, - sprawowanie kontroli nad jednostką zależną lub stowarzyszoną jest w istotnym stopniu ograniczone", Kwestią pozostawioną uznaniu księgowych i audytorów jest zdefiniowanie, kiedy mamy do czynienia z istotnym ograniczeniem jednostki dominującej w kontroli jednostki załeżnej łub stowarzyszonej, jakich kryteriów nałeży używać i jakie przyjąć dla nich warunki brzegowe, Konsekwencją przyjętego rozwiązania będzie to, czy jednostka zależna lub stowarzyszona będzie w ogóle podlegała konsolidacji, - sprawozdanie finansowe jednostki zależnej, które ze względu na całko wicie odmienny rodzaj działalności mo globy znieksztalcić obraz całej grupy", Przy określaniu kiedy obraz calej grupy jest zniekształcony mogą się pojawić duże trudności. W okresie tworzenia olbrzymich konglomeratów, np, bankowo-przemysłowych, pytanie to staje się szczególnie istotne, Podsumowując rozważania, można postawić tezę, że stosowanie finansowania pozabilansowego stanowi poważne zagrożenie dla uzyskania rzetelnego i prawdziwego obrazu firmy w sprawozdaniach finansowych, Dezinformowane mogą być nie tylko instytucje finansowe, ale też akcjomu'iusze spójek, zarówno niepublicznych,jak i publicznych, Wydaje się, że konieczne jest nowe spojrzenie na pewne typy operacji gospodarczych związane z pozyskiwaniem dla firmy nowych kapitalów i składników majątkowych, Chodzi zwlaszcza o kontrakty leasingowe i tworzenie podmiotów "quasi-zależnych", Wydaje się, że poszukiwanie rozwiązmi mających zapobiegać obniżaniu wartości informacyjnej sprawozdmi finansowych należy rozpocząć od próby ponownego zdefiniowania 20 21. Ibidem, art. 3, ust. l, pkt 3b. Ibidem, art. 56, liSt. 2, pkt 3.. 2z/biclem. 2]. Ibidem, 1Irt. 57. ust . 2..

(13) Finansowaltie istoty aktywów i pasywów. Kryteria, jakie dotychczas wypracowała rachunkowość, okazują się niewystarczające. Także w Polsce, z uwagi na dynamicznie rozwijający się rynek kapitałowy i stopniowe jego włączanie się w międzyna rodowy obieg kapitału, należy spodziewać się, że finansowanie pozabilansowe będzie stosunkowo chętnie wykorzystywane przez firmy, zwłaszcza wobec braku ogólnie przyjętych standardów rachunkowości.. Literatura Davies D., Sztuka zarzqdzania jI/lWISa//li PWN, Warszawa 1993. Dobija M., Smaga E" Podstawy matelllatykiJillallsowej i ubezpieczeniowej, PWN , War· szowa 1985 . Fitzgerald R., A ł/alldbook 0/ I'raclical BlIsilless FilIClIlce , KogalI Page. London 1992. Gmytrasiewicz M" Kannmiska A., Olchowicz S., RaclwllkmvośćJillll1!SOWa, t. ] : Teoria, Difin. Warszawa 1997. Imhoff E., Lipe R .• Wright D., Ope/'{{lill8 Leases: IlIcome E/fecls 0/ COllsl/'IIctive CapilalizatiOll, "Accounting Horizons", June 1997. Imhoff E., Thomas J,K., Operatillg Le{I.\·c.\': Impact oj COllstructive Capitalizatioll "Acco w 1l11tillg HorizolIs" ,March 1991. Newman P" Murl'ay M" Eatwell J" TIJe New Palgrave Dictiol1ary oj Maney & FilUl1lCe, Mucmillan Press , London 1992. Parker R Ullllerstallding oj Fil/Cll/óal Compal/y Swtemellls, Pengllin Books, London ł 994. Smith J., Skousen P., lntermediale ACCOlllllillg, SOlllh-Western Publ., Cincinnati 1987. Welsh G., Newman D., Zlatkovic C., Illtermedia Accoullfillg, lrwin, Homewood,lllinois 1989. I. I. 'I. Oll-Balance Sheet Financing and the Quality of Informatlon in Flnanclal Statements The subject of the article is compallies' lISC ar offwbahmce shect sources ar financing. Use of sllch financing SOllrces , which are nol reflecled in compnny Iiabilities, mcans that rccipients of finallcial statements do not reccivc a true and honest picture of the firm. This article explains what is involved in offwbalance sheet financing, and presents Ihe motives which explain Ihe frequent use of this mechanisl11. Next, it describes how in praclice, companies obtaln off-balance sheet financing. The nI'ticle presents, illfel' aUli, lhe mechanism for using sale with a repurchase clause , as well as Ihe pl'oblems assoc iated with qualifying leasing contracts and Ihe use or "quasi-dependent" entities, The article iIIustrates, by way af ex ample. Ihe imporeance lo a firm's bulance sheel whether a leasing contract is qualified as operatiollal or financinl , and presents schemes that demonsIrale how additional capital many be obtaincd through othcr entilics wilhout lhe cOllsolidnlion of financial slatements. The article addresses lhe potcntial foJ' lIsing off-balance sheet financing in the context of Polish accounting regulations. I.

(14)