Proces akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA O EC O N O M IC A 82, 1988

J a n u s z S k o d la r s k ľ

PROCES AKUMULACJI PIERWOTNEJ N A ZIEMIACH POLSKICH

Problematyka dotycząca akumulacji pierwotnej na ziem iach polskich była w ielokrotnie przedmiotem zainteresowania historyków gospodar-czych. Najbardziej wyczerpująco i wszechstronnie procesy te zostały przedstawione w pracach Ryszarda Kołodziejczyka i Gryzeldy M issalo- w ej1. Jednakże zakres ich badań ograniczył siq zasadniczo do K róle-stwa Polskiego. W innych opracowaniach procesy akumulacji pierwot-nej zostały sprowadzone w yłącznie do rolnictwa tbądź też do kilku w aż-niejszych jej źródeł2. W niniejszym opracowaniu autor podjął próbą ukazania wszystkich w ażniejszych przejaw ów akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich. Jednakże poważną trudność sprawia precyzyjne okre-ślenie poszczególnych elem entów akumulacji pierwotnej oraz okresu jej trwania.

• Dr hab., d o c e n t w In s ty tu c ie Ekonom ii P o lity czn ej UL.

1 R. K o ł o d z i e j c z y k , K szta łto w a n ie się b u iź u a z ji w K ró le s tw ie Polskim (1815— 1850), W a rsz a w a 1957; i d e m . B urżuazja p o ls ka w X I X i XX w ie k u . S z k i c e h isto ryczne, W a rs z a w a 1979; R. K o ł o d z i e j c z y k , R. G r a d o w s k i , Zary s d z i e jó w kapitalizm u w Polsce, W a rs z a w a 1974; G. M i s s a l o w a , Studia nad p o -w s ta n ie m Ł ó d zk ie g o O k r ę g u P rzem ysło -w eg o . 1815— 1870, t. II, Klasa robotnicza , t. III, Burżuazja, Łódź 1967— 1975.

* Por. A. G r o d e k , O ro z w o ju k a p ita lizm u w r o lnic twie K rólestw a P olskie-go, |w :] P amiętn ik V III P o w s ze c h n e g o Z jazdu H is t o r y k ó w Polskich w K rakow ie, 14— 17 w rześnia 1958 r., R eleraty, cz. II, W a rsz a w a 1958, s. 467— 481; S. S r e n i o w -

s к i, U wła szcz en ie c h ło p ó w w Polsce, W a rsz a w a 1956; S. K i e n i e w i c z , Spraw a w łościańska w p o w sta n iu s ty c z n i o w y m , W ro c ła w 1953; J. J e d l i c k i , W sprawie a u to m a ty c z n e g o krachu feudaliz mu, [w;] M i ę d z y fe u d a liz m e m a ka p ita lizm e m . Studia z d z ie jó w gosp o d a r czych i s p o łe c z n y c h , W ro c ła w 1976; J. T o m a s z e w s k i , A k u m u la cja ka pitału w Polsce. T e n d e n c je genera lne, [w:] Badania nad historią g o s p o -darc zo-społeczną w Polsce (P roblemy i m e to d y ), W a rs z a w a —Poznań 1978.

I. ROZUMIENIE PROCESU AKUMULACJI PIERWOTNEJ

W edług Karola Marksa akumulacja pierwotna jest to proces śpieszonego tworzenia kapitału oraz klasy robotniczej na drodze przy-m usowego oddzielenia drobnego w ytw órcy od środków produkcji3. Marks wskazał na następujące źródła akumulacji pierwotnej: rolnictwo, handel, lichwą, system podatkowy, dług państwow y (wewnętrzne) oraz system kolonialny, w ojny handlowe, protekcjonizm i m iędzynarodowy system kredytow y (zewnętrzne)4. Autor Kapitału głów n e źródło pierwotnego gromadzenia upatrywał w rolnictwie, gdzie miał m iejsce k la -syczny proces wyw łaszczania. Analizując sytuację w Anglii skupił swą uw agę głów nie na akcji ogradzania oraz zewnętrznych źródłach aku-mulacji pierwotnej. Marks w yraźnie zaznaczył, że dokonał przeglądu tylko tych czynników akumulacji, które odegrały rolę epokow ą w po-wstaniu kapitalizmu5. Z tego wynika, iż w przypadku innych krajów było m ożliwe w ystąpienie jeszcze innych źródeł akumulacji pierwotnej.

W łodzimierz I. Lenin badając historię powstania kapitalizmu w Ro-sji wyraził pogląd, iż „punktem w yjścia w szelkiego kapitału zarówno przemysłowego, jak i handlow ego jest powstanie w olnych środków pie-niężnych w rękach poszczególnych osób"®. Lenin zwrócił uwagę na ogromną rolę kapitału handlow ego i lichw iarskiego w procesie kształ-towania się stosunków kapitalistycznych w Rosji7.

Burżuazyjny autor, W erner Sombart, najpoważniejsze źródło aku-mulacji pierwotnej widział w kuaku-mulacji renty aruntowej. Środki uzy-skane z rolnictwa um ożliw iły przejście od feudalizmu do kapitalizmu8. Na ziemiach polskich zdecydowaną przewagę m iały w ew nętrzne źródła akumulacji. Procesy akumulacji pierwotnej znajdują najczęściej odniesienie do rolnictwa. Andrzej Grodek podaje następujący schemat: „Znajduje to swój wyraz w m asowych rugach ludności wiejskiej i przy-łączaniu ziemi chłopskiej do folwarków. Tworzy się bezrolny proleta-riat — rezerwowa armia pracy dla kapitalistycznego przemysłu i rolni-ctwa. W ieś się rozwarstwia. W ielkie gospodarstwa chłopskie zaczynają produkować na rynek, a bezrolny chłop musi sprzedawać swą siłę ro-boczą''*.

5 M a r k s , Kapitel, t. I, W a rs z a w a 1951, s. 772. 4 Ibidem, s. «10, 8 1 4 -8 1 6 .

5 Ib idem, s. 822.

• W . L e n i n , R o z w ó j ka p ita lizm u w Rosji, [w :j Dzieła, t. III, W a rs z a w a 1953, s. 364.

7 Ibidem , s. 333— 388.

8 W . S o m b a r t , Der M o d e r n e Kapitalism us, Bd. I—IV, M ü n ch en — Leipzig 1817— — 1819, s. 400.

]>nni autorzy, tacy jak: Stanisław Śreniowski, Stefan K ieniewicz i Czesław Mada jczyk — podtrzymując zasadniczą tezę akumulacji pier-wotnej — opatrują schemat ten uwagami, w których wskazują na oko-liczności zakłócające, w zględnie opóźniające proces rozwoju kapitali-stycznego rolnictwa w K rólestwie Polskim.

Ryszard K ołodziejczyk i Ryszard Gradowski rozszerzają zakres akumulacji pierwotnej poza rolnictwo. W prawdzie uważają oni akcję w y -właszczania chłopów za podstaw ow y elem ent w g en ezie kapitalizmu, ule wskazują także na istotne skutki działalności kapitału lichw iarskie-go i kupieckieiarskie-go oraz rozwinięteiarskie-go system u podatków państw ow ych i samorządowych. Ponadto doniosłą rolę w procesie akumulacji pierw ot-nej odegrała polityka protekcyjna rządu (głów nie pomoc finansowa), a także system dostaw państw ow ych i w ojskow ych oraz dzierżawa mo-nopoli i podatków10.

W tym miejscu pojawia się dylemat, czy w zakres akumulacji pier-wotnej zaliczać można również nagrom adzenie środków produkcji w przypadku, gdy proces ten nie w iąże się z bezpośrednim odrywaniem ludzi od ich warsztatów pracy. Analiza m arksow skiego schematu aku-mulacji pierwotnej daje odpowiedź twierdzącą. Marks w łączył w jej zakres szereg elem entów (dług państwow y, w ojny handlowe, m iędzynarodowy system kredytowy), które nie łączą się ze zjawiskiem w y -właszczania. Ponadto dał do zrozumienia, że mogą w ystępow ać jeszcze inne czynniki akumulacji.

Dalsza trudność polega na określeniu momentu, w którym nagroma-dzone środki rzeczow e i finansow e staw ały się akumulacją pierwotną, W Europie W schodniej w łaściciele feudalni dokonywali pewnej aku-mulacji, tzw. akumulacji feudalnej (z renty feudalnej), która nie miała w szakże charakteru inw estycyjnego. W arunkiem rozwoju akumulacji pierwotnej było pojaw ienie się m ożliwości inw estycyjnych. Skłaniały one przedsiębiorcę do starania się o kapitały. Brak m ożliwości inw estycyjnych powodował unieruchom ienie kapitału. Taka sytuacja w y stą -piła w miastach polskich w XVIII w., gdzie nagromadzone b yły znaczne środki finansowe, nie mające warunków do przekształcenia się w kapitał przem ysłow y11.

Zatem zgromadzone środki można uważać za przejaw akumulacji pierwotnej w ów czas, g d y zostały one przekształcone w inw estycje pro-dukcyjne, służące kształtowaniu się układu kapitalistycznego12. Marks pisze, że start reprodukcji kapitalistycznej um ożliwiła akumulacja

pier-10 K o ł o d z i e j c z y k , G r a d o w s k i , Z arys d z i e j ó w kapitalizmu..., s. 5ß. 11 .1. T o p o l s k i , Prawda i m o d e l w historiografii, Łódź 1982, s. 291 i 369. ,s J. T o p o l s k i , N a r o d z i n y kap ita lizm u w Europie X I V — X V I I w., W a rs z a w a 1965, s. 83—34 i 134.

wotna, „która poprzedza akumulację kapitalistyczną i nie jest wynikiem kapitalistycznego sposobu produkcji tylko jego punktem w yjścia"13. Chodzi zatem o kumulację tych środków, które zapewniły start

kapita-listycznem u sposobowi produkcji.

Pewne kontrowersje w literaturze przedmiotu wzbudziła kwestia cza-su trwania akumulacji pierwotnej na ziem iach polskich. W itold Kula twierdzi, że okres ten jest bardzo krótki i m ieści się całkow icie w sch ył-kow ym okresie feudalizmu14. Podobne stanowisko reprezentuje A. Gro-dek i R. Kołodziejczyk, którzy procesy te odnoszą w zasadzie do I po-łow y XIX w .15 Jerzy Topolski wyraża odmienny pogląd. Opowiada się on za wyjątkowo długotrwałym przebiegiem procesów akum ulacyjnych w Europie W schodniej, a więc i w Polsce. Na wschód od Łaby akumu-lacja pierwotna trwała — jego zdaniem — około 30 lat1®. Trudno zgo-dzić się z tym twierdzeniem, ponieważ jest bardzo wątpliwe, czy środ-ki zgromadzone w wieku XVI i XVII zostały w ykorzystane do tworze-nia gospodarki kapitalistycznej. N aw et dla okresu bezpośrednio po-przedzającego pow stanie układu kapitalistycznego nie zawsze daje się ustalić tę zależność.

W ydaje się, że najbardziej zasadna jest ocena J. Jedlickiego, który przeniósł tezę W. Kuli o tzw. nieciągłości procesu uprzem ysłowienia na ziemiach polskich na cały proces akumulacji pierwotnej. Dostrzega on pierwszy impuls akum ulacyjny w dobie O św iecenia, a następnie dru-g ie „pchnięcie" w okresie K sięstwa W arszaw skiedru-go i Królestwa Pol-skiego (do 1830 r.)17.

Pogląd ten jest zgodny z zaprezentowanym wcześniej rozumieniem akumulacji pierwotnej. Jej pierw sze przejawy poprzedziły bezpośrednio pow stanie układu kapitalistycznego. Jeśli przyjmiemy, że w drugiej po- łow ie XVIII w. kształtują się na ziemiach polskich zalążki gospodarki kapitalistycznej, to musiały być one zasilane mniejszymi lub większymi impulsami akumulacyjnymi. Jednakże rozwój procesów akum ulacyj-nych oraz stosunków kapitalistyczulacyj-nych został aw ałtow nie przerwany rozbiorem Polski.

W procesie akumulacji pierwotnej, najogólniej rzecz biorąc, w y stę -puje elem ent rzeczowy i osobow y (kształtowanie się k la sy robotnicze i).

13 M a r k s , Kapitał, t. I, s. 771.

14 W. K u l a , K szta łto w a n ie się kapitalizm u w Polsce, W a rsz a w a 1955, s. 95. 15 G r o d e k , O ro z w o j u kapitalizmu..., s. 467; K o ł o d z i e j c z y k , Burżuazja polska..., s. 80.

16 T o p o l s k i , N a r o d z in y Kapitalizmu..., s. 31. Z d a je sobie je d n a k sp ra w ę z n ie -w ie lk ie j skali p ro cesó -w a k u m u la c y jn y c h . W in n e j p rec y pisze, że do p oło-w y X IX -w. nie było jeszcze w ifk sz y c h nio*')wo$ci dla ro zw o ju u k ła d u k a p italisty cz n e g o , czyli dla in w esto w an ia sk u m u lo w an y ch k a p ita łó w ( i d e m , Prawda i model..., s. 379).

Na podstawie danych historycznych dotyczących ziem polskich można wyodrębnić następujące czynniki rzeczowe: kapitał handlowy, banko-w y i lichbanko-wiarski, państbanko-wobanko-w y, ziemiański, system podatkobanko-wy, renta gruntowa (głów nie w postaci czynszów ), koncentracja ziemi, lasów i bo-gactw naturalnych; dzierżawy monopoli, podatków państw ow ych i sa-morządowych; spółki (kapitał) m ieszczańsko-szlacheckie; dostawy w oj-skow e i budowlane; protekcjonizm celny, kapitały obce i spekulacyjne. Ten schemat akumulacji pierwotnej zostanie om ówiony w kolejnych punktach artykułu.

II. PIGRWSZY IMPULS AKUMULACYJNY (II POŁOWA XVIII W.) I. PRZEJAW Y AKUM ULACJI PIER W O TN EJ W ROLNICTW IE

Początki kształtowania się układu kapitalistycznego wiążą się g łó w -nie z tworze-niem manufaktur. W związku z tym należy wskazać na za-soby materialne i finansowe, które um ożliw iły ich powstanie. Zgroma-dzone środki um ożliwiły pierwsze impulsy akumulacyjne. W. Kula, badając manufaktury w Polsce w XVIII w., dowiódł, że w większości należały one do wielkiej w łasności ziem skiej18. Również na Górnym Śląsku kapitał ziemiański odegrał głów ną rolę w tworzeniu przemysłu. Kapitał handlowy nie przejawił w tym w zględzie większej aktyw ności19. Charakterystyczne, że w zachodniej Europie najczęściej jako przedsię-biorcy w ystępow ali kupcy i bankierzy.

Na ziemiach polskich zatem głów nym źródłem zasilającym system manufaktur b yło rolnictwo. Środki finansow e przeznaczane na cele inw

e-stycyjne b y ły jednak stosunkowo niew ielkie. Mimo że w okresie od po-łow y XVII do końca XVIII w. dochody globalne folwarku zw iększyły się około trzykrotnie, to nadal produkt dodatkowy był bardzo niski20. W XVIII w. wzrósł gw ałtow nie udział dochodów z propinacji. W p ływ y z propinacji w ysu n ęły się u schyłku Rzeczypospolitej na pierwsze m iej-sce w tabeli dochodów folwarku21. Niektóre inw estycje manufakturowe ,s W . K u l a , S z k ic e o m a n u fa k tu r a c h w Polsce w X V I I I w ie k u , 1729— 1795, t. I—II, W arsz aw a 1956, s. 152.

11 A. fi r a d e k, Studia nad r o z w o je m kap ita lizm u w Polsce, W a rsz a w a 1963, s. 289; W . D I u y o b o r s k i , G órnictw o i h u tn ic tw o d o 1918 r., [w:] U p rze m y sło -w ien ie ziem p o ls k ic h -w X I X i X X -w ie k u . Studia i m ateriały, red . I. P i e t r z a k - - P a W ł o w s k a , W ro c ła w 1970, s. 112.

“ W. K u l a , Teoria e k o n o m ic z n a ustroju feudalnego, W a rs z a w a 1983, s. 157 i 163.

rozwijały się dzięki skutecznym metodom drenażu. W idać to wyraźnie w manufakturach radziwiłłowskich, gdzie wprowadzono monopol sprze-daży na terenie dóbr22. Jednocześnie pogłębiała się tendencja spadku do-chodów folwarku z produkcji rolniczo-hodowlanej oraz z przetwórstwa ipłodów rolniczo-hodowlano-leśnych23. W II połow ie XVIII w. wzrosły znacznie w pływ y finansow e z ekonom ii litewskich pod zarządem Anto-niego Tyzenhauza. Część tych środków była przeznaczana bezpośrednio na amibUmy program uprzem ysłowienia dóbr królewskich na Litwie24. W II połow ie XVIII w. nasilił się proces oczynszowania, który objął głów nie wielką w łasność kościelną, niektóre królew szczyzny i dobra magnackie. Od 1765 r. Andrzej Zamoyski podjął akcję oczynszowania w dobrach bieżuńskich. W latach 1769— 1791 Paweł Brzostowski zam ie-niał pańszczyznę na czynsz w majątku Merecz (woj. w ileńskie). Od 1772 r. Stanisław Poniatowski w sw ych ogrom nych posiadłościach kor- suńskich zaczął wprowadzać ustawę czynszow ą. W roku 1777 ks. Józef Poniatowski przeprowadził oczynszow anie włościan w starostwie w ie -luńskim. W II połow ie XVIII w. w całym kraju oczynszow ano blisko 20% chłopów — w królew szczyznach woj. krakow skiego około 22°o, w W ielkopolsce około 30%, a w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskie-go około 55%. N ajw iększy postęp w zastępowaniu pańszczyzny św iad-czeniami pieniężnym i miał miejsce w W ielkopolsce i na Pomorzu. W końcu XVIII w. w zaborze pruskim rząd spieniężył szereg świadczeń chłopów na rzecz skaribu państwa25.

N iem ożliw e jest bliższe określenie, w jakim stopniu środki w ten

37,6°/», 1789 r. — 40,1% (ibidem, s. 152), Zob. toż: I. R y c h l i k ó w a, Sladia nad to w a r o w y p ro d u k c ją w ie l k ie j w łasności w M a/o p o lsce w latach 1764— 1805, cz. I, W ro cław 19G6, s. 104— 111, 201—207.

22 K u 1 a, Teoria ekonomiczn a..., s. 154; J. R u t k o w s k i , W o k ó ł teorii ustroju feudalnego, W a rsz a w a 1982, s. 329.

n D ochod fo lw ark u z p ro d u k c ji ro ln ic z o h o d o w la n e j o raz p rz e tw ó rstw a k sz ta łto -w ał sit} n a s tę p u ją c o : 1661 r. — 69 5% g lo b a ln e g o d o ch o d u , 1764 r. — 40,5%, 1789 r. — 30,4% ( K u l a , Teoria ekonomiczna..., s. 157; zob. szerzej; J. L e s k i e w i с z, I e iiiontont et les c om posants du r e v e n u e des biens lonciéres en Pologne au X V I — X V I I I sićcles, [w;] l-ćre C on feren ce Internationale d'Histoire Eco n o m iq u e, Stockholm 1960.

24 T. T y zen liau z w la ta c h 1707— 1780 z o rg an izo w ał w d o b rach k ró le w s k ic h p onad 47 m a n u fa k tu r ró żn y ch b ran ż; m. in.; su k ie n n e , p łó cien n e, pończoszniczą, k ap elu sz- nicza, k o ro n k a rsk ą i in n e (zob. szerzej; S. К o ś с i a ł k o w s к i, A n t o n i T y z e n h a u z , p odskarbi n a d w o r n y litew ski, t. 1 II, Londyn 1970— 1971).

25 J. R u t k o w s k i . Historiii gosp odarcza Polski (do 1864 r.), W a rsz a w a 1953, s. 221— 223; K o ł o d z i e j c z y k , G r a d o w s k i , Zarys d z ie jó w kapitalizmu..., s. 61, E n cyklo p ed ia historii gosrmdarczej Polski do 1945 r., W a rsz a w a 1981 r„ s. 133 (C) i 175 (F). J. T o p o l s k i , p o d aje, że pod ko n iec XVIII w. na tz y n s z przen iesio n o 30% o g ó łu chłopów (Gospodarka p o ls ka a eu r o p e j s k a w X V /— X V I I I w ie k u , Poznań 1977, s. 281),

sposób wygospodarow ane zostały w ykorzystane na cele inw estycyjne. M o/na wszakże wskazać na działalność gospodarczą pionierów kapita-lizmu, takich jak: A. Zamoyski i P. Brzostowski.

W łaściciele ziem scy przeprowadzali inw estycje przem ysłowe głów nie opierając się na własnych zasobach materialnych, tj. bazie surowcowej, transporcie i niew ykw alifikow anej sile roboczej.

W drugiej połow ie XVIII w. odnajdujemy w rolnictwie polskim prze-jawy akcji „ogradzania". W ystąpiły one wyraźnie na obszarze W ielko-polski. Wzrost produkcji w ielkopolskiego okręgu sukienniczego oraz duże zapotrzebowanie na wełną ze strony sąsiadującego z W ielkopolską śląsko-czesko-m oraw skiego okręgu w łókienniczego spowodowało rozwój hodowli owiec. W latach 1780— 1790 na terenie woj. poznańskiego i ka-liskiego znajdowało się około 1,4 min ow iec (w całej Polsce 6,5 min). Proces włączania gruntów pustych i gruntów gminnych, nadających się doskonale na pastwiska dla ow iec określa J. Topolski mianem „ogra- dzań" w ielkopolskich2". Podobnie jak w przypadku klasycznych „ogra-dzać" angielskich mamy tu do czynienia z koncentrowaniem gruntów w ręku w łaściciela folwarku. Natom iast koncentrację ziemi w ręku szla-chty polskiej w XVI w. trudno uznać za przejaw akumulacji pierwotnej, ponieważ środki zakum ulowane nie zostały zużyte do zorganizowania wytwarzania kapitalistycznego27.

Bazę surowcową zapewniano najczęściej we w łasnych posiadłościach. I tak Karol Radziwiłł przywoził w ełnę z Ukrainy (hodowla ow iec w do-brach ukraińskich) aż do manufaktury sukiennej w Nieśw ieżu. Prot Po-tocki miał hodowlę ow iec w Lubelskiem, a manufakturę sukienną w Ma- chówce*8. Transport z odległych m iejscow ości powodował duże straty pracy społecznej, ale z punktu widzenia w łaściciela ziem skiego kalku-lacja była całkiem racjonalna. Na Górnym Śląsku, gdzie rodził się prze-mysł ciężki, feudałow ie dysponowali obfitymi złożami rud i w ęgla oraz zasobami drewna (surowiec energetyczny i budowlany).

2. KAPITAŁ KUPIECKI I BANKO W Y

Pierwsze kapitały pow staw ały w miastach i były gromadzone przez kupców, którzy w Polsce w końcu XVIII w. coraz częściej angażowali sw e środki w działalność produkcyjną w przedsiębiorstwach29.

Miesz-26 T o p o l s k i , G ospodarka p o ls k a a europejska..., s. Miesz-261 i 277. 17 T o p o l s k i , N a r o d z i n y kapitalizmu..., s. 133— 134,

28 K u l a , Teoria e k o n o m i c z n a . s. 160.

czarnie dorabiali się fortun, prowadząc działalność w handlu, przemyśle i bankowości, udzielając pożyczek dla państwa, króla i miast — p od ej-mując transakcje walutami oraz dzierżawy podatków państw ow ych110. W drugiej połow ie XV11I w. miało m iejsce zjawisko przenikania kapi-tału handlowego i lichw iarskiego do przemysłu, Znane są przykłady ma-nufaktur zakładanych bezpośrednio przez kupców. Na terenie W ielko-polski i Pomorza kupcy zorganizowali m. im. manufakturę wełnianą i je.l- wabniczą, wytwórnię czarnego mydła i zakłady wyrobu św iec. Kupie i bankier poznański, Jan Klug, był w łaścicielem przedsiębiorstw w ełnia-nych, jedwabnych i garbarskich. W W ielkopolsce zbytem i zaopatrze-niem manufaktur włókienniczych zajmowali się kupcy manufakturowi; było ich około 80. W nielicznych wypadkach organizatorami manufaktur m ieszczańskich byli także bogaci m ajstrowie31.

W porównaniu z ogromnym znaczeniem kapitału handlow ego w kra-jach Huropy Zachodniej, zwłaszcza we W łoszech, a następnie w N ider-landach i .Anglii, rola kapitału kupieckiego w powstawaniu kapitalizmu w Polsce była stosunkowo niew ielka32.

W XV11Í w, na ziemiach polskich podjęły aktywniejszą działalność różne instytucje kredytowe. Coraz częściej udzielano pożyczek na ce!f* przemysłowe. Kredyty o charakterze produkcyjnym były na orjół wyżej oprocentowane. W 1785 r. utworzono fundusz pożyczkow y dla rzem ieśl-ników i przem ysłow ców 33. W drugiej połow ie XVI11 w. centrum bankie: - stwa stała się W arszawa, gdzie intratne interesy prowadzili tacy w y -bitni bankierzy, jak: Piotr Fergusson Tepper, Karol Schultz, Piotr Blank, Andrzej Kapostas i pierwszy zaw odow y bankier — szlachcic Antoni Pro-tazy Potocki. Ważną rolę odgryw ały również domy bankowe w Pozna-niu i Krakowie34. Upadek państwa polskiego spowodował katastrofę pry w alnego bankierstwa. W 1793 r. w iększość domów bankowych zawiesiła 30 J. I h n a t o w i c z , B u r iu a z ja w a rsz a w s ka , W a rszaw a 1972, s. 11—49, 128 i n.; A. K r a u s h a r, K u p ie c tw o w arsz a w s kie, W a rszaw a 1929.

31 A. C, r o d e k , I. K o s t r o w i с к a, Historia gospodarcza Polski, Łódź—W a r-szaw a 1955, s. 123; B. Z i e n t a r a , A. M ą с z a k, I. I h n a t o w i c z , Z. L a n -d a u , Dzieje gosp odarcze Polski do ro ku 1939, W arszaw a 1973, s. 312; T o p o l s k i G ospodarka p o ls ka a europejska..., s. 281.

32 Por. M. D o b b , Studia o ro z w o j u kapitalizm u W arszaw a 1964, s 189— 191 197 i 201.

*» R u t k o w s k i , Historia gospodarcza..., s. 258—259. A. J e z i e r s к i i S. M. Z a- w a d z к i piszą, że k re d y t p rzem y sło w y w P olsce w II p o ło w ie XVIII w. jeszcze nie fu n k cjo n o w ał. P ożyczki za c ią g a n e przez m a g n a te rię m iały c h a ra k te r k o n su m p cy jn y (Dwa w ie k i p r z e m y s łu w Polsce. Zarys dzie jó w , W a rs z a w a 1966, s. 25).

11 W . S m o l e ń s k i , M ie s z c z a ń s tw o w a rsz a w s kie, W a rsz a w a 1917; W . R u s i ń -s k i , O r y n k u w e w n ę t r z n y m w Pol-sce w d ru g ie j p o ło w ie X V I I I w., „R oczniki D zie-jó w S połecznych i G o sp o d arczy ch " 1954, t. XVI, s. 113— 151; T o m a s z e w s k i , A k u m u l a c j a kapitału..., s. 96; E n c y k lo p e d ia historii gospodarczej.,,, s. 142 (D).

wypłaty, a sejm grodzieński w yznaczył komisją do likwidacji ich inte-resów 35.

Prawie każdy z bankierów posiadał przedsiębiorstwo handlowe bądź też byl w spółw łaścicielem spółki handlowej. Lokowali oni również kapi-tały w majątkach ziemskich oraz własnych zakładach przem ysłowych. A ktyw nością w tym zakresie wyróżniał się w łaściciel og>romnych dóbr ziemskich na Ukrainie A. P. Potocki. Zbudował on w sw ych posiadło-ściach w iele manufaktur, m. in.: sukienniczą, kapeluszy, kołder, poń-czoch, wstążek, perkali, powozów i mebli3*.

Przenikanie kapitału handlow ego i bankowego do przemysłu w y -stąpiło dość wyraźnie. Były to jednak przypadki sporadyczne, krótko-okresowe, przerwane rozibiorami Polski. W prawdzie w iele manufaktur upadło, lecz z bankructwa jednych korzystały inne, zaopatrując się na dogodnych warunkach w narzędzia i surow ce oraz przejmując ich w y -kw alifikow anych pracowników. Środki te zostały wykorzystano w prze-m yśle prze-manufakturowyprze-m w XIX w .37

3. SPÓŁKI SZLACHECKO-MlESZCZAbJSKlE

W celu przyśpieszenia akumulacji tworzono różnego typu spółki, któ-rych rodowód w yw odził się z operacji handlowych wczesnokapitalisty- cznych. Prototyp spółek akcyjnych stanow iły u schyłku Rzeczypospoli-tej kompanie handlowo-przem ysłowe, których współudziałowcam i byli w łaściciele ziem scy i mieszczanie. Pierwszym tego typu towarzystwem była Kompania Manufaktur W ełnianych, założona w 1766 r. z inicjatyw y Stanisława Augusta i najbliższego otoczenia króla. Kapitał zakładowy spółki w w ysokości 777 600 złp podzielony był na 120 akcji. W 1768 r. sejm zwolnił od cła na 12 lat sprzęty, narzędzia i farby sprowadzane z zagranicy, zezw olił Kompanii na zakup dóbr ziem skich za 200 tys. złp i oddał na jej pom ieszczenie dawny szpital i dom „poprawy" w W ar-szawie. Kompania Manufaktur W ełnianych podjęła działalność inw e-stycyjną — w G olędzinowie pod W arszawą założono manufaktury ka-peluszy i pończoch dla gwardii, a w W ęgrow ie na Podlasiu fabrykę

55 Zob. szerzej: W . K o r n a t o w s k i , K ryzys b a n k o w y w Polsce 1793 r., W a r -szaw a 1937. W o statn im ćw ierćw ieczu XVIII w. p a ro k ro tn ie p o ru szan o w Polsce m yśl u tw o rzen ia w ielk ieg o b an k u , k tó ry rnial sta ć się p o d staw ą k re d y tu p ań stw o w eg o (A. G r o d e k , Idea b a n k u naro d o w eg o 1763— 1828, W a rs z a w a 1936).

“ R u t k o w s k i , Historia gospodarcza..., s. 257 i 262j G r o d e k , Studia nad r o z w o j e m kapitalizmu..., s. 352; Z i e n t a r a , M ą c z a k , I h n a t o w i c z , L a n d a u , D zie je gosp odarcze Polski..., s. 322.

sukien, farbiarnię i postrzygalnię. W wyniku trudności produkcyjnych i finansow ych spółka uległa likwidacji (1770— 1771 )se.

Drugą spółką, która miała na celu rozwój przemysłu włókienniczego, było Społeczeństw o Fabryki Krajowej Płóciennej w Łowiczu, utworzono w 1787 r. z inicjatyw y prymasa Michała Poniatowskiego. SpóKka dyspo-now ała kapitałem 900 tys. złp, składającym się z 225 udziałów. Zarżą 1 manufaktury stanowili w połow ie przedstaw iciele szlachty i mieszczan. Działalność tej spółki jest mało znana:,B.

Znaczne środki finansow e zgromadziły towarzystwa akcyjne do e k s -ploatacji bogactw naturalnych. W 1779 r. zorganizowano Olk/uską Kom-panię Kruszcową. Spółka zrzeszała 40 udziałowców, każdy z wkładem około 3 tys. złp. W iększość akcjonariuszy pochodziła ze stanu szlache-ckiego i duchownego, 12 akcji należało do króla. Kompanii podlegało 6 m ałych hut. Ze względu na trudne warunki eksploatacyjne w ytapiały one rocznie około 5 t ołowiu i glejty oraz kilkanaście kilogramów srebra. W 1783 r. powstało Tow arzystwo Akcjonariuszów Górniczych dla Zakładania Warzelni Soli i Otwierania Kopalń W ęgla Kamiennego. Spółka dysponowała 32 akcjami po 1000 dukatów każda. Na m ocy przy-w ileju króleprzy-w skiego zprzy-wolniono ją m. in. z olbory, tj. darniny, którą św iadczyli w łaściciele kopalń. Wśród akcjonariuszy w ystępow ał król, magnaci i mieszczanie. Kopalnie osiągały niezadowalające wyniki pro-dukcyjne; w latach 1783— 1788 uzyskano około 260 t soli. W końcu XV Ifl w. obie kom panie przestały istnieć40.

Najbardziej znaną spółką handlową była Kompania Czarnomorsk i, cziałająca w latach 1783— 1787. Organizatorem i kierownikiem Kompanii C.zarnomorskiej był A. P. Potocki. Do spółki przystąpiło 45 akcjonariu-szy i pełnomocników, którzy rekrutowali się głów nie spośród bankie-rów warszawskich i magnatów posiadających sw e dobra w południowo- -wschodnich województwach. Kompania uzyskała znaczny jak na owe ( zasy kapitał 120 tys. dukatów — i cieszyła się poparciem króla Stanisława Augusta. W ybuch w ojny rosyjsko-tureckiej (1787) położył kres jej działalności41.

88 G r o d e k , K o s t r o w i c k a , Historia go sp odarcza Polski, s. 130,- I. P i e t r z a k - - P a w f o w s k a , Przew ró t p r z e m y s ł o w y i w a r u n k i k a p ita lis ty c z n e j industrializácii na ziemiach pols kich po 1918 r., fw:] U p r z e m y s ło w i e n ie ziem polskich..., s. 89; zob. szerzej: G. B a í t r u s z a j t y s, K om panie a k c y j n e w Polsce w d ru g ie j połow ie XV111 w. Z zagadnień prawa a k c y j n e g o , „C zasopism o P raw n o -H isto ry czn e" 1959, z. 2.

39 R u t k o w s k i , Historia gospodarcza..., s. 248, G r o d e k , K o s t r o w i c k a , Historia gospodarcza Polski, s. 130.

40 E n cyklo p ed ia historii gospodarczej..., s. 328—329 (K); P i e t r z a k - P a w ł o w - s к a, Przewrót przem ysło w y..., s. 88.

" R u t k o w s k i , Historia gospodarcza..., s. 257, G r o d e k , K o s t r o w i c k a , Historia gospodarcza Polski, s. 129.

Z inicjatyw y najpotężniejszego bankiera poznańskiego, J, Kluga, utworzono kompanię garbarską. W jej skład w eszło 8 ziemian i 4 kup-ców. Spółka ta w latach dziew ięćdziesiątych XVIII w. zbankrutowała w związku z upadłością banków warszawskich42.

Spółki szlachecko-m ieszczańskie stanow iły korzystną formę organi-zacji produkcji, łączącą w ykorzystanie m ożliwości w łaściciela ziem skie-go i nagromadzony kapitał mieszczański, Przykłady współdziałania zie-mian i m ieszczan w dziedzinie rozwoju przemysłu i handlu były prze-jawem zmian w świadom ości części „oświeconej" szlachty. Pozytyw ny w pływ w tym zakresie w yw arły publikacje Jana F. Naxa, Józefa W y -bickiego, Stanisława Staszica, Jacka Jezierskiego i Piotra Switkowskie- go, którzy krytykowali jednostronny agrarny profil polskiej gospodarki i propagowali ideologię uprzem ysłowienia. W okresie polskiego O św ie-cenia rodziła się sw ego rodzaju ideologia gospodarcza nakazująca sta-ranie się o rozwój gospodarczy kraju i pełniejsze, a zarazem bardziej demokratyczne zaspokajanie potrzeb ludzkich4*.

Dla industrialistów głów nym źródłem akumulacji miał być skarb państwa (instrument transferu). M ógłby on udzielać zapomóg skarbo-wych, ułatwień i zamówień dla przedsiębiorców i kompanii inicjujących now e gałęzie przemysłu manufakturowego; forsować program wielkich robót publicznych, prowadzić badania geologiczn e i budować kopalnie. Potrzebne na ten cel środki finansow e zamierzano gromadzić głów nie ze sprzedaży starostw44.

W praktyce subw encje państwow e dla manufaktur prywatnych — rzecz normalna w krajach Europy Zachodniej — w Polsce nie miały m iejsca4'*. Inne posunięcia protekcyjne np. ulgi celne były stosow ane tylko w w yjątkow ych wypadkach. Na szerszą skalę politykę protekcyj-ną wobec przemysłu stosow ał rząd pruski. W 1763 r. Fryderyk II utw o-rzył tzw. Landschaft, czyli Tow arzystwo Kredytowe Ziemskie, pierwsze w Prusach i w Europie, które udzieliło w łaścicielom ziemskim taniego kredytu. Pożyczki te b y ły głów nie przeznaczane na inw estycje przemy-słow e. W 1795 r. rząd pruski przystąpił do budowy huty „Królewska". Ze środków państw ow ych pow stały też kopalnie w ęgla „Król" i „Kró-lowa Luiza" (koło Zabrza)46.

42 Z i e n t a r a , M ą c z a k , I h n a t o w i c z , L a n d a u , D zieje gospodarcze Pol-ski..., s. 313.

49 Por. T o p o l s k i , Prawda i model..., s. 370.

44 J e d 1 i с к i, W spr aw ie auto m aty cznego..., s. 232—233. 45 K u l a , S z k ic e o manufakturach..., s. 21.

46 G r o d e k , Studia nad rozwojem..., s. 288— 292, D ł u g o b o r s k i , G órnictwo i hutnictwo..., s. 113.

4 KSZTAŁTO W AN IE SIĘ „REZERW OW EJ ARMII PRACY" W X VIII W.

W omawianym okresie nie doszło na ziem iach polskich do klasycz-nych rugów chłopów w wydaniu angielskim . N aw et „ogradzania" w iel-kopolskie nie prowadziły do typow ych w yw łaszczeń ze względu na pań-szczyźniane podstawy folwarku oraz dość duże rezerwy gruntów pu-stych. Pow odowały one jednak pewne zmiany w strukturze wsi, po-dobnie jak reformy w łościańskie przeprowadzone w 11 połow ie XVIH w. W tym okresie wolność osobistą nadał chłopom Stanisław Małachowski. W podobny sposób postąpił Joachim Chreptowicz. Ograniczoną w ol-ność otrzymali w łościanie w posiadłościach ks. Anny Jabłonowskiej. O puszczenie dóbr było m ożliwe w przypadku pozostawienia na swym m iejscu .„pewnego, z równym majątkiem" gospodarza. W dobrach P. Brzostowskiego można było gospodarstwo opuścić po zostawieniu na-stępcy lub zapłaceniu 200 złp.47

W wyniku tych zmian pow iększyła się grupa chłopów poszukują-cych lepszych warunków gospodarowania. Szacuje się, że w Polsce około 10% ogółu chłopów było stale w „drodze" szukając nowych moż-liw ości osiedlenia48.

W strukturze wsi wzrastał udział gospodarstw zagrodniczych i cha-łupniczych, nierzadko posiadających spore nadziały ziemi i odrabiają-cych pańszczyznę sprzężajną. Bardzo szybko zwiększała się liczebność najuboższych warstw ludności w iejskiej, przede wszystkim komorników, zagrodników i wyrobników49.

Rozwarstwienie społeczności wiejskiej prowadziło do proletaryzacji części ludności chłopskiej. K ryzysy żyw nościow e pogłębiały ten proces. W rezultacie w II połow ie XVIII w. pow iększyła się grupa ludzi tzw, „luźnych". Część z nich poszukiwała pracy na folwarku, a część poja-w iła się poja-w m ieście i funkcjonopoja-wała na rynku siły roboczej jako „rezer-wow a armia pracy". W Krakowie w końcu XVIII w. ludzie „luźni” stanowili połowę ludności miejskiej. W zrost podaży siły roboczej sprzy-jał potencjalnym procesom industrializacji50. Powolne tempo uprzem ysło-wienia nie stwarzało jednak w iększego zapotrzebowania na siłę roboczą. W manufakturach m agnackich w ykorzystyw ano darmową pracę

chło-47 R u t k o w s k i , Historia gospodarcza..., s. 223. 48 T o p o l s k i , Prawda i model..., s. 319.

4* A. N o w a k , Przeobrażenia s t r u k tu r y s p o łe c zn e j ludności w i e j s k i e j w Polsce w ok re s ie panow ania s y s te m u lo lw a rc zn o -p a ń s zc zy ź n ia n e g o / X V —X V I I I w ie k u ), [w:] Badania nad historią..., s. 146.

50 B. G e r e m e k , M argin es s p o łe c z n y e p o k i preidustrialnej. ka teg o r ie i pro -b le m y p o ró w n a w c ze , [w:] M i ę d z y le u d a liz m e m a kapitalizm em..., s. 219— 228.

pów pańszczyźnianych. Z tego sam ego względu m ożliwości zatrudnienia robotników najem nych w folwarku były również niew ielkie51.

III. DRUGIE „PCHNIĘCIE" AKUMULACYJNE (1807— 1864) 1. R O LN ICTW O GŁÓW NYM ŹRÓDŁEM A KUM ULACJI PIERW O TN EJ

Upadek państwa spow odow ał przerwanie procesów akumulacji pier-wotnej na ziem iach polskich. Niepowodzeniem zakończyła się pierwsza próba przejścia od „system u m eakum ulacyjnego do akumulacyjnego". Wraz z niepodległym państwem upadła w iększość led w ie rozpoczętych przedsięwzięć handlow ych i przem ysłowych. Nastąpiło rozproszenie środków nagromadzonych w drugiej połow ie XVIII w.

Ponownie procesy akum ulacyjne w ystąpiły w okresie Księstwa W ar-szaw skiego i Królestwa Polskiego. N asilenie ich przypadło na lata 1815— 1864. Po 1815 r. przebiegały one odrębnie w poszczególnych za-borach. Na ziem iach w łączonych do Prus reformy agrarne oraz dogodne warunki zbytu płodów rolnych sprzyjały gromadzeniu środków materialnych i finansowych, umożliwiając stopniow e przechodzenie do sy -stemu kapitalistycznego. W K rólestw ie Polskim procesy akumulacji pier-wotnej spotkały się z polityką protekcyjną rządu. Natomiast w zaborze austriackim nie znalazły one wsparcia ze strony instytucji państwowych i postępow ały bardzo powoli. Gospodarka w Galicji ponosiła duże obcią-żenie na rzecz metropolii. Podatki w zaborze austriackim były o w iele w yższe od podatków nakładanych w tym czasie w K rólestwie Pol- skimS2.

W e w szystkich trzech dzielnicach głów nym źródłem akumulacji było rolnictwo. W ciągu pierwszej połow y XIX w. akumulacja pierwotna do-konyw ała się przede wszystkim kosztem chłopów. W łaściciele ziemsc y przechw ytyw ali środki {wchodzące z uwłaszczenia i oczynszow ania chło-pów, z renty gruntowej i renty górniczej oraz z innych świadczeń p ie-niężnych społeczności w łościańskiej. W ażnym źródłem tworzenia się kapitałów ziem iańskich były w pływ y z działalności gospodarczej i środ-ki pozysśrod-kiw ane z instytucji kredytowych. Ponadto dość często w ykorzy-81 W XVIII w. w zrosło zn aczen ie n a je m n y c h p ra c o w n ik ó w fo lw arczn y ch . P rze-c ię tn ie w X V III w. n a jed n y m fo lw ark u p rarze-co w ało 5,9 sta ły rze-c h sił n a jem n y rze-ch fw XVI w. — 5,5). Z w ięk szy ła się w y ra ź n ie s p e c ja liz a c ja z a ję ć g o sp o d arsk ich . C zęść s p ro le ta ry z o w a n y c h ch ło p ó w z n a jd o w a ła tu ta j z a tru d n ie n ie ( R u t k o w s k i , Historia gospodarcza..., s. 209).

lt T o m a s z e w s k i , A k u m u l a c j a kapitału..., s. 96 i 98; W. R u s i ń s k i , R o z -w ó j g ospodar czy z ie m p o ls k ic h -w zarysie, W a rs z a -w a 1963, s. 463.

styw ano nadwyżki robocizny, zwłaszcza przy inw estycjach drogowych i budowlanych6*.

W zaborze pruskim pow ażne w pływ y finansow e przyniosło uw łasz-czenie chłopów, a w K rólestwie Polskim „droga czynszow a” do kapita-lizmu. Do 1848 r. junkrzy na Górnym Śląsku otrzymali od chłopów za wykup ziemi 500 tys. talarów, na Pomorzu Gdańskim w wyniku akcji regulacyjnej w ciągu 25 lat chłopi m iejscow i wypłacili obszarnikom 10 min talarów, a w Poznańskiem — 28 min talarów i 450 tys. korców żyta64. W K rólestw ie Polskim do 1864 r. oczynszow ano 90% chłopów w dobrach skarbowych i około połowę w dobrach prywatnych.

W pierwszej połow ie XIX w., w przeciw ieństw ie do okresu poprzed-niego, zw iększył się w yraźnie udział ziemian w procesie industriali-zacji66.

Hraibia Andrzej Zamoyski, oczynszow aw szy chłopów w swoich do-brach (zwiększyła się w dużym stopniu ich dochodowość), począł inwe-stować kapitał w operacje przem ysłowo-handlowe. W 1848 r. przystąpił z poważnym wkładem do spółki żeglugi parowej na rzekach Królestw.i Polskiego. Spółka ta z biegiem czasu przekształciła się w duże kapitali-styczne przedsiębiorstwo. W 1850 r. przystąpił do niej ze znacznym udziałem hrabia Adam Potocki z Galicji6®.

Klasycznym przykładem włączenia się kapitału ziem iańskiego do handlu i przemysłu była działalność rodziny Łubieńskich. Henryk Łubieński był jednym z najw iększych przem ysłow ców i w łaścicieli ziem -skich w K rólestw ie Polskim — posiadał 11 gorzelni, kilka browarów i tartaków, 5 w ielkich pieców , 7 fryszerek, 2 w alcow nie żelaza, fabrykę fajansu i cukrow nię oraz udział w fabryce lnianej w Żyrardowie i 85% udziału w stalow ni serockiej. Brat Henryka, Tomasz Łubieński, n ale-żał do spółki założycielskiej młyna parowego na Solcu w W arszaw ie oraz był współudziałow cem Domu H andlow ego Bracia Łubieńscy i Spół-ka57. Gwoli ścisłości należy dodać, iż dochody z rolnictwa były tylko jednym ze źródeł tworzenia się w ielkiej fortuny rodziny Łubieńskich

(inne zostaną om ów ione w dalszej części artykułu).

55 T o m a s z e w s k i , A k u m u l a c j a kapitału..., s. 96; J e d l i c k i , W spr aw ie autom aty cznego..., s. 236— 237; P i e t r z a k - P a w ł o w s k a , Przewró t przemysłowy..., s. 63; M i s s a l o w a , Studia nad powstaniem..., t. III, s. 23; Z. S t a n k i e w i c z , R egulacje c z y n s z o w e —• lorma ro z w o j u kapitalizm u w rolnic twie K róle stw a Polskiego,

[w:] M i ę d z y ie u d a liz m e m a kapitalizm em..., s. 400.

54 K o ł o d z i e j c z y k , G r a d o w s k i , Zarys d z i e j ó w kapitalizmu..., s. 76, 78 i 80. 55 K u l a , Teoria ekono miczn a..., s. 195.

06 Szerzej na tem at ud ziału ziem ian w rozw o ju p rzem y słu w K ró lestw ie Polskim pisze K o ł o d z i e j c z y k , K szta łto w a n ie się burżuazji,.,, s. 185—200.

Stefan Złotnicki, w łaściciel Zduńskiej W oli, prowadził manufaktu-rę płócienniczą o półfeudalnym charakterze oraz nakład sukienniczy w Turku. W incenty Dominik Przechadzki, w łaściciel majątku Grabo-wo, założył w Kaliszu w 1821 r. manufakturę sukienniczą.

Kaipitał ziemiański inwestow ał w budowę dzielnic przem ysłu w łó kienniczego w starych, często zapadłych rolniczych m iasteczkach szla -checkich. Próby w tym zakresie podjęli w latach dw udziestych XIX w. Ludwik Kaczkowski — w łaściciel Bełchatowa, hr. Ogińska — w ła ści-cielka Brzezin, Feliks Czarnecki w Strykow ie i w spom niany Stefan Złotnicki w Zduńskiej W oli. Duże znaczenie miała zw łaszcza budowa domów dla osadników i instalacja folu szy58.

Kapitał magnacki dom inował w górnictw ie i hutnictw ie Górnego Śląska i Zagłębia Staropolskiego. Jedynie w przem yśle cynkow ym ze względu na jego eksportow y charakter ważną rolę odegrało kupiec - two. W okręgu wałbrzysko-noworudzkim w 1840 r. spośród 38 kopalń 21 należało do w łaścicieli ziem skich, reszta do m ieszczan i chłopów 5®. Przeważał kapitał indywidualny, w górnictw ie częste były spółki jaw-ne, zamknięte (gwarectwa).

Fuzji kapitału ziem iańskiego z mieszczańskim sprzyjało zapotrze-bow anie na surow ce i budulec, które znajdow ały się w rękach w ła ści-cieli folwarków. W latach pięćdziesiątych XIX w. głów nym dostawcą towarowej wełny było ziem iaństwo z okolic miast przem ysłowych. Zjawiskiem często notowanym były um ow y rejentalne zaw ierane m ię-dzy hodowcami ow iec a kupcami. Z połączenia kapitału ziem iań sk iego i handlow eiego powstała w 1825 r. spółka akcyjna ,,'T ow arzystw o W y -robów Zbożowych", która założyła młyn na Solcu. W 1830 r. zaw iązało się T ow arzystw o W yrobów Lnianych®0. Część środków z rolnictwa przechw ytyw ali kupcy, lichw iarze i instytucje kredytowe.

Jedną z głów nych metod akumulacji pierw otnej w rolnictw ie było pow iększanie areału ziemi folwarcznej w w yniku rugów i uw łaszcze-nia chłopów. Na Górnym Śląsku do 1848 r. junkierstwo zagarnęło jako odszkodow anie około 1/3 gruntów chłopskich. Na Pomorzu Gdańskim w wyniku akcji regulacyjnej w ciągu 25 lat chłopi m iejscow i utracili 1/3 ziemi, a w Poznańskiem w tym samym czasie 1/6 posiadanych

M i s s a 1 o w a, Studia nad powstaniem..., t. III, s. 24, 27, 37—39 i 40. 5* D t u g o b o r s k i , G ó rn ictw o i hutnictwo..., s. 115. W łą c z a n ie się c h ło p ó w na ?icm iach p o lsk ich w p ro ces a k u m u la c ji p ie rw o tn e j by ło sp ra w ą z u p e łn ie w y ją tk o w ą C zęściej m iało to m iejsce w A nglii (D o b b, Studia o rozwoju..., s. 108; W . R u -s i ń -s k i , Za ry s historii gospo d a r czej p o w s z e c h n e j, W a rsz a w a 1970, s. 86).

60 K o ł o d z i e j c z y k , K szta łto w a n ie się burżuazji..., s. 188 i 191; M i s s a 1 o- w a, S tu dia n ad powstaniem ..., t. III, s. 25—26.

gruntów. Często też brano pod uprawę ziemie lepsze, bardziej w ydaj-ne, porzucając słabe i w yjałow ione*1.

2. POLITYKA PROTEKCY JNA RZĄDU

W K rólestw ie Polskim dużą rolę w procesie rozwoju kapitalizmu odegrały czynniki instytucjonalne. Rząd podjął inicjatyw ę inw estycyj-ną w przem yśle ciężkim, udzielał kredytów na cele przem ysłowe. Po-sunięcia te m iały decydujące znaczenie i w płynęły trwale na charak-ter akumulacji pierwotnej. W zaborze pruskim władze państw ow e prze-prowadzały od 1808 r. uw łaszczenie chłopów, popierały osadnictw o niem ieckie w W ielkopolsce i Prusach Zachodnich oraz budowały huty i kopalnie na Górnym Śląsku. W Galicji rząd austriacki nie przejawiał w iększego zainteresow ania rozwojem przemysłu. Funkcje akum ulacyj-ne spełniały (w pewnym stopniu) różulacyj-ne formy polityki podatkowej*2.

Protekcja państwowa odegrała doniosłą rolę w industrializacji Kró-lestwa Polskiego. Stosowano następujące formy polityki protekcyjne:

udzielano pożyczek bezzwrotnych i oprocentow anych, przydzielano nrunty rządowe i drewno budowlane, budowano w łasne przedsiębior-stwa orez irfrastrukturę (drogi, domy m ieszkalne itp.), obniżano lub całk ow icie zwalniano z opłat celnych za importowane surowce, pół-fabrykaty i dobra inw estycyjne oraz zapewniano fabrykantom zamó-w ienia państzamó-w ozamó-w e (głózamó-wnie dla armii)63.

Szczególnie istotny w pływ na uprzem ysłow ienie Królestwa Polskie-go wyw arł kapitał państwow y. JePolskie-go akumulacja dokonywała się przez dw ie instytucje: Skarb i Bank Polski i wiązała się ściśle z procesem akumulacji pierwotnej na wsi. W celu podtrzymania kapitalistycznych przedsięw zięć utworzono fundusz fabryczny, na który przeznaczano rocznie 300 tys. złp. W 1830 r. kw otę tę zwiększono do 700 tys. złp. Po powstaniu listopadowym dotację tę zmniejszono !o połowy, w 1834 r. do 250 tys., a w końcu zupełnie zniesiono. N ajw iększe sum y rząd prze-znaczał na rozwój przemysłu ciężkieao i w łókienniczego. W ydatki na hutnictwo pochłonęły przeszło 100 min złp. Na inw estycje w górnic-“ K o ł o d z i e j c z y k , G r a d o w s k i , Zary s d z i e jó w kapitalizmu..., s. 59—76, 78 i 80; N o w a k , Przeobrażania stru ktury..., s. 143; S. N a w r o c k i , U w ła szc z e -nie c h ło p ó w i jego w p l yw na p r z e w ia n y gosp odarczo-społeczne na w si polskiej,

|w :| Badanki nad historią..., s. 189.

r! E. K a e z y ń s k a, T a k z w a n e p r z e ż y t k i feudalne i kapit ali zm m argin alny w K ró les tw ie Polikim w drugiej p o ło w ie X IX w ie k u , [w:] M i ę d z y Ieudalizm em a kapitalizmem..., s. 267.

rs M i s s a 1 o w a, Studia nad powstaniem ..., t. III, s. 93; J e z i e r s k i , Z a -w a d z k i , D-wa -w ie k i przemysłu..., s. 67.

twie w ciągu pierw szych czterech lat (1825— 1828) w yłożono 28 min złp. W latach 1834— 1845 na rozbudowę zakładów w Zagłębiu Staropolskim w ypłacono 11 380 609 złp 29 gr z funduszów skarbowych. Na rozwój przemysłu w łókienniczego w okresie 1816— 1836 Skarb Królestwa Pol-skiego przekazał 11 157 860 złp. Kwota ta nie obejmuje pożyczek długo-term inowych udzielanych przem ysłowcom budujących duże zakłady przem ysłow e84.

Przykładem pomocy finansow ej rządu udzielanej prywatnym przed-siębiorcom są dzieje zakładów lnianych w Żyrardowie, rządowej fa-bryki maszyn na Solcu oraz Huty Bankowej. Dzięki kredytom Banku Polskiego i Skarbu w yrósł najw iększy do lat sześćdziesiątych zakład baw ełniany w K rólestw ie Polskim — Ludwika G eyera85. Zadłużenie L. Geyera w 1846 r. w yn osiło w stosunku do Banku 900 tys. złp, a w o -bec Skarbu 200 tys. złp. W 1860 r. zadłużenie jego przedsiębiorstwa sięgnęło sumy 4027 tys. złp. W latach 1817— 1856 duże kredyty pań-stw ow e otrzymali następujący fabrykanci: bracia Possart z Sieradza — 387 360 złp, Fryderyk Karol Moes z Łodzi — 367 tys., Tytus Kopisch z

Ło-dzi — 349 945, bracia Fiedler z Łopatówka — 332 tys., Adolf Harer z Sieradza — 330 tys., Krystian Fryderyk W endisch z Łodzi — 262 635, bracia Repphan z Kalisza — 244 tys.,ie

Z tak daleko posuniętą pomocą rządu nie spotykam y się ani na te-renie Galicji, ani też w Poznańskiem. N iezależnie od środków p ie-niężnych bardzo istotna formą protekcji państwow ej, warunkującą roz-wój procesu industrializacji, były w kłady rzeczow e. W ażne znaczenie miało zwłaszcza przekazyw anie części gruntów i lasów rządowych na cele rozbudowy miast oraz nieodpłatny przydział drewna budulcow e-f'4 К o ł o d z i e j c z у k, K s z ta łto w a n ie się burżuazji..., s. 106; R u t k o w s k i , Historia gospodarcza..., s. 352; M i s s a l o w a , Studia nad powstaniem..., t. III, s. 72; 7. M a ł e c k i , Studia nad źródłam i k a p ita łó w w łó d z k im p r z e m y ś le w łó k ie n n ic z y m , W a rs z iw a 1969, s. 55—77 i 103— 106; G r o d e k , K o s t r o w i c k a , Historia g o sp o -darcza Polski, s. 239; S. S m o l k a , P olityka [.ubeckiego prz ed p o w s ta n i e m li sto-p a d o w y m , t. 1, W a rsz a w a 1983, s. 217.

85 K re d y ty z fu nduszów rząd o w y ch o trzy m y w ali z n aczn iejsi p rzed sięb io rcy , p o sia d a ją c y odpow iedni k a p ita ł w łasn y , na o k re s kilku la t (n ajd łu żej 10— 12 lat), o p ro -c e n to w a n e ro -czn ie 5%, z zab ezp ie-czen iem na m a ją tk u d łu żn ik a. P o n ad to B ank P olski p rzy zn aw ał pożyczki k ró tk o te rm in o w e , o p ro c e n to w a n e ro czn ie 6®/o (W. P u ś, К. В a- d z i a k, G osp odarka Łodzi w ok re s ie k a p i ta lis ty c z n y m (do 1918 r.), [w:] Łódź. Dzieje miasta, t. I, Do 1918 r„ W a rs z a w a — Łódź 1980, s. 224—228).

“ M i s s a l o w a , Studia nad powstaniem..., t. III, s. 89—92; P u i , B a d z i a k , Gosp odarka Łodzi..., s. 234— 235; K o ł o d z i e j c z y k , G r a d o w s k i , Zary s d z i e -j ó w kapitalizm u..., s. 69; W. P u ś, S. P y t l a s , Dzie-je Ł ódzkich Z a k ła d ó w Prze-m y s łu Bawełnia nego iPrze-m. O b ro ń c ó w Pokoju „ U nio ntex" (d. Z je d n o c z o n y c h Z a k ła d ó w K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827— 1977, W a r s z a w a - Ł ó d ź 1979, s. 20, 23, 31 1 36.

go zarówno indywidualnym osadnikom, jak i urzędom municypalnym , na budownictwo o charakterze komunalnym. Mimo że w ielu przedsię-biorców borykało się z trudnościami finansowym i, a niektórzy nawet zbankrutowali®7, to jednak dzięki inwestycjom pozostaw iali po sobie bazę wytwórczą. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych Bank Polski w ycofał się z cziałalności inw estycyjnej, ograniczając sw e funk-cje do udzielania kredytu krótkoterm inow ego i em isji pieniądza68.

Program uprzem ysłowienia kraju, zainicjow any przez Radę Adm ini-stracyjną, w iązał się z poważnymi wydatkami finansowym i. Rząd gro-madził kapitał państw ow y kosztem ludności w iejskiej i m iejskiej w interesie burżuazjl i ziem iaństwa. Podstawow e znaczenie miała ek sp lo a -tacja wsi. Politykę fiskalną realizow ał z dużym pow odzeniem ks. K sa-wery Drucki-Lubecki, od 1821 r. minister skarbu Królestwa Polskiego. Srot ki finansow e napływ ały do Banku Polskiego w w yniku sprawnie zorganizow anego system u podatków bezpośrednich i pośrednich. Do-chody skarbu z tego tytułu osiągnęły w 1830 r. prawie 90 min złp, z czecro 23,3% stanow iły podatki bezpośrednie, a 56,3% podatki po-średnie, uzyskiw ane z monopolu solnego i tabacznego oraz ze sprze-daży wódki (szerzej o podatkach zob. pkt 4)®#.

Do poprawy stanu skarbu przyczyniła się zamiana świadczeń chłop-skich w naturze na opłaty pieniężne oraz w pływ y z lokat T ow arzy-stwa O gniow ego (głównie ze składek płynących ze w si)70.

Znaczne kw oty uzyskał Bank Polski ze sprzedaży dóbr narodow ych or ť z z zaciągniętych pożyczek od osób prywatnych. W okresie 1928 — -1930 sprzedano 150 majątków na sumę 16 086 973 złp 19 gr. W 1829 r. Bankowi Polskiemu udzielił pożyczki S. A, Praenkel w w ysokości 42 min złp, a w 1835 r. Fraenkel i Józef Epstein — 150 min złp. O pera-cje te przyniosły m ilionowe zyski kroJytodaw om, przyczyniając si^

do rozwoju kapitału pryw atnego71.

Bank Polski dysponował także dochodami płynącym i z w łasnych przedsiębiorstw orez z oprocentowania kredytów. Fabryki i huty

Ban-17 Z darzało się d o ść często, żo w w y p ad k u n ie w y p ła c a ln o śc i d łu żn ik a Bank Polski p rz e jm o w a ł zak ła d p rzem y sło w y i k ie ro w a ł jogo d z ia ła ln o śc ią g o sp o d arczą. W 1833 r. p rz e ją ł a d m in istra c ję g ó rn ic tw a i h u tn ictw a rządow ego, któ ry m zarząd zał do 1842 r.

( J e z i e r s k i , Z a w a d z k i Dwa w ie k i przemysłu..., s. 68—69).

ef Zob. szerzej: J. J e d l i c k i , N ieudana próba ka p ita lis ty c z n e j industrializacji, W a rsz a w a 1964.

'" R. K o ł o d z i e j c z y k , B ohate row ie nier o m a n tyczn i. O pio nierach kapitalizm u w K rólestw ie Polskim, W a rs z a w a 1961, s. 50; M i s s a l o w a , Studia nad p o -wstaniem..., t. III, s. 70.

" T o m a s z e w s k i , A k u m u l a c j a kapitału..., s. 97— 98; K o ł o d z i e j c z y k , G r a d o w s к i, Z orys d z ie jó w kapitalizmu..., s. 61.

ku charakteryzow ały się na ogół niską rentownością. Dość często sprze-dawano je w łaścicielom prywatnym. I tak Bank Polski pozbył się za-kładów żyrardowskich ze stratą 134 tys. rb. Przedsiębiorstwo niw eckie przyniosło straty w w ysokości 2,7 min złp72.

3. KAPITAŁ H AN DLOW Y I BANKOW Y

W okresie K sięstwa W arszaw skiego rozw inęły się firmy handlowe w głów nych m iastach polskich: W arszaw ie, Krakowie i Poznaniu. W W arszaw ie w ielkich majątków dorobili się N eum arkowie, Fraenklo- wie, Epsteinowie; w Krakowie — Bochenkowie, H elclow ie, Steinkellero- wie. W iększość kapitałów zdobyto na drodze zyskow nych manipulacji pieniężnych, głów nie na liwerunkach w ojskow ych. Daje się zauw ażyć aktywną penetrację kapitału kupieckiego w obrocie ziemią. N ie prze-jawiano natomiast w iększych inicjatyw przem ysłow ych. Badania Ry-szarda Kołodziejczyka i Jana Kosima potwierdzają, że środki zgroma-dzone w okresie K sięstwa W arszaw skiego um ożliw iły podjęcie szer-szej działalności gospodarczej po 1815 r.7S

Po utworzeniu Królestwa Polskiego, na obszarze kształtującego się łódzkiego okręgu w łókienniczego, nastąpił szybki wzrost kapitału dlowego. Fortuny kupieckie pow staw ały z następujących źródeł: han-dlu wewnętrznego, zewnętrznego i tranzytowego; pożyczek, najczęściej

według lichw iarskiej stopy procentowej, kredytów w surowcach i ma-teriałach pomocniczych, dzierżaw m onopoli i podatków74.

W latach trzydziestych XIX w. Łódź zaczynała zdobyw ać pozycję krajow ego centrum przemysłu baw ełnianego w K rólestw ie Polskim. W zrosła w ów czas znacznie liczba przedstaw icieli kapitału handlow e-go. W latach 1836— 1838 było w Łodzi około 18 kupców opłacających kanony i prowadzących księgi handlowe. W woj. kaliskim w okresie 1815— 1830 wśród przedstaw icieli kapitału handlow ego na plan pierw -szy w ysunęła się grupa kaliskich kupców — hurtowników. Prowadzili oni hurtowy handel przędzą oraz skupyw ali gotow ą produkcję tkaczy. W ciągu jednego pokolenia fortuny dorobili się: Józef Redlich, Ludwik Mamroth i Dawid Lande. Na terenie guberni kaliskiej w szybkim

tem-72 J e z i e r s k i , Z a w a d z k i , Dwa w ie k i pr zemysłu..., s. 82, 98.

75 Por. R. K o ł o d z i e j c z y k , U źródeł nagrom adzenia k a p ita łó w w rękach burżuazji m ie js k ie j K ró les tw a P olskiego w latach 1815— 1850, [w:] M a teria ły i studia I N S p i i y КС PZPR, t. IV, W a rsz a w a 1956, s. 46—80; J. K o s i m, Losy p e w n e j fo r tu n y. Z d z i e jó w burżuazji w a r s z a w s k ie j w latach 1807— 1830, W ro c la w 1972.

pie bogacili się tzw. składnicy przędzy baw ełnianej. W 1826 r. ich z y -ski dochodziły do 100%, w 1843 r. od 10 do 60%75.

Po powstaniu listopadowym nasiliło się zjaw isko przenikania kapi-tału handlow ego do przemysłu, co um ożliwiło stopniow e przechodze-nie gospodarki krajowej od akumulacji pierwotnej do przem ysłowej. Kapitał handlowy spełnił istotną rolę, ponieważ z jednej strony pozba-w ił drobnych pozba-w ytpozba-w órcópozba-w środkópozba-w produkcji, przekształcając ich w kw alifikow anych najem nych robotników7®, z drugiej — doprowadził do nagromadzenia środków produkcji w rękach kupców, którzy w m ia-rę bogacenia się inw estow ali coraz w iększe sumy w organizow anie manufaktur, a następnie fabryk.

W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX w. w Łódzkim O krę-gu Przem ysłowym kapitał handlow y brał aktyw ny udział w organizo-waniu nakładu. N astępnie wraz z rozwojem przędzalnictwa baw ełny

kupcy najczęściej tworzyli scentralizow ane manufaktury tkackie. W 1866 r. 23 kupców prowadziło w Łodzi tkalnie w yrobów baw ełnianych, a w 1869 r. — 27. W 1847 r. D. Lande przeznaczył ze sw ego k a -pitału około 330 tys. złp na urządzenie w łasnej przędzalni w Łodzi. Ta-cy znani przem ysłowTa-cy łódzTa-cy jak Ludwik Geyer i Karol TrenkJer pro-wadzili składy przędzy w łasnej produkcji. W Zgierzu pierwszym i przed-staw icielam i kapitału przem ysłow ego i handlow ego byli: Jan Fryderyk i W ilhelm Zachertowie oraz Karol August M eisner; w Ozorkowie: Samuel W agner i Fryderyk Schlösser. Brak danych źródłow ych nie pozwala dokładnie określić w ysokości kapitału handlow ego zaangażw anego zaangażw rozzaangażwój przem ysłu zaangażw łókienniczego, ale nie ulega zaangażw ątplizaangażw o-ści, że odegrał on w Łódzkim Okręnu Przem ysłowym poważną rolę77.

Na Dolnym Śląsku kapitał handlow y stanow ił bazę dla rozwoju przemysłu plócienniczego. Natom iast na Górnym Śląsku na początku XIX w. m ieszczanie budowali kopalnie i huty cynku. O żyw ienie dzia-łalności inw estycyjnej spow odow ane było rosnącym w tym okresie za-potrzebowaniem na cynk. Kapitał m ieszczański nie angażował się w w iększym stopniu w inne działy górnośląskiego przem ysłu78.

W omawianym okresie kapitał handlow y przenikał również do rol-75 Ibidem, s. 51—54 i 55—66.

76 Z darzało się, те obok k u p có w i b an k ieró w g rom ad zen iem k ap ita łu h andlo- w ego, p o łączo n eg o często z lichw ą, zajm o w ali się ró w n ież w łaściciele w ięk szy ch w a rsz ta tó w rzem ieśln iczy ch (ibidem, s. 41 i 68).

77 Ibidem., s. 51—66, 58 i 62—63; P u ś, B a d z i a k, G ospodarka Łodzi..., s. 236; K o ł o d z i e j c z y k , B u rin a z ja polska..., s. 121.

78 W . D ł u g o b o r s k i , T y p y p rzedsię biorstw w górnictw ie i h u tn ic tw ie Gór-nego Slq ska (do 1939 r.), (w :| ľ.a klady p r z e m y s ł o w e w Polsce X I X i X X w ieku. Studia i materiały, red. I. P i e t r z a k - P a w ł o w s k a , W ro c ła w 1967, s. 49; M i s- s a l o w a , Siu dia nad powstaniem ..., t. 111, s. 95.

nictwa. Proces ten przybrał na sile po 1815 r. K upiectwo w iązało się coraz częściej z obszarnictwem w różnego rodzaju spółki handlowe, a także produkcyjne, np. zakładano cukrownie. Korzystną lokatą k a -pitałów było nabyw anie majątków ziem skich. W K rólestw ie Polskim w latach 1815— 1830 zanatowano 9 w ypadków nabycia dóbr ziem skich przez przedsiębiorców, w latach 1830— 1840 dalszych 5, a w okresie 1840— 1850 aż 72 tego typu transakcje. W śród nabyw ców znajdował się m. in.: Jakub Epstein, Józef Redlich, Salomon Posner, Berek Szmul Sonnenlberg, Teodor Teoplitz79.

W 1 połow ie XIX w. podstawą w szelkich przedsięw zięć handlowych, inw estycji przem ysłow ych i kom unikacyjnych stał się kredyt. Odegrał on również ważną rolę w procesie przestawiania folw arków pańszczyź-nianych na tory kapitalistyczne.

Domeną kredytu krótkoterm inow ego były prywatne domy banko-we, najbardziej rozw inięte w W arszaw ie np. Samuela A ntoniego Fraen- kla, Kronenbergów, Piotra Steinkellera. Do 1830 r. funkcjonowało w W arszaw ie 18 domów bankowych, wśród których 2/3 dysponowało kapitałem pow yżej miliona złp. W latach trzydziestych XIX w. ban-kierzy zaczęli pow ażnie interesow ać się kredytem długoterm inowym w przem yśle (górnictwie, hutnictwie, cukrownictwie) i kolejnictw ie. Podejmując przedsięw zięcia inw estycyjne w spółdziałali z bankami za-granicznymi (Fraenkel) bądź z kapitałem państwow ym (Steinkeller)80. Rozwój przemysłu i handlu spowodował, że w zrosła rola lichw y w życiu gospodarczym. W ielu spośród lichw iarzy zaczęło inw estow ać ka,pitał w przedsiębiorstwa kapitalistyczne, w iększość jednak obsługi-wała nadal sferę obrotu handlowego. W K rólestw ie Polskim po po-wstaniu listopadowym udzielano pożyczek na bardzo w ysoki procent, do 24% rocznie. Głównym siedliskiem lichw y była W arszawa. W 1840 r. zanotowano tu 275 kapitalistów żyjących z procentów, nie licząc

ban-kierów, w ekslarzy, kolektorów loterii itp.81

Kredytu dla rolnictwa i przemysłu rolno-spożyw czego udzielały przede wszystkim towarzystwa kredytow e. W 1825 r. utworzono w W arszaw ie T ow arzystw o K redytowe Ziemskie, które obsługiw ało w ielką w łasność folwarczną. T ow arzystw o czerpało kapitał z listów zastawnych, em itow anych i sprzedawanych na giełdach krajow ych i za-granicznych. Listy oprocentow ane na 4% stanow iły bezpieczną lokatę

7* K o ł o d z i e j c z y k , G r a d o w s k i , Z ary s d z i e j ó w kapitalizmu..,, s. 66—67; K o ł o d z i e j c z y k , Burżuazja polska..., s. 185; Z i e n t a r a , M ą c z a k , I h n a t o w i c z , L a n d a u , D zie je gosp odarcze Polski..., s. 339—340.

“ J e z i e r s k i , Z a w a d z k i , D wa w ie k i przemysłu..., s. 67—68.

81 K o ł o d z i e j c z y k , G r a d o w s k i , Zary s d z i e jó w kapitalizmu..., s. 62—63 i 64; K o ł o d z i e j c z y k , K szta łto w a n ie się burżuazji..., s. 76.