Postkartezjańska metafizyka i aksjologiczna rewizja transcendentalizmu Kanta

Hubert T. Mikołajczyk

Postkartezjańska metafizyka i

aksjologiczna rewizja

transcendentalizmu Kanta

2006

P ostkartezjańska m etafizyka

i aksjologiczna rewizja

transcendentalizm u K an ta

Z a k ła d a ją c , że filo z o fia K a r te z ju s z a s ta n o w i w a ż n ą i n s p i r a c j ę z a ­ ró w n o d la K a n t a , j a k i c a łe j r z e s z y p ó ź n ie js z y c h je g o n a s tę p c ó w , p o d ­ k r e ś l ić n a le ż y , że i d e a ł n o w o ż y tn e j n a u k i u n i w e r s a l n e j (m im o c h a ­ r a k te r y s ty c z n y c h d la p r e k a n to w s k ie j e p is te m e s ła b o ś c i1), p rz y g o to w a ł s o lid n e p o d ło ż e p o d ro zw ó j filo z o fii t r a n s c e n d e n t a l n e j . D la te g o te ż , w r a z z je j K a r t e z j a ń s k ą g e n e z ą , K a n t o w s k ą k o n t y n u a c j ą , F i c h te a ń - s k ą r a d y k a l i z a c j ą (W is s e n sc h a ftsle h r e ), j a k r ó w n ie ż n e o k a n t o w s k ą a k s jo lo g iz a c ją ( W in d e lb a n d , R ic k e rt), o m ó w im y h i s t o r ię p e w n e j id e i, k t ó r a n a d łu g ie w ie k i u k s z ta ł to w a ł a p ro fil filo zo fii e u ro p e js k ie j. P r z y c z y m , j e d y n ie p r o p e d e u ty c z n ie a k c e n t u ją c s p e c y fik ę K a r te z ja ń s k i e j m e ta f iz y k i, b e z k o m e n t a r z a z o s ta w im y (z u w a g i n a to , że w X V II- -w ie c z n y c h d y s k u s ja c h , n ie d o s tr z e g a ją c z w ią z k u te o lo g ii z filo z o fią , k o n c e n tr o w a n o s ię g łó w n ie n a o k r e ś l e n i u a r c h i m e d e s o w e g o p u n k t u w ie d z y ) je j a n ty s c h o l a s t y c z n y w y d ź w ię k . W z a m i a n z a to w s k a ż e m y n ie ty le n a o d m ie n n y o d ś re d n io w ie c z n e g o sp o só b d e fin io ­ w a n i a z a d a ń m e ta f iz y k i, ile n a k w e s t ie p r e c y z u ją c e p o ję c ie n a u k i. W ia d o m o b o w ie m , iż m e ta f iz y k a ty lk o w ó w c z a s ro ś c i p r e t e n s ję do b y ­ c ia n a u k ą c e n t r a l n ą , g d y r e p r e z e n t u j e t a k i m o d e l p o z n a n ia d e d u k ­ c y jn e g o , k t ó r y s w e t e z y w c a ło ś c i w y p r o w a d z a z t w i e r d z e n i a u z a s a d ­ n ia ją c e g o je g o te o re ty c z n o ś ć . W p o d s ta w o w y m z a m y ś le m ia ło to o z n a ­ czać, że z w ią z e k m e ta fiz y k i z n a u k ą , z w ła sz c z a w n o w o ż y tn e j r e fle k s ji

1 Zob. M.J. S i e me k : Idea transcendentalizmu u Fichtego i Kanta. Studium z dziejów filozoficznej problematyki wiedzy. Warszawa 1977.

e p is te m o lo g ic z n o -m e to d o lo g ic z n e j, m u s i z o s ta ć p o n o w n ie p r z e m y ś la ­ ny. D la te g o , j e ś l i w ś re d n io w ie c z n e j filo z o fii s c h o la s ty c z n e j z n a c z e ­ n ie p o s z c z e g ó ln y c h k a te g o r ii u s t a l a n o b e z k o n ie c z n o ś c i o d w o ły w a n ia s ię do p o ję c ia n a u k i, to w c z a s a c h p o k a r t e z j a ń s k ic h m e ta f iz y k a od te g o u w o ln ić s ię n ie m o g ła . U z a le ż n io n a o d id e i n a u k i u n i w e r s a l n e j , k t ó r ą d e fa c to n a le ż a ło d o p ie ro o p ra c o w a ć , s t a r a ł a się n a jp i e r w d o ­ w ie ś ć sw ej o g ó ln o te o r e ty c z n e j w a ż n o ś c i, a d o p ie ro p ó ź n ie j a k c e n t o ­ w a ć p ie r w s z e ń s tw o w s t o s u n k u do in n y c h n a u k . J e d n a k ż e p o t w i e r ­ d z e n ie te g o (w k o n te k ś c ie K a r te z ja ń s k ie g o s t a t u s u w ie d z y ) s ta n i e się m o ż liw e ty lk o w te d y , k ie d y o d p o w ia d a ć b ę d z ie m e to d o m i c e lo m p o ­ z n a n i a n a u k o w e g o . L e c z i w ó w c z a s m e ta f iz y k a , z a le ż ą c od te g o , co j ą w a r u n k u je , n ie b y ła b y t e o r i ą w ie d z y ro z u m o w e j. G d y b y coś j ą w y ­ p r z e d z a ją c e g o s ta n o w iło s y s te m w c z e ś n ie j d o w ie d z io n y c h tw ie r d z e ń , to z k o n ie c z n o ś c i m u s i a łb y to b y ć s y s te m z a s a d n a c z e ln y c h . W te d y z a ś id e a n a u k i u n i w e r s a l n e j o k a z a ła b y s ię z b ę d n a . S k o ro j e d n a k m e ta f iz y k a m a p o p r z e d z a ć n a u k ę , s a m a n ie b ę d ą c g o to w ą t e o r ią , to u je j p o d s ta w m u s i le ż e ć m y ś le n ie , j a k o coś, co u z a ­ s a d n i a c a ło ś c io w ą k o n s tr u k c ję w ied zy. B y ł to w n io s e k , k t ó r y K a r te - z ju s z u z a r a n i a e p o k i n o w o ż y tn e j s fo r m u ło w a ł, a k t ó r y K a n t n a s t ę p ­ n ie b e z s k r u p u łó w w y k o r z y s ta ł. Z a s łu g i m y ś lic ie la f r a n c u s k ie g o m u ­ s z ą w te j k w e s t i i z o s ta ć d o c e n io n e , c h o ć b y d la te g o , ż e b ę d ą c p r o t o p l a s t ą n a u k i u n i w e r s a l n e j , z d e c y d o w a n ie o d r z u c a ł s c e p ty c y z m M o n ta ig n e ’a i e s e n c ja liz m S u a r e z a (choć w m n ie js z y m s to p n iu ) , b u ­ d u ją c w z a m i a n m e to d o lo g ic z n ą b a z ę m a te m a ty c z n e j o c z y w isto śc i. N ie m n ie j, o p a rc ie m e ta f iz y k i n a p o z n a n iu p e w n y m , j a s n y m i o czy ­ w is ty m b e z s p r z e c z n ie ś w ia d c z y ło o u s y tu o w a n iu filo z o fii K a r te z ju - s z a n a p o g r a n ic z u d w u ś w ia tó w : s c h o la s ty c z n e g o (sto p n io w o z a n i k a ­ ją c e g o ) o r a z n o w o ż y tn e g o (d o p ie ro k s z ta łto w a n e g o ) . I o ile ic h w z a ­ j e m n e p r z e n i k a n i e s ta n o w iło w y r a z n o w e g o p o d e jś c ia do z a g a d n i e ń m e ta fiz y c z n y c h , o ty le ic h f o rm a , d a le j m o cn o z w i ą z a n a z A r y s to te - l e s o w s k ą e s e n c j a l i z a c ją p l u r a l is ty c z n y c h fo rm b y tu , s k u tk o w a ła p o ­ ja w ie n i e m s ię w ie lu d z ie d z in n a u k i, n o ta bene o z n a c z n ie z ró ż n ic o ­ w a n y c h s p o s o b a c h b a d a w c z y c h . T o te ż j e ś l i ro zw ó j w ie d z y d e te r m i n o ­ w a n y m ia ł b y ć u n i w e r s a l n ą m e to d ą , to z a s a d y m e ta fiz y c z n e n a le ż a ło k s z ta ł to w a ć t a k , a b y b y ły o g ó ln y m s c h e m a te m p o z n a n ia . W is to c ie d o w o d z iło to , iż e p is te m o lo g ia K a r t e z j a ń s k a o p ie r a ła s ię w c a ło ś c i n a p o d m io to w y c h tw i e r d z e n i a c h m y ś l e n ia n ie s y s te m o w e g o (w ś r e d n i o ­ w ie c z u n i e k w e s t i o n o w a n ą p o z y c ję z a jm o w a ł s y s te m , a n ie o k r e ś l a j ą ­ cy go sp o só b m y ś le n ia ) , o b e jm u ją c e g o c a ł ą s fe r ę b y tu . F a k t , że s y s ­ te m o w a filo zo fia m e ta fiz y c z n a n ie b y ła w a r u n k o w a n a r o z u m o w a n ie m d o w o d o w y m , lec z h o r y z o n te m p r z e d m io to w y m , u z a le ż n ia ł j ą o d e g ­ z y s te n c ja ln e g o a s p e k t u p o z n a n ia . L ecz a s p e k t t e n , p o d le g a ją c z a i n ­

te r e s o w a n io m fiz y k i, w ogóle n ie le ż a ł w k o m p e te n c ja c h a n a li ty k i r o ­ z u m u . J e j o b ie k te m n ie z m ie n n ie p o z o s ta w a ł b y t, o d k r y w a n y w cogito (w ra z z K a r te z ju s z e m p o d p o r z ą d k o w a n ie m y ś le n ia s y s te m o w e g o m y ­ ś le n iu m e ta fiz y c z n e m u z a le ż a ło od m y ś le n ia m a te m a ty c z n e g o ). S t ą d w y łą c z n ie r e f le k s ja n a d m y ś le n ie m o k r e ś la ła is to tę p o z n a n ia , p o c h o ­ d z ą ce g o z u m y s łu s a m o ś w ia d o m e g o p o d m io tu , b ę d ą c e g o d e fa cto w y ­ ł ą c z n ą p o d s ta w ą w s z y s tk ic h in n y c h n a u k . W y k ra c z a ją c dość d a le k o p o z a g r a n ic e s c h o la s ty c z n e j o n to lo g ii, p r z y p is a ł K a r te z ju s z m e ta f iz y ­ ce z n a m io n a z d e c y d o w a n ie s u b ie k ty w is ty c z n e , p r z y c z y m z n a c z o n y n im i p r o g r a m m a t e m a t y k i u n iw e r s a ln e j p r o w a d z ił do z a ta r c i a r ó ż n i­ cy m ię d z y n a u k ą o b y c ie a p o z o s ta ły m i je j r o d z a ja m i. T o te ż g d y b y p o z n a n ie m e ta fiz y c z n e z a s a d n ic z o n ie ró ż n iło s ię od p o z n a n ia m a t e ­ m a ty c z n e g o , tz n . g d y b y b y ło je d y n ie b e z p o ś r e d n ią k o n s e k w e n c ją im ­ p lik a c ji tw ie r d z e n ia cogito ergo su m , z n a c z y ło b y to, że p r a w d ę o p r z e d ­ m io ta c h m o ż n a d e d u k o w a ć a p r io r i . N ie p o d z ie la ją c te g o p r z e k o n a n ia , n ie z b u d o w a ł K a r te z ju s z d o jrz a łe j e p is te m o lo g ii, z k tó re j a n a lity c z n ie m ó g łb y d e d u k o w a ć p o s z c z e g ó ln e tw ie r d z e n ia s y s te m u filo z o ficz n e g o . P o d o b n ie , n ie tw o rz ą c s y s te m u z a s a d n a c z e l n y c h filozofii (u ja w ­ n iły s ię o n e d o p ie ro w T e o rii W ie d z y F ic h te g o ), o p a r ł co g ito n a r ó ż ­ n i c y m e t o d o l o g i c z n e j , tj. n a k o n t a m in a c j i d w u r ó ż n y c h a k tó w p o z n a w c z y c h o o d m ie n n y m s t a t u s i e p r z e d m io to w y m . I j e ś l i j e d n e z n ic h d o ty c z y ły t r e ś c i ś w ia d o m o ś c io w y c h , a d r u g ie ic h u w a r u n k o ­ w a ń , to łą c z y ł K a r t e z j u s z t e p o r z ą d k i , o n to lo g iz u ją c w s p o m n i a n ą r ó ż n i c ę . P o z w a la to p r z y p u s z c z a ć , iż w t e n w ła ś n ie sp o só b s y g n a li­ z o w a ł n a r o d z in y filozo fii tr a n s c e n d e n t a l n e j. N ie m n ie j, s k o ro r e f le k s ja e m p ir y c z n a i e g o ty c z n a s ta n o w ią o d r ę b n e r o d z a je re fle k s ji, to f o r m u ­ ł a cogito ergo s u m p o d ż a d n y m w a r u n k ie m n ie s p r o w a d z a się do fo r­ m u ły s u m ergo cogito. P o tw ie r d z a to , że w ła ś c iw ą i s t o t ą filo zo fii c z y n i K a r te z ju s z m y ś le n ie . I s t n i e n i e z a ś , u s y tu o w a n e n a o d le g ły c h je g o p e ­ r y f e r ia c h , g w a r a n to w a ło , co n a jw y ż e j, iż p o d m io to w o -p rz e d m io to w a s t r u k t u r a w iedzy, m im o że z a sa d n ic z o o d n o si się do a k tó w u m y sło w y c h , d a le j p o z o s ta je w g e s tii s u b s ta n c ja l n e j ś w ia d o m o ś c i. B e z s p rz e c z n ie k s z ta ł tu j e to d u a li s ty c z n ą s t r u k t u r ę K a r te z ja ń s k ie g o p o z n a n ia .

O c z y w iśc ie , n ie z m ie n ia to f a k t u , że z w r o t w s tr o n ę co g ito s t a ł się s w o is ty m p u n k t e m o d n ie s ie n ia d la f i l o z o f i i p o d m i o t u . P o m ija ­ ją c n a w e t, że n i e k t ó r y m i z a ło ż e n ia m i sw ej n a u k i d a le j tk w i ł K a r t e ­ z ju s z w s c h o la s ty c z n y m k lim a c ie w iedzy, k o n s e k w e n c je m e to d o lo g ic z ­ n e je g o filo z o fii s ta ł y s ię je d n a k o w o w a ż n e z a ró w n o d la t r a n s c e n d e n - t a l i z m u K a n t a , F ic h te g o , j a k i fe n o m e n o lo g ii H u s s e r l a 2. W r z e c z y

2 Należy jednak odnotować, „że nie sama tylko podmiotowa pewność, zdoby­ wana niepodważalnym aktem samowiedzy w Kartezjańskim cogito, lecz

najwyraź-s a m e j p o z w a la to najwyraź-s ą d z ić , iż p r z e ło m e p inajwyraź-s te m o lo g ic z n y z w ią z a n y z o d ­ k r y c ie m cogito, s k u tk u ją c y i t e o r i ą p o z n a n ia (K a n t), i m e ta f iz y k ą (H e ­ g e l), p o le g a ł n a p r z e s u n i ę c i u c a łe g o c ię ż a r u filo z o fo w a n ia ze s fe r y p r z e d m io to w e j n a o b s z a r p o d m io to w y . W k o n s e k w e n c ji p r o b le m a t y ­ k a filo z o fii w m n ie js z y m ju ż s to p n i u d o ty c z y ła b y t u , a w z n a c z n ie w ię k s z y m m y ś le n ia , s y tu u j ą c u n i w e r s u m p r z e d m io to w e n a d a le k im p l a n i e s w y c h te o r e ty c z n y c h z a in t e r e s o w a ń . J e d n a k i t a z m i a n a w y ­ m a g a ł a p e w n e g o w y ja ś n ie n ia , j a k o że d o ś w ia d c z e n ie je d n o ś c i b y t u d a le j p o z o s ta w a ło w g e s tii s a m e g o i n t e l e k t u . N a le ż a ło w ię c w y r a ź ­ n ie o d ró ż n ić m e ta f iz y k ę k o n k r e t n e j ś w ia d o m o ś c i p o d m io to w e j ( ś w ia ­ d o m o ść p r a w d y k o n k r e tn e j) o d tr a n s c e n d e n t a l n e g o Ich d en k e. O b s z a r p o d m io to w e g o J a , m im o że je d n o c z y ł m o m e n t i m m a n e n t n y i e g z y ­ s te n c ja ln y , w d a ls z y m c ią g u s e p a r o w a ł i n d y w id u a liz m m e to d o lo g ic z ­ n y K a r te z ju s z a o d K a n to w s k ie j filo z o fii t r a n s c e n d e n t a l n e j . T a k d ł u ­ go p r z e to u n ie m o ż liw ia ł ro z w in ię c ie t e o r ii e p is te m o lo g ic z n e j, j a k d ł u ­ go p o z n a n ie b y ło w y tw o r e m ś w ia d o m o ś c i i n d y w id u a ln e j. S y t u u ją c co g ito w jej s t r u k t u r a c h , n ie d o ró w n y w a ł K a r te z ju s z t r a n s c e n d e n t a l ­ n e j e p is te m o lo g ii K a n t a i F ic h te g o , p o z o s ta ją c n a d a le k ic h o b r z e ż a c h k r y ty c y z m u 3. C h c ą c s ię z b liż y ć do je g o c e n tr u m , n a le ż a ło o p ra c o w a ć p r o g r a m z a s a d n a c z e ln y c h filo z o fii j a k o p o d s ta w o w y c h r e g u ł r o z w i­ n ię te j t e o r i i m e to d o lo g ic z n o -e p is te m o lo g ic z n e j. W y m a g a ło to j e d n a k — p o u p r z e d n i m z lik w id o w a n iu p r z e d m io to w y c h a s p e k tó w m y ś le n ia (s f e ra s u m ) — a n a liz y ś w ia d o m o ś c i ja k o s t r u k t u r a l n e g o e le m e n tu p o d ­ m io tu t r a n s c e n d e n t a l n e g o . D o p ie ro to p o z w a la s ą d z ić , iż m im o w ie ­ l u w a ż k ic h o g r a n ic z e ń s k o n s tr u o w a ł K a r te z ju s z m o d e l filo zo fii, k t ó ­ r y a n ty c y p u ją c z a ło ż e n ia t r a n s c e n d e n t a l i z m u , p o d n ió s ł co g ito do p o ­ z io m u s p e łn ia ją c e g o n a jw a ż n ie js z e je g o p o s tu la ty .

Z g o d n ie z n im i filo zo fia m e ta fiz y c z n a w te d y ty lk o o d p o w ia d a ocze­ k iw a n io m t e o r i i n a u k o w e j, k ie d y w a r u n k o w a n a j e s t p o w s z e c h n o ś c ią p o z n a n ia . K a r te z ju s z j e d n a k z p o d a n y c h j u ż w z g lę d ó w n ie p o t r a f ił w p e łn i t e m u z a d a n i u s p r o s ta ć . N ie f o r m u łu ją c (w o d e r w a n iu o d i s t ­ n ie ją c y c h d y s c y p lin w ie d z y ) ja k ic h k o lw ie k te z , b ę d ą c y c h t e z a m i filo ­

niej dopiero Kantowsko-Fichteańskie pytanie o wspólne podstawy dla samopew- ności podmiotu oraz bezwzględnej ważności przedmiotowej jego świadomych ak ­ tów, przeżyć czy doświadczeń — a więc właśnie transcendentalne pytanie o sens i sposób istnienia tej zasadniczo korelatywnej całości, ja k ą stanowi podmiotowość wraz z jej obiektywnym »światem« — jest punktem wyjścia i centralnym proble­ mem całej filozofii Husserla”. Zob. M.J. S i e me k : Wolność, rozum, intersubiektyw- ność. Warszawa 2002, s. 200—201.

3 Ja k bowiem powiada M.J. Siemek, „Descartes jako filozof porusza się w ob­ szarze wyłącznie »tradycyjnej«, a nie »transcendentalnej« teorii poznania.” Ibidem, s. 202.

zo fii p ie r w s z e j, t r w a ł w p r z e k o n a n iu (w p ły w N e w to n a ) , że n i e z a le ż ­ n ie o d o b ie k tó w b a d a ń filo z o fic z n y c h i s t n i e j e p o z n a n ie o b ja ś n ia ją c e w a r u n k i ic h m o żliw o śc i. D la te g o t r a n s c e n d e n t a l i z m , n ie k i e r u j ą c się w s tr o n ę id e i n a u k i u n i w e r s a l n e j , lec z w y łą c z n ie k u a n a li z i e p r o b le ­ m ów , j a k i e w y n i k a j ą z f a k t u i s t n i e n i a n a u k i, w k a ż d y m je j a s p e k c ie u j a w n ia a p r i o r y c z n e p o d s ta w y p o z n a n ia filo z o ficz n e g o . J e d y n ie o n e , p r z y b i e r a j ą c fo rm ę k r y ty c z n e g o n a m y s ł u r o z u m u n a d s a m y m s o b ą , s p r a w ia j ą , że filo z o fia K a n to w s k a , b ę d ą c t r a n s c e n d e n t a l n y m s p o s o b e m b a d a n i a s k ła d n ik ó w w ie d z y n ie z a le ż n y c h od d o ś w ia d c z e ­ n ia , n a w ią z u je w p r o s t do K a r te z ja ń s k ie g o co g ito j a k o c e n tr a l n e j k a ­ te g o r ii n a u k i. I j e ś li rz e c z y w iś c ie w a r u n k i n a r z u c o n e p r z e z K a n t a n a filo z o fię t r a n s c e n d e n t a l n ą m ia ły k a r t e z j a ń s k i e k o r z e n ie , to z r e d u k o ­ w a n ie je j do p r o b le m u w ie d z y o w ie d z y s p rz y ja ło w y jś c iu z p o d m io - to w o -p rz e d m io to w e g o d u a liz m u .

N ie m n ie j i s t o t n e w ty m w z g lę d z ie w y d a j ą s ię u s t a l e n i a L e i b n i ­ z a , k t ó r y z a k ła d a , że z in t e le k t u a l iz o w a n i e i s t n i e n i a ( s u b s ta n c ja ) p o ­ ję c io w o k s z t a ł t u j e rz e c z y w is to ś ć . S u g e r u je to , iż w ł a ś n ie L e ib n iz b y ł w ła ś c iw y m t w ó r c ą n o w o ż y tn e j filo zo fii, a t e m a t y k a m o n a d o l o g i i , z a c i e r a ją c a o d m ie n n o ś ć m ię d z y r e a l n y m a id e a ln y m , s ta n o w iła p r z y ­ k ł a d m e ta f iz y k i to ż s a m o ś c i, k tó r e j o s ta te c z n y m d o p e łn ie n ie m o k a z a ł s ię a b s o lu ty z m H e g la 4. P r z y c z y m o d r z u c e n ie p r z e z L e ib n iz a r ó ż n i ­ cy: r e a l n e — i d e a ln e i r z e c z y w is te — k o n ie c z n e , p o k a z u je , j a k s u b s t a n ­ c ja („rzecz” o n to lo g ii), r o z w ija ją c s ię z p o ję c ia in d y w id u a ln o ś c i, s ta je się je j a n a l i t y k ą . W id a ć t u ja s n o , z ja k i c h p o w o d ó w p o d m io t p o z n a w ­ czy u r a s t a do r a n g i n a c z e ln e j k a te g o r ii e p is te m o lo g ic z n e j, a p y t a n i e , d la c z e g o i s t n i e j e coś ra c z e j n iż n ic , m a c h a r a k t e r r a c jo n a ln y . Ś w ia ­ d o m o ść , że e p is te m o lo g ic z n a filo z o fia L e ib n iz a b y ła w is to c ie filo z o ­ f i ą m e ta fiz y c z n ą , s p r a w ia ła , że s z u k a n ie p o z a ra c jo n a ln e g o ź ró d ła w ie ­ d z y n ie m ia ło j u ż w ię k s z e g o s e n s u . W y n ik a ją c a s t ą d r e d u k c j a b y t u ( r e d u k c ja r e f le k s y jn a ) do m y ś li, s ta n o w ią c a , j a k w ia d o m o , clo u L ei- b n i z j a ń s k ie g o c o g ito m o n a d o lo g ic z n e g o , p o w o d o w a ła , że i s t n i e n i e , s to p n io w o t r a c ą c p r z e d m io t o w ą n a t u r ę , o d n a jd y w a ło s ię w y łą c z n ie w t r e ś c ia c h ś w ia d o m o ś c i. W r e z u l ta c ie , je g o r e a ln o ś ć z a s t ą p i o n a z o ­ s t a ł a f o r m a ln o ś c ią o k r e ś le ń , w k t ó r y c h to ż s a m o ś ć d u c h a (u m y s łu ) i r z e c z y w is to ś c i (b y tu ) n e g o w a ła i s t n i e n i e n ie z a le ż n e o d r a tio . I s k o ­ r o f u n k c jo n o w a n ie b y t u w o b ie k ty w n e j f o rm ie m y ś le n ia z n o s i s u b ­ 4 Osoba Hegla jest tu ważna, albowiem próbował on „restytuować metafizykę, a w rzeczywistości dokonał ontologizacji refleksji. Refleksja, która była dotychczas związana z człowiekiem lub podmiotem filozofowania, jest dla Hegla (jako reflek­ sja spekulatywna, absolutna lub refleksja totalna — to są nazwy, których Hegel używa w swojej logice) po prostu bytem”. Zob. W. C h u d y : Byt czy refleksja. „Znak” [1994], nr 7: Metafizyka na rozdrożu. Red. K. T a r n o w s k i , s. 78.

s ta n c j a l n y w y m ia r c o g ito , to o z n a c z a to , że i s t n i e j e f o r m a ln e p r a w o r o z u m u , f u n k c jo n u ją c e p o d p o s t a c i ą p e w n e j n o r m y p o z n a w c z e j, tzw . w p r z ó d u s t a n o w i o n e j r a c j o n a l n o ś c i (te o d y c e a ). D o w o d z i ono, iż o k r e ś la ją c w e w n ę t r z n y z w ią z e k m ię d z y p o ję c ia m i ( k o h e r e n - c y jn a t e o r i a p r a w d y w m ie js c e te o r i i k o r e s p o n d e n c y jn e j), p r z y w o ła ł L e ib n iz lo g ic z n ą r a c ję b y tu , k tó re j p o d m io t n ie w y tw a r z a , lecz do k t ó ­ re j b e z w z g lę d n ie s ię o d w o łu je . L e ib n iz ja ń s k ie k w e s tio n o w a n ie z d o ln o ś c i c ogito do p o d m io to w e g o s a m o s t a n o w i e n i a w ie d z y m a s w e u w a r u n k o w a n i e w o b ie k ty w n e j s t r u k t u r z e i n t e l e k t u , z k t ó r ą k o ja r z o n a j e s t i d e a w p r z ó d u s t a n o ­ w i o n e j r a c j o n a l n o ś c i . To j e d n a k ro d z i s y tu a c ję , w k tó re j s u b s ta n - c ja ln o ś ć p o d m io tu n ie o d p o w ia d a e p is te m o lo g ic z n e j te o d y c e i r o z u m u . D la te g o , o p ie r a ją c p o z n a n ie n a p a n lo g ic z n e j m e to d o lo g ii, k o n s tr u o w a ł z rę b y ta k ie g o filo z o fo w a n ia , w k tó r y m r e f le k s ja a n a li ty c z n a d e t e r m i ­ n u je r e f le k s ję m e ta f iz y c z n ą (po jęcio w e u z a s a d n i e n i a is tn ie n ie ) , a p r o ­ b le m p r z e d m io to w e g o i s t n i e n i a z o s ta je s p r o w a d z o n y do je g o o k re ś lo - n o ś c i w r a m a c h tzw . z a s a d y r a c j i d o s t a t e c z n e j (ra c jo n a ln e j je d n o ś c i tre ś c io w e j) j a k o r e g u ł y le g ity m iz u ją c e j lo g ic z n y c h a r a k t e r b y tu . T o te ż L e i b n iz ja ń s k a n e g a c ja a u to n o m ii p r z e d m io to w e j — m e to - d o lo g iz m r a c j i d o s t a t e c z n e j — w o k r e ś lo n y sp o só b k o n t y n u o w a ­ n a w T e o rii W ie d z y F ic h te g o i o n to lo g ii H e g la , w lic z ą c y m s ię s to p ­ n i u i n s p i r o w a ła filo z o fię n e o t r a n s c e n d e n t a l n ą H e i n r i c h a R ic k e r ta .

M y ś l K a n t a , n a w ią z u ją c do r e f le k s ji L e ib n iz a , r e d u k u ją c e j co gito m e to d o lo g ic z n e do c o gito m o n a d o lo g ic z n e g o ( z a ta r c ie r ó ż n i c y m e ­ t o d o l o g i c z n e j ) , j a w i s ię w ię c z r a d y k a li z o w a n ą w e r s j ą K a r te z ja ń - s k ie g o m y ś le n ia . N e g u ją c p r z e k o n a n ie o je d n o ś c i p o z n a n ia t k w i ą c e ­ go w je d n o ś c i ś w i a t a 5 ( r a c jo n a ln a o n to lo g ia W olffa), m o ty w o w a n y

do-5 „W odróżnieniu od Kartezjusza, sposób ten nie polegał na abstrakcyjnych roz­ ważaniach, usiłujących w oderwaniu od faktycznie istniejących dyscyplin wiedzy ustanowić niepodważalne zasady nauki pierwszej. Dla K anta pozostającego pod silnym wrażeniem postępów dokonywanych przez nowożytne przyrodoznawstwo i matematykę, było poniekąd rzeczą oczywistą, iż filozofia, która chciałaby ucho­ dzić za dyscyplinę rozumową, musi swe badania rozpoczynać od uznania faktu, iż poza n ią [...] istnieć może w pełni prawomocne poznanie naukowe, domagające się co najwyżej filozoficznego wytłumaczenia swej możliwości, lecz nie podlegają­ ce radykalnej krytyce, która mogłaby prowadzić do jej totalnego odrzucenia, tak jak ma to zazwyczaj miejsce w wypadku systemowego myślenia metafizycznego. Transcendentalne podejście do zagadnień filozofii nie powinno zatem zwracać się ku abstrakcyjnej idei nauki uniwersalnej, lecz ku szczegółowej analizie szeregu problemów merytorycznych, jakie nasuwa sam fakt istnienia nauki, jak też ludz­ kie działanie rozpatrywane już to w aspekcie czysto moralnym czy estetycznym”. J. J u s i a k : Metafizyka a poznanie bezpośrednie. Tradycyjny i współczesny kształt zagadnienia. Lublin 1998, s.183.

d a tk o w o te o r io p o z n a w c z ą k r y t y k ą W o lffia ń s k ie j m e ta f iz y k i ( L a m b e r t i C r u s iu s ) , s y g n a liz o w a ł K a n t n a d e jś c ie p o z n a n ia o p a r te g o n a p r z e j ­ r z y s t y c h d la ś w ia d o m o ś c i z a s a d a c h n a c z e l n y c h . U w a ż a ł b o ­ w ie m , że filo z o fia , w o d r ó ż n ie n iu o d n a u k i m a te m a ty c z n e j, w c a ło ś c i o p ie r a ć s ię m u s i n a p o z b a w io n y c h d o w o d u tw i e r d z e n i a c h , b ę d ą c y c h p o d s ta w o w y m i tw ie r d z e n ia m i p o z n a n ia ro z u m o w e g o . G łó w n ie d la te g o d e c y d u ją c e z d a je s ię ic h o k r e ś le n ie (p o ję c ia ro z u m o w e z a p e w n ia ją c e je d n o ś ć d o ś w ia d c z e n ia ) 6, a n a s t ę p n i e w y k a z a n ie , że s a m o ś w ia d o m e J a j e s t n ie ty lk o p o d m io te m w ie d z y te o re ty c z n e j (p o d m io te m s u b s t a n ­ c ja ln y m k o r e l a ty w n ie o d n ie s io n y m do ś w ia ta ) , a le t a k ż e p o d m io te m d e fin io w a n y m p r a w a m i w o ln o śc i. M a ją c to n a w z g lę d z ie , d o t a r ł K a n t do s t r u k t u r y s a m o ś w ia d o m o ś c i i z w ią z a ł j ą z p o z n a n ie m m e ta f iz y c z ­ n y m ( p rz e d m io ty n o w o ż y tn e j m e ta fiz y k i t w o r z ą ś w ia t m y ślo w y ). L ecz 0 ile je s z c z e d la L e ib n iz a p o z n a n ie w y z n a c z a ł z a k r e s s ą d ó w a n a ­ l i t y c z n y c h , o ty le K a n to w s k i s ą d s y n t e t y c z n y a p r i o r i b y ł j e d n o ś c i ą p o jęć s k o n s tr u o w a n y c h n a p o d s ta w ie d o ś w ia d c z e n ia i s y n ­ te ty z u ją c y c h je s t r u k t u r m y ś le n ia . R e z y g n a c ja b o w ie m z p o z n a n ia p rz e d m io to w e g o w y n i k a ła z p r z e k o n a n ia , że p o z n a n ie , czy to J a (co­ g ito ), czy te ż id e i ( h a r m o n ii p r z e d u s ta w n e j) , j e s t z a d a n i e m filo z o ficz ­ n y m z n a c z n ie w a ż n ie js z y m od p o z n a n ia p rz e d m io to w e g o . U p a t r u j ą c w t y m p r z e k o n a n iu s z a n s y n a o s t a t e c z n ą p e w n o ś ć p o z n a w c z ą , k o n ­ c e n tr o w a ł się K a n t n a b a d a n i u p o d m io to w o -lo g ic z n y c h s t r u k t u r , o k r e ­ ś la ją c y c h w a r u n k i m o ż liw o ś c i d o ś w ia d c z e n ia w ogóle. D la te g o z a j e ­ d y n ą p o d s ta w ę je g o je d n o ś c i u z n a ł t r a n s c e n d e n t a l n y m o d e l p o z n a ­ n ia , a tw o r z ą c e j go m e to d z ie k o n s tr u k c y jn e j (ze w z g lę d u n a a p r io r i p r z e s t r z e n i i c z a s u z a w a r t e w m e t a t e o r i i to w a rz y s z ą c e j z m y s ło w o ­ ści) n a d a ł c h a r a k t e r f o r m a ln y 7. M e to d a t a , d e f in iu ją c p o z n a n ie p o d ­ m io to w o , m a n i f e s t u je s ię w d w u g łó w n y c h f u n k c ja c h : ś w ia d o m o ś c i 1 s a m o ś w ia d o m o ś c i, o r a z w c z y n n ik u je d n o c z ą c y m d a n e d o ś w ia d c z e ­ n i a („M y ślę”). W t e n w ła ś n ie sp o só b — w y k a z y w a ł K a n t — b a d a n ie z a ró w n o e m p ir y c z n y c h , j a k i lo g ic z n y c h p o d s ta w r o z u m u u j a w n ia r e ­ f le k s ję w y ż s z e g o r z ę d u , w y a b s t r a h o w a n ą z w s z e lk ic h o k re ś lo n o ś c i, z w a n ą d a le j r e f l e k s j ą a p e r c e p c y j n ą . J a k o a u to n o m ic z n a w ła d z a

6 Uwagi na ten tem at zawarł Kant w rozprawie Welches sind die wirkilchen Fortschritte, die die Metaphysik seit Leibniz'ens und Wolff's Zeiten in Deutschland gemacht hat?

7 Myślenie musi podołać obligującemu je wyzwaniu i przyjąć postać krytycz­ nego namysłu rozumu nad samym sobą i przypisanym mu zadaniom. Innymi sło­ wy, przeoczenie refleksji nad jego poznawczą wydolnością byłoby równoznaczne zatraceniu przez refleksję jej naukowej autonomii. Stąd nawiązanie Kanta do Kar- tezjańskiego cogito jako naczelnej zasady badania naukowego jest warunkiem n a ­ mysłu nad warunkam i wiedzy prawomocnej.

i n t e l e k t u , u jm u je o n a a k ty w n o ś ć f ilo z o fic z n ą w k a te g o r ia c h m e to d o ­ lo g ic z n y c h , g d y ż ty lk o w te d y p o z n a n ie m e ta f iz y c z n e ( K a n t w ią ż e je z p o z n a n ie m t r a n s c e n d e n t a l n y m ) j e s t o s ta te c z n ie p ra w o m o c n e , k i e ­ d y u p o d o b n i s ię do n a u k p rz y r o d n ic z y c h . K a n to w s k ie p o ję c ie r e f le k s ji s ta n o w i w ię c tr z e c ie p o K a r te z ja ń - s k im i L e ib n iz ja ń s k im u ję c ie , w k tó r y m p r z e s ta je b y ć o n a n a r z ę d z ie m o p is u ( K a r te z ju s z ) lu b m e t o d ą l e g i ty m i z o w a n ą p r z e z B o g a (L e ib n iz ), a s ta je s ię k o n g lo m e r a te m k o n ie c z n y c h w a r u n k ó w m o ż liw o śc i p o z n a ­ n ia , s k ie r o w a n e g o w s tr o n ę a n a li z y s a m e g o s ie b ie . Z w ra c a s ię ty m s a m y m k u o b ie k ty w n o ś c i, k t ó r ą w k o n c e p c ji K a n t a o d z w ie r c ie d la w w y m ia r z e p r a k ty c z n y m t r a n s c e n d e n t a l n a i d e a w o ln o śc i. I j e ś l i n a ­ u k a K a n t a , u s t a l a j ą c a w a r u n k i je d n o ś c i p o z n a n ia , s ta n o w i p u n k t z w r o tn y filo zo fii p o K a r t e z j u s z u ( tr a n s c e n d e n tn o ś ć n ie s t a n o ­ w i w s y s te m ie K a n t a s fe ry p r z e d m io to w e j), to s ta j e s ię o c z y w iste , że r ó ż n i c a m e t o d o l o g i c z n a m u s i u le c d e f in ity w n e j r e d u k c ji. W jej w y n ik u p o z n a n ie b e z p o ś r e d n ie z a s tą p io n e z o s ta je f o r m a ln ą k o n ­ s ty t u c ją sw eg o p r z e d m io tu . U k a z u ją c jeg o lo g ik ę, r e d u k o w a ł K a n t L ei- b n iz ja ń s k ie g o B o g a do t r a n s c e n d e n t a l n e j s fe r y p o d m io to w e j, w k t ó ­ re j p r a w d z iw o ś ć s ą d u z a w ie r a s ię w s y n t e t y c z n e j j e d n o ś c i a p e r c e p c j i , j a k o p o d s ta w o w y m w a r u n k u je g o m o ż liw o śc i. W ty m s e n s ie k o h e re n c y jn o ś ć t w i e r d z e ń t r a n s c e n d e n t a l n e j r e f le k s ji p r z e j a ­ w ia s ię je d y n ie w z a k r e s ie o g ó ln o śc i i k o n ie c z n o ś c i. N ie b ę d ą c d z ie ­ d z i n ą p o z n a n ia z m y sło w e g o , n ie is tn ie je r e a ln ie , lecz co n a jw y ż e j o b o­ w ią z u je . P o z w a la to p r z y p u s z c z a ć , iż tw o r z y K a n t t r z e c i ą s fe r ę p o ­ z n a w c z ą , k t ó r a s ta n o w ić m ia ła p o m o st m ię d z y d z ie d z in ą S e in i S o lle n . O d r ó ż n ia ją c ego s u b s ta n c ja l n e K a r te z ju s z a , z m o d y f ik o w a n e L ei- b n i z j a ń s k ą k o n c e p c ją B o g a , o d ego t r a n s c e n d e n t a l n e g o , u s ta n o w ił K a n t a p r i o r y c z n ą s y n te z ę j a k o f o r m ę s a m o ś w i a d o m o ś c i ( a p e r c e p c ja t r a n s c e n d e n t a l n a ) . P r z y p is u ją c je j c h a r a k t e r t r a n s c e n ­ d e n ta ln y , n a d a w a ł je j z a r a z e m r a n g ę n a jw y ż s z e j z a s a d y w s z e lk ie g o p o z n a n ia , w s e n s ie o k r e ś la ją c y m p r y n c y p iu m w o ln e g o u ż y c ia r o z u ­ m u . W y z n a c z a ją c f i n a l n ą g r a n ic ę p e w n o ś c i p o z n a w c z e j w ogóle, t w i e r ­ d z ił n a d to , iż s a m o ś w ia d o m e J a , z a w a r t e w p r z e d s t a w i e n i u „ J a j e ­ s te m ”, to w a r z y s z y k a ż d e j w o ln e j c z y n n o ś c i r o z u m u . D la te g o te ż s ą d „ J a i s t n i e j ę ” j e s t s ą d e m a n a l i t y c z n y m , a lb o w ie m ty lk o z J a m o ż n a lo g ic z n ie w y p ro w a d z ić is t n i e n i e . O n to lo g ic z n y r y s K a n to w s k ie j a p e r c e p c ji w c z e ś n ie j n iż n e o k a n - ty ś c i (n p . R ic k e r t) d o s tr z e ż e i r o z w in ie F ic h te . W w y p a d k u K a n t a m o ż n a j e d n a k m ó w ić o ty m , ż e k o n ie c z n o ś ć w ie d z y o w a r u n k a c h a p r io r i w s z e lk ie g o m o ż liw e g o p o z n a n ia w y n ik a z p o s ta w y , w k tó re j „ J a m y ś lę ” m a c h a r a k t e r p o d m io to w y . J e ś l i w ię c b r a k f u n k c ji n a o c z ­ n e j w y z n a c z a g r a n ic ę d o ś w ia d c z e n ia a p r io r i, to p o d m io to w o ś ć j e s t

w y z n a c z o n a r e f l e k s j ą u z a s a d n i a j ą c ą e m p ir y c z n e s to s o w a n ie r o z u m u . J a k o „ d r u g a je g o s t r o n a ”, k o n t r o l u je d z ia ł a n i a , k t ó r e t w o r z ą s t r u k ­ t u r y d z ia ła n ie to u z a s a d n i a j ą c e , w s k a z u ją c z a r a z e m n a p r a k t y c z n y (te o r e ty c z n o ś ć n ie w y c z e rp u je r o li i n t e l e k t u ) w a lo r i n t e l e k t u . W a rto te d y w s p o m n ie ć , że w m ie js c u , w k t ó r y m t r a n s c e n d e n ­ t a l n a a p e r c e p c j a k o ń c z y m e ta f iz y c z n e u s t a l e n i a K a n t a , z n a j d u ­ je s ię p u n k t w y jś c ia m e ta f iz y k i L e ib n iz a ( tr a n s c e n d e n c j a p r z y s ł u g i ­ w a ła B o g u ); ty le ty lk o , że K a n t, s y tu u j ą c B o g a w s fe r z e p r a k ty c z n e j, u c z y n ił z e ń n a jw y ż s z ą z a s a d ę p o z n a n ia lu d z k ie g o . D la te g o K a n t w ł a ­ ś n ie , p ie r w s z y b o d a j r a z w d z ie ja c h n o w o ż y tn y c h , p r z e c iw s ta w ił B o g u n o w ą z a s a d ę m e ta f iz y k i, a m ia n o w ic ie lo g ic z n ą z a s a d ę w o ln o ś c i8. J e j o d k ry c ie , b ę d ą c e p o d s t a w ą a k ty w n o ś c i p o z n a w c z e j, p o tw ie r d z a ło co n a jm n ie j d w a s p o so b y u ż y c ia ro z u m u : te o r e ty c z n y i p r a k ty c z n y , z j e d ­ n o c z e s n y m w s k a z a n ie m p ie r w s z e ń s tw a r o z u m u p r a k ty c z n e g o 9. P r z e j ­ ś c ie K a n t a o d te o r e ty c z n o ś c i do p r a k t y c z n o ś c i ( p r a k t y c z n e j e s t w s z y s tk o , co j e s t m o ż liw e p r z e z w o ln o ść ) o z n a c z a ło w ię c b a d a n ie w o l­ n o ś c i p o d k ą te m je d n o ś c i n ie z a le ż n y c h od d o ś w ia d c z e n ia z a s a d , p r z e z n i ą w ł a ś n ie s ta n o w io n y c h . U z n a ją c te d y filo z o fię p r a k t y c z n ą z a r e ­ f le k s ję m e ta f iz y c z n ą , p r z y n a jm n ie j d la n e o k a n ty z m u b a d e ń s k ie g o , m e t a f i z y k a r o z u m u p r a k ty c z n e g o o k a z u je s ię filo z o fią te g o , c o b y ć p o w i n n o (S o llen ). A s k o ro p r z y b ie r a c h a r a k t e r a k sjo lo g ic z n y , to n a e t a p i e k o n s tr u k c ji z a s a d n a c z e l n y c h i w n i o s k o w a n ia i n t e l e k t u ­ a ln e g o i s t o t n ą ro lę z a c z y n a o d g ry w a ć p r a k ty c z n o ś ć . J e j p r y m a t , s to p ­ n io w o z y s k u ją c w a lo r m e to d o lo g ic z n y , a n a lo g ic z n ie z r e s z t ą do K a n - to w s k ie j a p e r c e p c j i t r a n s c e n d e n t a l n e j , k o ja r z o n e j z s ą d e m „ J a m y ś lę ” (p o d m io t b ę d ą c y i n t e l e k t e m , a w ła ś c iw ie w o lą ), w ią ż e się z tw i e r d z e n i e m „ J e s t e m w o ln y ” (F ic h te , o n to lo g iz u ją c je , p o w ie , „ J e ­ s te m w o ln o ś c ią ”). W z w ią z k u z ty m n a jw y ż s z a p o r a z a d e k la r o w a ć , ż e K a n t o w s k a r a d y k a l i z a c j a K a r t e z j a ń s k i e g o c o g ito p o l e g a ł a , po p ie r w s z e , n a o p a r c iu p o z n a n ia n a r e f le k s y jn y m p r z e d m io c ie filo z o ­ f o w a n ia ; po d r u g ie , n a je g o d e n a tu r a l i z a c ji , w w y n ik u czeg o s a m o - ś w ia d o m e J a u t r a c ił o w ię ź z a ró w n o ze ś w ia te m rzeczy , j a k i z B o ­ g ie m (B óg L e ib n iz a , g w a r a n t u j ą c y je d n o ś ć b y tu , s ta j e s ię w u ję c iu K a n t a p o s t u l a t e m p r a k t y c z n y m w o ln e j is to ty ) . M e ta f iz y k a z a te m , k o ja r z o n a z i n t e l e k t u a l n ą w ł a d z ą s u b ie k ty w n e j j a ź n i , p r z y b i e r a p o ­ s ta ć b ą d ź a k s jo lo g ic z n ą ( n e o k a n to w s k a s z k o ła b a d e ń s k a ) , b ą d ź te ż a n tr o p o lo g ic z n ą (N ie tz s c h e ), w k tó r e j z a k r e s ie b r a k m e ta f iz y k i p r z y ­

8 Idea m etafizyki moralności była autorskim pomysłem K anta, gdyż nikt w nowożytności, począwszy od Kartezjusza, nie stworzył podobnego projektu.

9 Zob. I. Ka n t : Krytyka praktycznego rozumu. Tłum. J. G a ł e c k i . Warszawa 1984, ks. II, dział 2, § III.

r o d y p o w o d o w a ł, iż z m u s z o n a b y ł a u t o ż s a m i ć s ię z r o z u m e m p r a k t y c z n y m . I j e ś l i z a k ła d a ła , że p o z n a n ie o p a r t e n a a b s o lu tn e j p e w n o ś c i r o z u m u w y n ik a z je g o m o ra ln e g o s to s o w a n i a 10, to m y ś le ­ n ie r o z u m u p r a k t y c z n e g o z b u d o w a n e j e s t n a p r a w ie w o ln o śc i. P o z w a la to s ą d z ić , iż do p r z e z w y c ię ż e n ia d u a li z m u p o z n a w c z e g o p r o w a d z iła F i c h te a ń s k a k r y ty k a m y ś li K a n ta . M o d y fik u ją c tr a n s c e n - d e n ta l iz m w d u c h u o g ó ln y c h z a ło ż e ń W isse n sc h a ftsle h re , k r y ty k o w a ł F ic h te je g o k o n c e p c ję d o ś w ia d c z e n ia z m y sło w e g o . W y k a z y w a ł, że s k o ­ ro m e to d a t r a n s c e n d e n t a l n a d o s ta r c z a m e ta fiz y c e s o lid n y c h p o d s ta w , to je j s to s o w a ln o ś ć n a le ż y r o z s z e rz y ć n a c a ło ś ć d o ś w ia d c z e n ia u m y ­ sło w ego . W s z a k d o p ie ro w ó w c z a s s ta n i e się o n a w ła ś c iw ą T e o r ią W ie ­ dzy, k i e d y o d p o w ia d a ć b ę d z ie r y g o r o m m y ś l e n ia s p e k u la ty w n e g o . N a s t ą p i to w ted y , g d y z m y sło w e i u m y sło w e d a n e z y s k a ją s t a t u s s p o n ­ ta n ic z n e j a k ty w n o ś c i i n te le k t u a ln e j, lecz a b y do te g o doszło, J a t r a n s ­ c e n d e n t a ln e n a le ż a ło p r z e k s z ta łc ić w p o n a d je d n o s tk o w y a k t ś w ia d o ­ m o śc i. O n to b o w ie m n a d a je d o ś w ia d c z e n iu r o z u m o w e m u o d m ie n n ą n iż w k o n c e p c ji K a n t a ro lę , b ę d ą c ą n a s t ę p s t w e m n o w e g o s t a t u s u k a ­ te g o r ii. I o ile w u ję c iu K a n t a b y ły o n e p o d m io to w y m i f o r m a m i o g lą ­ d u , u m o ż liw ia ją c y m i p o z n a n ie fen o m e n ó w , o ty le w F ic h te a ń s k ie j Teo­ r i i W ie d z y s t a ł y s ię o b i e k t y w n ą z a s a d ą m e ta f iz y k i. S to p n io w o o d z y ­ s k u ją c o d e b r a n y im p r z e z k r y ty c y z m K a n t a s t a t u s p r z e d m io to w y (w s y s t e m i e H e g l a s ta n o w ił y s y s t e m p o ję ć o k r e ś l a ją c y c h p r a w d ę b y tu ) , ja w iły s ię a b s o lu t n y m i p r a w a m i , s to s u ją c y m i s ię z a ró w n o do p o z n a n ia , j a k i do b y tu . J e g o b a d a n ie , o p a r t e n a c z y s ty c h p o ję c ia c h a b s o lu tn e j ś w ia d o m o ś c i, s p r a w ia ło , iż r o z u m j a k o s u w e r e n — in a c z e j n iż w t r a n s c e n d e n t a l i z m i e K a n t a — n ie p o d le g a ł a n i z m y s ło m , a n i r e g u ło m lo g ik i f o r m a ln e j. W ła ś n ie d la te g o s p e k u la t y w n a m e t a f i z y ­ k a F i c h t e a ń s k a , z a m y k a ją c a b y t w t r e ś c ia c h t r a n s c e n d e n t a l n e j s a ­ m o ś w ia d o m o ś c i, k w e s t io n o w a ł a r o z d z ie ln o ś ć te g o , co r o z u m o w e , i te g o , co e m p ir y c z n e 11. W k o n s e k w e n c ji s p r a w iła , że d a n e d o ś w ia d ­ c z e n ia s p ro w a d z o n e z o s ta ły do p o d m io to w y c h p r z e d s t a w ie ń . P r o p o ­ n o w a ł w ię c F ic h te , a b y p o z n a n iu b e z p o ś r e d n ie m u n a d a ć s e n s i n t e ­ l e k tu a ln y , s u g e r u ją c p o d n ie s ie n ie o g l ą d u i n t e l e k t u a l n e g o do r a n g i o g l ą d u r o z u m o w e g o . D o w o d z iło to , że p r z e d s t a w ie n i a n ie s ą p r z e d s t a w ie n i a m i p r z e d m io to w y m i (n o u m en ), lec z co n a jw y ż e j r o ­ z u m o w y m s y s te m e m w ied zy , w c a ło ś c i o p a r t y m j u ż n a a k ty w n o ś c i t r a n s c e n d e n t a l n e j ś w ia d o m o ś c i. T w ie rd z ą c , iż p o d s ta w o w y m c e le m

10 Zob. I. Ka n t : Uzasadnienie metafizyki moralności. Tłum. M. W a r t e n b e r g , R. I n g a r d e n . Warszawa 1984, s. 411.

11 Zob. J.G. F i c h t e : Teoria Wiedzy. Wybór pism. Tłum. M.J. S i e m e k . T. 1. Warszawa 1996, s. 83—84.

m e ta f iz y k i j e s t r e f le k s ja d u c h a n a d s a m y m so b ą , p rz y jm o w a ł, że T eo­ r i a W ie d z y j e s t w i e d z ą w ied zy. Z ró w n a n ie m e ta fiz y k i z w ie d z ą w ie d z y d o s ta rc z a ło w ie lu w a ż n y c h p r z e s ł a n e k u t o ż s a m i a n i a t e o r i i b y t u z w y t w a r z a j ą c ą go r e f l e k s j ą . Z te g o p o w o d u c z y n n o ść z n o s z ą c a n ie z a le ż n o ś ć rz e c z y w z g lę d e m ś w ia ­ d o m o śc i z n o s i r ó w n ie ż ic h p r z e d m io t o w ą a u to n o m ię . W a rto j e d n a k p a m i ę ta ć , że id e a liz m F ic h te g o n ie w y r a s t a ł a n i z k r y t y k i K a n to w - sk ie j r z e c z y s a m e j w s o b i e , a n i te ż z k o n s e k w e n c ji p r z y ję c ia o d m ie n n e j o p c ji te o rio p o z n a w c z e j. S t a w ia ją c p r z e d m y ś le n ie m m e t a ­ fiz y c z n y m z a d a n i a m e to d o lo g ic z n e , ju ż K a r l L. R e in h o ld d o s tr z e g ł k o ­ n ie c z n o ś ć p r z e k s z t a ł c e n i a K a n to w s k ie j filo z o fii t r a n s c e n d e n t a l n e j w n ie s p r z e c z n y s y s te m w ied zy , p o c h o d z ą c y z je d n e j, w d o d a tk u o g ó l­ n e j, z a s a d y ś w i a d o m o ś c i , w y ła n ia ją c e j z s ie b ie w s z e lk ie in n e t w i e r d z e n i a s y s te m u . J e d n a k ż e w p r z y p a d k u K a n t a p r z e s z k o d ą w r e a l iz a c ji te g o z a m i e r z e n ia b y ło r o z d w o je n ie p o z n a n ia n a p o z n a ­ n ie te o r e ty c z n e i p o z n a n ie p r a k ty c z n e . W p r a w d z ie m o ż n a b y ło t e m u z a p o b ie c , tw o r z ą c z t r a n s c e n d e n t a l i z m u w m ia r ę s p ó jn ą k o n c e p c ję w ie d z y , a le p o d w a r u n k ie m , że z o s ta n i e o n w y w ie d z io n y z t o ż s a m o ­ śc i z m y s łó w i r o z u m u p o d e g i d ą s a m e j ś w ia d o m o ś c i. W ty m c e lu f i­ lo zo fię K a n t a n a le ż a ło p r z e k s z ta łc ić w s y s te m s p e k u la ty w n e j n a u k i, n o s z ą c y z n a m i o n a t e o r i i w ie d z y , t z n . t e o r i i i s t n i e n i a w s z y s tk i c h p rz e d m io tó w . P r e t e n d u j ą c do r a n g i m e ta f iz y k i, c z y li o g ó ln ej n a u k i o z a s a d a c h te g o , co is tn ie je , w y c h o d z ić o n a p o w in n a od z a s a d y n a ­ c z e l n e j ( G r u n d s a tz ) , tj. k o n g l o m e r a t u lo g ic z n ie w y w ie d z io n y c h tw ie r d z e ń , n ie w y m a g a ją c y c h d a ls z e g o d o w o d u , a s ta n o w ią c y c h p o d ­ s ta w ę d la p o z o s ta ły c h d y s c y p lin w ied zy. M e ta f iz y k a z a ś ty lk o w te d y m a s z a n s ę z y s k a ć s t a t u s n a u k i a u to n o m ic z n e j, g d y w s k a ż e b e z ­ w z g lę d n ie p ie r w o tn y a k t j a k o z a r a z e m k o n ie c z n y w a r u n e k f o r m u ło ­ w a n ia w y jścio w eg o tw ie r d z e n ia s y s te m u . W ła ś n ie n a n im o p a r ł F ic h te a k ty w n o ś ć J a a b s o l u t n e g o (o d p o w ie d n ik K a n to w s k ie g o i n t e l e k ­ t u c z y ste g o ), m o g ą c e g o s ta n o w ić s ie b ie (c z y s te d z ia ł a n i e w o ln o ś c io ­ w e) i s w e p r z e c iw ie ń s tw o ( N ie -J a ), w p ie r w o tn y m a k c ie sa m o w ie d z y , k t ó r a m a z a p r z e d m io t c z y n n o ś ć u m y s ł u w a r u n k u j ą c ą w y t w a r z a n i e p r z e d s t a w ie ń . W r a z z a b s o l u t n y m J a n a s t ą p i ł o o s t a t e c z n e p o ż e g n a n ie F ic h te g o z J a e m p i r y c z n y m . S to s u ją c t ę s a m ą , co K a n t, m e t o ­ dę, w o d r ó ż n ie n iu od n ie g o u w a ż a ł j e d n a k , że z n a jd u je o n a s w e z a ­ s to s o w a n ie ty lk o w ó w c z a s , g d y p o z n a n ie b e z p o ś r e d n ie z y s k u je s t a ­ t u s p o z n a n ia i n t e l e k t u a l n i e p ie rw s z e g o . D o p ie ro w te d y p r a w d z iw ą n a t u r ę b y t u o d s ło n i w g lą d ( u k a z a n ie p o d s ta w y d o ś w ia d c z e n ia a b s o ­ l u tn e g o J a ) w c z y n n o ś c i u s t a n a w i a j ą c e w a r u n k i m o ż liw o ś c i w iedzy. A le to , co tw o r z y f u n d a m e n t d o ś w ia d c z e n ia , n ie j e s t b y te m s u b s t a n ­

c ja ln y m , g d y ż p o d s ta w a p o z n a n ia z a le ż y b e z p o ś re d n io od w ie d z o tw ó r- czej c z y n n o ś c i ś w ia d o m o ś c i t r a n s c e n d e n t a l n e j . J e ś l i z a te m J a a b ­ s o l u t n e j e s t n ie z r ó ż n ic o w a n ą je d n o ś c ią , g w a r a n t o w a n ą a k te m p o ­ z n a n i a p o d m io tu i p r z e d m io tu , to s ta n o w i o n a a u to n o m ic z n y w y tw ó r i n t e l e k t u a l n e g o o g l ą d u . S a m o o g l ą d a n i e n ie o z n a c z a j e s z ­ cze k ie r o w a n ia się k u b y to w i w je g o e g z y s te n c ja ln y m s e n sie . N ie m n ie j s k o ro j e s t on o d z ia ła n ie m s ta n o w ią c e g o J a , to z o n to lo g ic z n e j f o r m u ­ ły „ J a j e s t e m J a ”, w y p r o w a d z ił F ic h te k o le jn e t w ie r d z e n ie s y s te m u , a m ia n o w ic ie : j e ś l i i s t n i e j e J a , to p o w in n o r ó w n ie ż i s t n i e ć N ie - J a , g d z ie J a i N i e - J a d o p e łn i a ją s ię w z a je m n ie . J e d y n ie to tw o r z y r z e ­ c z y w is tą i s to tę p o z n a n ia k o n s tr u o w a n e g o p r z e z lo g ic z n ie n a jw a ż n ie j­ s z e z a s a d y m y ś lo w e , c z y li: z a s a d ę t o ż s a m o ś c i , z a s a d ę s p r z e c z n o ś c i i z a s a d ę p r z e c i w i e ń s t w a , u s y tu o w a n e w p ła s z c z y ź n ie w o ln o śc io w e g o J a , w k tó r e j p e w n o ś ć je g o s t a t u s u b y ­ to w e g o s ta j e s ię w y łą c z n ą p o d s t a w ą i s t n i e n i a ś w ia ta . C z y s te m u p o d ­ m io to w i p r z y z n a je w ię c F i c h te to , co k ie d y ś L e ib n iz k ł a d ł po s tr o n ie h a r m o n i i w p i e r w u s t a n o w i o n e j (Bóg). W w y jś c iu p o z a n i ą d o s tr z e g a ł p r z y k ł a d n a o c z n e g o s to s o w a n ia z a s a d y to ż s a m o ś c i ( J a = J a ) , z k tó re j w y n ik a t e z a e g z y s te n c ja ln a . N ie z n a jd u ją c je j u z a s a d ­ n i e n i a p o z a a b s o lu t n o ś c i ą J a , t r a k t o w a ł j ą ja k o w y r a z w o ln e g o d z ia ­ ł a n i a i n t e l e k t u p r a k ty c z n e g o , b ę d ą c e g o z a s a d ą w o ln o ś c i i m y ś le n ia z a r a z e m . O g l ą d i n t e l e k t u a l n y o d e g r a ł w s y s te m ie F ic h te g o r o lę n a - o c z n o śc i, u m o ż liw ia ją c r e f le k s ji u k a z a n i e a p r io r y c z n y c h w a r u n k ó w t r a n s c e n d e n t a l n e j ś w ia d o m o ś c i. W p r z e c iw ie ń s tw ie z a te m do u ję c ia K a n t a p r o p o z y c ja F ic h te g o n ie b y ła w y łą c z n ie p r o p o z y c ją m e to d o lo ­ g ic z n ą , le c z r ó w n ie ż s w o is te g o r o d z a j u r e f l e k s j ą o n to lo g ic z n ą . D l a t e ­ go, j e ś l i K a n t w p e łn i je s z c z e k o n c e n tr o w a ł s ię n a t r a n s c e n d e n t a l n i e z m o d y fik o w a n e j w e r s ji K a r te z ja ń s k i e g o c o g ito (Ich d e n k e ), F ic h te , u z n a ją c to ^ z a n ie w y s ta r c z a ją c e , p o ś w ię c ił s w e a n a li z y k a te g o r ii s u m (Ich bin). Ś w ia d c z y ło to j u ż o p r z y ję c iu z g o ła o d m ie n n y c h o d K a n t a z a ło ż e ń m e ta fiz y c z n y c h , w k t ó r y c h o g l ą d i n t e l e k t u a l n y , m a ją c z n a c z e n ie o n to lo g ic z n e , u z u p e ł n i a ł K a n t a o n i e d o g m a ty c z n ą te o r ię b y tu . N e g o w a ł ty m s a m y m F ic h te p r z e k o n a n ie , ja k o b y coś n i e ­ z a le ż n e g o o d ś w ia d o m o ś c i w a r u n k o w a ło je d n o ś ć p r o c e s u m y ś le n ia . Z te g o p o w o d u n ie w ła ś c iw e w y d a je się n a z y w a n ie ow ej je d n o ś c i p r z e d ­ m io te m , a lb o w ie m n ie j e s t o n a n ic z y m z e w n ę tr z n y m w s t o s u n k u do św ia d o m o ś c i. J e s t n a t o m i a s t s k u tk i e m je j d z ia ła n ia , k t ó r y j ą w y t w a ­ r z a , a w y tw a r z a ją c , o g lą d a z a r a z e m to , co w ła ś n ie w y tw o rz y ł. P o z w a ­ l a to s ą d z ić , iż o g l ą d i n t e l e k t u a l n y m a sw ój z a ró w n o t e o r e ­ ty c z n y , j a k i p r a k t y c z n y s e n s . T e n o s t a t n i , p o s ta w io n y n a p ie r w s z y m p l a n i e F i c h te a ń s k ic h r o z w a ż a ń , j a s n o d o w o d z ił sw e g o p r y m a t u . To­

te ż w e g o l o g i c z n e j z a s a d z ie id e n ty c z n o ś c i J a , ja k o z a s a d z ie t y p u „ J a p o w in ie n e m b y ć J a ”, p r z e ł a m u j e F ic h te K a n t o w s k ą d y c h o to m ię S E IN — SO LLEN . Ł ą c z ą c Ic h b in z Ic h so ll, p r z e k o n y w a ł, że d z ię k i i n t e l e k t u a l n y m c z y n n o ś c io m J a m o ż e s ię p o d m io t w y z w o lić o d p ra w , k t ó r y m p o d le g a w s z y s tk o , co n im n ie j e s t , p r z y c z y m ow o „ w s z y s tk o ” j e s t ty m , co p o d m io t u s t a n a w i a w p r o c e s ie sw ej p r a k ty c z n e j d z i a ł a l ­ n o śc i. O b r a z ś w i a ta , do ja k ie g o p r o w a d z i t a d z ia ła ln o ś ć , j e s t o b r a z e m J a s k ie r o w a n y m n a c z y s t ą a k ty w n o ś ć u s t a w i a j ą c ą ś w ia d o m o ś ć w o p o­ zy cji do N ie - J a . D la te g o p r z e d m io te m n e g a c ji J a n ie j e s t s u b s ta n c ja l- n o ś ć o b s e rw o w a ln y c h w d o ś w ia d c z e n iu z ja w is k , lec z ś w i a t ja w ią c y s ię m y ś lą c e m u J a w f o rm ie je g o w ła s n e j a k ty w n o ś c i. I s k o ro N i e - J a j e s t w y n ik ie m d z ia ł a ń ś w ia d o m o ś c i i z g o ła n ic z e g o w ię c e j, to p r ó b a s k o n s tr u o w a n i a m e ta fiz y c z n e g o s e n s u N i e - J a b y ła b y p o w r o te m do s u b s ta n c ja l n e g o m o n iz m u S p in o z y . B u d o w a n y n a n im s y s te m filo z o ­ fii p r z y r o d y m u s i a łb y o p ie r a ć s ię n a z a ło ż e n iu , że p o z n a n ie n ie j e s t w y n ik ie m p ie r w o tn e j je d n o ś c i p o d m io tu i p r z e d m io tu , co w r a m a c h W issen sch a ftsleh re w y d a je się p o p r o s t u n ie m o ż liw e . W ia d o m o w s z a k , że k o n ie c z n o ś ć ow ej je d n o ś c i w y n ik a z w o ln e g o m y ś le n ia , k tó re g o ź r ó ­ d ło t k w i w n im s a m y m . P r z y p is u ją c p o d m io to w o ś c i c h a r a k t e r e g o - t y c z n y , u z n a ł w ię c F ic h te , iż n a o c z n o ś ć i r o z u m n o ś ć w c a ło ś c i ju ż w i ą ż ą s ię z o b s z a r e m t r a n s c e n d e n t a l n e g o J a .

W s k a z u ją c , w j a k i sp o só b n ie d o m k n ię c ie K a n to w s k ie g o tr a n s c e n - d e n ta l iz m u (o c z y m ś w ia d c z y c h o c ia ż b y filo z o fia F ic h te g o ) s k u t k u j e je g o o tw a r c ie m n a k o le jn e fa z y r e a liz a c ji, o d w o ła jm y s ię do c h a r a k ­ te r y s ty c z n e j d la N ic o la ia H a r t m a n n a d y c h o to m ii m y ś le n ia s y s te m o ­ w eg o i p ro b le m o w e g o — p o to , a b y n a je j p o d s ta w ie w y k a z a ć s e n s r o z ­ s z e r z e n ia r e f l e k s j i t r a n s c e n d e n t a l n e j n a p r o p o z y c je w ła ś c iw e n e o - k a n ty z m o w i b a d e ń s k i e m u . P r z y jm u ję te d y , że W in d e l b a n d o w s k a i R ic k e r to w s k a k o r e k t a t r a n s c e n d e n t a l i z m u K a n t a k r e o w a ła s z e r s z e je g o r o z u m ie n ie , w d a ls z y m c ią g u z g o d n e z z a s a d a m i , j a k i e k ie d y ś w y z n a c z y ł m u m y ś lic ie l z K ró le w c a . W ła ś n ie d la te g o w s z e lk ie p y t a ­ n i a o p r a w d ę p o z n a n ia s y tu u j ę w s a m y m w n ę t r z u filo z o fii t r a n s c e n ­ d e n ta l n e j , a n a li z u j ą c w p r z ó d r e f le k s ję p o k a n t o w s k ą w je j a k s jo ­ lo g ic z n e j (s z k o ła b a d e ń s k a ) w e r s ji. M a ją c n a u w a d z e ro zw ó j filo z o fii p o K a n c ie , s ta w ia m te d y k w e s tię , c z y i s t o t a s y s te m u z a m k n ię te g o , z r e d u k o w a n a do m a te m a ty c z n e g o p r z y r o d o z n a w s tw a , o d n o s i się w y ­ łą c z n ie do k la s y c z n ie o k r e ś la ją c e j go p ra w d y , czy te ż i n s p i r u j e p r a w ­ d ę s y s te m u o tw a rte g o , w k tó r y m a k s jo lo g ic z n e d o p e ł n i e n i e K a n ­ t a w n o w y j u ż sp o só b d e f in iu je p r o b le m a t y k ę o w eg o s y s te m u . P r ó ­ b u ją c n a n i ą o d p o w ie d z ie ć , z a k ła d a m , iż w a lo r y p o z n a w c z e d a n e g o s y s te m u filo z o fic z n e g o w c a ło ś c i w a r u n k o w a n e s ą z a ło ż e n ia m i s y s ­

t e m u w c z e ś n ie js z e g o . G łó w n ie to s p r a w ia , że a lb o k o n s e k w e n tn ie p o ­ z o s ta n ie m y w z a k r e s ie je g o d o ty c h c z a s o w y c h p ro p o z y c ji, a lb o te ż , s u ­ g e r u ją c r a d y k a l n i e o d m ie n n e r o z w ią z a n ia „ s ta r e j ” p r z e c ie ż p ra w d y , a k c e n t u je m y n o w y s e n s r e f le k s ji do te j p o r y o b o w ią z u ją c e j. K r e ś lą c ro z w ią z a n ia , n ie k ie d y z n a c z n ie w y b ie g a ją c e p o z a d o ty c h c z a so w e u s t a ­ l e n i a s y s te m u z a m k n ię te g o ( o d s ła n ia ją c e je g o n o w e tr e ś c i) , t r a k t u j ę go j a k o s y s te m o d s a m e g o p o c z ą tk u n ie d o m k n ię ty . D la te g o p r z y w o ­ łu ją c t e m a t y k ę p r z e z K a n t a n ie d o c e n ia n ą , m im o w s z y s tk o w s k a z u ję n a ic h K a n t o w s k ą p ro w e n ie n c ję , g d y ż j a k w y k a z a ła F i c h te a ń s k a W is­ s e n s c h a fts le h r e , j e s t to z a b ie g o z n a c z ą c y c h k o n s e k w e n c ja c h m e r y ­ to ry c z n y c h . N ie m n ie j i s t o t n e p o z o s ta je r ó w n ie ż p y t a n i e o g r a n ic e t e o r e ty c z ­ n e j o tw a r to ś c i filo z o fii K a n t a . R o z w ija n a b ą d ź p o n a d ty m , co k ie d y ś u s t a l i ł , b ą d ź t e ż p o z a ty m , j a k go do p e w n e g o c z a s u i n te r p r e to w a n o , b y ła o n a s w o is ty m tr o p e m , k t ó r y m p o d ą ż a ł n e o k a n ty z m b a d e ń s k i, r e d u k u j ą c y t r a n s c e n d e n t a l i z m do o p r a c o w a n e j p r z e z K a n t a m eto d y . P r z y c z y m f a k t e m b e z s p o r n y m p o z o s ta je , że ju ż D ilth e y i W in d e lb a n d (o cz y w iśc ie , k a ż d y w i n n y sp o só b ) o tw ie r a li t r a n s c e n d e n t a l i z m n a sp e cy ficz n e fo rm y je g o i n te r p r e ta c ji. W r e z u lta c ie z a s tą p ie n ie c z y ste g o p r z y r o d o z n a w s tw a n a u k a m i h is to r y c z n y m i, z d z ie jo w y m c h a r a k t e ­ r e m ś w ia d o m o ś c i w łą c z n ie , o t y le o s ła b ia ło je j e g o t y c z n ą n a t u r ę , o ile s u b ie k ty w n y p o d m io t s to p n io w o , a c z k o lw ie k s y s te m a ty c z n ie t r a ­ c ił e p is te m o lo g ic z n e z n a c z e n ie . G łó w n ie ze w z g lę d u n a h i s t o r y c z n ą n a t u r ę n ie m ó g ł j u ż d łu ż e j w y d a w a ć d e d u k c y jn y c h s ą d ó w o r z e c z y ­ w is to ś c i. W ie d z ą c d o b rz e , że F i c h t e a ń s k a z a s a d a o b i e k t y w i z a ­ c j i , o p a r t a w y łą c z n ie n a a n a lity c z n e j r o li r o z u m u , p r o w a d z iła do j e d ­ n o ś c i id e a ln e g o i r e a ln e g o , u z n a ł S c h le ie r m a c h e r , iż z a d a n i a ś w i a ­ d o m o ś c i h i s t o r y c z n e j , o d m ie n n e p rze c ie ż od z a d a ń F ic h te a ń s k ie g o o g l ą d u i n t e l e k t u a l n e g o , w io d ą do n o w e g o m y ś le n ia , w y z n a ­ c z a ją c e g o clo u filo z o fii h e r m e n e u ty c z n e j.

W a ż n y m k r o k ie m w k i e r u n k u u h i s t o r y c z n i e n i a ś w ia d o m o ś c i by ło s f o r m u ło w a n ie p y t a n i a o w a r u n k i m o ż liw o ś c i n a u k i h is to r y c z n e j. S a m o je g o p o s ta w ie n ie s ta ło s ię w id o c z n y m s y g n a łe m , iż t r a n s c e n - d e n ta liz m , m im o z a c h o w a n ia w n im K a n to w s k ie g o d u c h a , r o z p a d a się n a d z ie d z in ę n a u k p rz y ro d n ic z y c h i d z ie d z in ę n a u k h is to ry c z n y c h . R o z s z e rz e n ie t r a n s c e n d e n t a l i z m u n a p r o b le m h i s t o r i i d o ty c z y ło w ięc ty c h fo rm filo z o fic z n y c h w y p o w ie d z i, k t ó r e s y tu u ją c s ię m ię d z y K a n ­ t o w s k ą a H e g lo w s k ą p r z e s t r z e n i ą t e o r e ty c z n ą , p o z w a la ły p r z e jś ć od k ry ty c z n e g o f o r m a liz m u K a n t a do H e g lo w s k ie g o h is to r y z m u . W y m a ­ g a ło to j e d n a k p r z y w o ła n ia s z e ro k ie j g a m y K a n to w s k o - H e g lo w s k ic h o d n ie s ie ń ta m , g d z ie t a c y h is to r y c y filo zofii, ja k : E r d m a n n , Z e lle r czy K u n o F is c h e r, w y c h o d z ą c od im m a n e n tn o - h is to r y c z n e g o ro z w o ju id ei,

u jm o w a li filo zo fię h i s t o r i i z g o d n ie z l i t e r ą id io g r a fic z n e j i n t e r p r e t a ­ c ji dziejów . P o tw ie r d z e n ie m te g o p o z o s ta je p r z e k o n a n ie W in d e lb a n ­ d a , że w ła ś n ie jej p r z y p o r z ą d k o w a n e s ą b a d a n i a te o rio p o z n a w c z e , r e ­ a k ty w o w a n e po d o ść d łu g im o k r e s ie d o m in a c ji s p e k u la t y w i z m u H e ­ g lo w s k ie g o . N ie z w le k a ją c z a te m z b y tn io z o k r e ś le n ie m w a r u n k ó w n a u k o w o ś c i h is to r ii, s ta w ia n o je w p e r s p e k ty w ie K a n to w s k ie j e p is t e ­ m o lo g ii. D la te g o z a Z e lle r e m , p r z e k o n a n y m o n i e b a g a t e l n e j r o li a p r i o r y z m u w p o z n a n iu h is to r y c z n y m , u w a ż a n o go z a n ie o d z o w ­ n y e le m e n t k o n s ty t u c ji p r a w n a u k o w y c h . G e n e r a l n ie , s k u tk o w a ło to n e g a c j ą lo g ik i H e g lo w s k ie j i r e c y p a c ją n a u k i K a n to w s k ie j. N ie d z iw i z a te m , że n a d a ją c a p r io r y c z n y m p r a w o m h i s t o r i i c h a r a k t e r p o d m io ­ tow y, z a u w a ż o n o , że p r o b le m u z a s a d n i e n i a n a u k h is to r y c z n y c h d o ­ ty c z y ł f a k to g ra fic z n e j k r y ty k i H e g lo w s k ie g o d u c h a o b i e k t y w n e ­ go . T y m s a m y m o d s ło n ię c ie id io g r a fic z n e g o a s p e k t u filo z o fii h i s t o ­ r i i , w s k a z u ją c e g o n a p o t r z e b ę z r o z u m i e n i a ś w i a t a , łą c z y ło K a n to w s k ie w a r u n k i p o z n a n ia z r o s n ą c y m z a in te r e s o w a n ie m p r o b le ­ m a m i d z ie jo w o śc i. T e o rio p o z n a w c z e p o d e jś c ie do h i s t o r ii , w o k r e s ie ż y w e g o je s z c z e z a i n t e r e s o w a n i a h e g liz m e m , s ta n o w iło i s t o t n y z w r o t w p o d e jś c iu do filo z o fii t r a n s c e n d e n t a l n e j . D la te g o t e ż — w n a w i ą z a n i u do L ie b m a - n o w s k ie j p ro p o z y c ji p o w r o t u d o K a n t a — p y t a n i e F is c h e r a o n a ­ u k o w o ś ć h i s t o r i i filo z o fii d e f in ity w n ie o g r a n ic z a ło j u ż z a i n t e r e s o w a ­ n ie p r z y r o d o z n a w c z ą p r o b l e m a t y k ą K a n to w s k ie g o k r y ty c y z m u . P y ­ t a j ą c w z a m i a n o p r a w o m o c n o ś ć h i s t o r ii , p y t a ł F i s c h e r o m o ż liw o ść s to s o w a n ia w n ie j s ą d ó w s y n te ty c z n y c h a p r io r i. M ia ło to z je d n e j s tr o n y p ro p a g o w a ć id e e filo z o fii K a n to w s k ie j, z d r u g ie j z a ś n a d a ć h i ­ s to r ii w a lo r n a u k o w o ś c i. W is to c ie ś w ia d c z y ło o p e w n y m k o m p r o m i­ s ie m ię d z y n a s t a w i e n i e m filo z o fic z n y m i h is to r y c z n y m . I d o p ie ro po jeg o o s ią g n ię c iu p r a w d a h i s to r ii m o g ła s ta ć się p r a w d ą filozofii, u m o ż ­ liw ia ją c p r z e k s z ta ł c e n i e id e a l iz m u H e g lo w s k ie g o w d u c h u filo z o fii K a n to w s k ie j. J e d n a k p r o b le m w a ż n o ś c i b a d a ń n a u k o w y c h , z w i ą z a ­ n y g łó w n ie z p o d a n ie m w a r u n k ó w m o ż liw o ś c i p o z n a n ia h i s t o r y c z n e ­ go, o d n o s ił s ię do in n e g o n iż w k o n c e p c ji K a n t a o b s z a r u . K ie r u ją c b a d a n i a w s tr o n ę d y le m a tó w ż y c ia d u c h o w e g o c z ło w ie k a , j a s n o o k r e ­ ś la ł F i s c h e r s to s u n e k filo z o fii do ż y c ia w z a k r e s ie h is to r y c z n e g o r o ­ z u m i e n i a . O p a r c ie b o w ie m p o z n a n ia n a d z ie jo w y c h z a d a n i a c h r o - z u m u h i s t o r y c z n e g o i s t o t n ie p o s z e r z a ło n a s z ą w ie d z ę o św ie- c ie , n ie n is z c z ą c n a u k o w e g o c h a r a k t e r u h i s t o r i i filo z o fii. W ty m p r z e k o n a n iu f o rm u ło w a ł o g ó ln e w a r u n k i n a u k i, o d n o s z ą c je do p r o ­ b le m u m o ż liw o ś c i h i s t o r i i filo z o fii j a k o n a u k i w ła ś n ie . W a ż n ą k w e ­ s t i ą s ta ło s ię w ię c o k r e ś le n ie i s t o t y filo z o fii ze w z g lę d u n a k u l t u r o ­ w ą w y k ła d n ię t r a n s c e n d e n t a l i z m u . N ie p o d w a ż a ją c K a n to w s k ie j m

e-to d y , s ą d z ił, że j e ś l i d o ś w ia d c z e n ie h is e-to r y c z n e m a c h a r a k t e r n a u k o ­ wy, to b e z w z g lę d n ie m u s i s ię s to s o w a ć do je g o z a ło ż e ń . P r z y p is a n ie h i s t o r i i filo z o fii z n a m io n n a u k o w o ś c i p o w o d o w a ło , że j e ś l i filo z o fia d ą ż y ła do u d z ie l e n i a o d p o w ie d z i n a s t a w i a n e p r z e z s ie b ie p y t a n i a , c z y n iła to w y łą c z n ie w z a k r e s ie w ła ś c iw e j so b ie isto ty . W ty m s e n s ie u m a c n i a n i e n a u k i s p rz y ja ło u m a c n i a n i u filozofii.

T a k o to n ie ty le n a u k o w e p r z y r o d o z n a w s tw o , ile w k r a c z a ją c a do filo zo fii ś w i a d o m o ś ć h i s t o r y c z n a ś w ia d c z y ła o jej n o w y m p r o ­ je k c ie , z g o d n y m w p r a w d z ie z d u c h e m K a n to w s k ie g o t r a n s c e n d e n t a - liz m u , a le p r z e n ie s io n y m n a j a k b y o b ce t e m u d u c h o w i rejo n y . D a le j w ię c k o n s e k w e n tn ie p r e f e r o w a n o je d y n ie f o r m a ln y c h a r a k t e r w ie d z y filo z o fic z n e j, r o z s z e r z a ją c je j z a k r e s n a i n d y w i d u a l n ą n a t u r ę p r z e d ­ s ta w ie ń p o z n a w c z y c h . S p r a w ia ło to , iż n i e c h ę tn y r a c z e j s t o s u n e k do m e ta f iz y k i H e g lo w s k ie j o b ja w ia ł się w fo rm ie d o m in a c ji r o z u m u ja k o w y r a z ic ie la p r a w d y w z g lę d n e j. Z a te m ty lk o w ó w c z a s k r y t y k a h e g li ­ z m u m o g ła u ja w n ić s w e n i e z n a n e d o tą d o b lic z e, g d y d z ie jo w y r o z u m m a n if e s to w a ł s ię w z a k r e s ie is t o t y sk o ń c z o n e j. K w e s tio n u ją c p sy c h o - lo g iz m i s c je n ty z m (c z y s ty f a k t h is to r y c z n y ) , z a k ła d a n o , że z e s p o le ­ n i e h i s t o r y c z n o ś c i p o d m io t u i p r z e d m i o t u g e n e r o w a ło n o w ą id e ę t r a n s c e n d e n t a l n y c h b a d a ń filo z o fic z n y c h . I d o p ie ro w je j o b s z a r z e ś w ia d o m o ś ć f ilo z o fic z n a m o g ła s ta ć s ię ś w i a d o m o ś c i ą h i s t o ­ r y c z n ą , a a p r i o r y z m m ó g ł się s to s o w a ć do z ja w is k rz e c z y w is ty c h . D la te g o te ż , o tw ie r a ją c K a n to w s k i t r a n s c e n d e n t a l i z m n a h i s t o r ię , od n ie j w ł a ś n ie u z a le ż n ia ł F i s c h e r n a t u r ę p o s z u k iw a n e j p ra w d y . R o z u ­ m ia ł w s z a k d o s k o n a le , że je j c h a r a k t e r k w e s tio n o w a ł to ż s a m o ś ć r o ­ z u m u i h i s t o r i i t a m , g d z ie o d w ró c e n ie r e la c ji m ię d z y n im i p r o w a d z i ­ ło t r a n s c e n d e n t a l i z m k u p r o b le m o m h i s t o r ii , w n o s z ą c do je g o r o z u ­ m ie n ia e le m e n t d z ie jo w o ś c i12. M ię d z y i n n y m i z te g o w z g lę d u W in d e lb a n d , j a k o o jciec d u c h o w y s z k o ły b a d e ń s k ie j, k o n t y n u u ją c m y ś l F is c h e r a , w z b o g a c ił K a n to w s k i t r a n s c e n d e n t a l i z m n a u k o w ą t e o r i ą w a r to ś c i k u ltu r o w y c h . T y m s a ­ m y m i n t e r p r e t o w a ł m y ś l K a n t a (o cz y w iśc ie , w je d n o ś c i t r z e c h K r y ­

12 Uwzględniając wieloznaczność tego term inu, warto zaznaczyć, że przynaj­ mniej od czasów Diltheyowskiej filozofii życia znaczenie tegoż właśnie pojęcia swój wyraz znalazło „w zwróceniu uwagi na antropologiczne uwarunkowania ludzkie­ go poznania wbrew absolutystycznym roszczeniom różnych systemów filozoficz­ nych. Pojęcie dziejowości i świadomości historycznej było krytyczne w dwojakim sensie: 1) jako negacja ogólnej, metafizycznej koncepcji człowieka i jego istnienia poza czasem oraz 2) jako równoczesne odrzucenie wszystkich naturalistycznych, czyli opierających się na wynikach nauk przyrodniczych, sposobów rozumienia czło­ wieka”. A. B r o n k : Rozumienie, dzieje, język. Filozoficzna hermeneutyka H.-G. Ga- damera. Lublin 1988, s. 191.