"Szaleńcy boży" w otoczeniu cara Mikołaja II

Joanna Wyżlic

"Szaleńcy boży" w otoczeniu cara

Mikołaja II

Meritum 2, 139-149

2010

„

” w

Od X V III w iek u rozk w it p rze ży w a ło tzw. „sta rczestw o ”, c z y li ch rze­ ścijań sk a instytucja, oparta na d u ch o w y m p rze w o d n ictw ie n a u c zy ciela - „starca” 1. K rążący p o ś w ie c ie „m ęd rcy”, n ajczęściej p o ch o d z ili z Syberii, c o m o g ło w y n ik a ć z atm osfery te g o m iejsca i j e g o o d o so b n ien ia 2.

W o cza ch p rostego, szc zer ze w ie r z ą c e g o chłopa, „starcy” b y li w yb rań ­ cam i B o g a , ob darzon ym i darem ja sn o w id z e n ia i cz y n ien ia cudów . B y li p o ­ d ziw ian i i d ocen ian i za sw o ją cięż k ą słu żb ę oraz od rzu can ie p ok u s św iata m aterialnego, w p rz e c iw ie ń stw ie do K o śc io ła , którem u z a le ż a ło ty lk o na b o g a cen iu się. N ie ty lk o prosty lud z a c h w y ca ł się tym i prorokam i. Z m a n ie­ row ane, szu k ające rozryw ek w y s o k ie sfery zap raszały ich c z ę sto do sw e g o grona, aby u p rzyjem n ić so b ie cz a s3. P od w rażen iem d zia ła ln o ści „m ędr­ c ó w ” b y li ró w n ież M ikołaj II i j e g o żo n a A lek san dra F iod orow n a. P o c z ą t­ k o w o m o żn a o w o za fa scy n o w a n ie w ią z a ć m o ż n a z panującą m odą, cz y też zn u d zen iem tradycyjn ym p ra w o sła w iem 4. P o 189 9 roku, k ied y A leksandra urod ziła trzecią z k o lei córkę, „szarlatani” coraz częściej zaczy n ają b y w a ć na dw orze. Para carska b o w iem , z w ła sz c z a carow a, uw ażała, ż e ty lk o za spraw ą cudu m o ż e u rod zić m ę sk ie g o p otom k a - n a stęp cę tronu i k on tyn u ­ atora d ynastii. M ia ły w tym p o m ó c m o d litw y „starców ”, m a g icz n e zio ła i sean se sp iry ty sty czn e5.

1 W Rosji słowo „starzec” określało ludzi pobożnych, mistyków, ascetów, niekoniecznie w podeszłym wieku. Por. P. Stawiński, Sekty, schizmy i herezje w Rosji, Kraków 2000, s. 171-172; J. P. Duffy, V. L. Ricci, Carowie, przeł. R. Śmietana, Kraków 1999, s. 303; A. H. Боханов, Николай II, Москва 2008, s. 211; Pamiętnik Mikołaja II, t. II, oprac. J. Kutta, Bydgoszcz 1990, s. 168; Dziennik cara Mikołaja II, przeł. L. Kozłowski, wstęp i oprac. J. Gondowicz, Warszawa 1998, s. 331; J. Sobczak, O Rosji nieco inaczej. Szkice

i eseje z dziejów politycznych Rosji XVIII-XX wieku, Olsztyn 2001, s. 188.

2 R.K. Massie, Mikołaj i Aleksandra, przeł. K. Kwiatkowski, Warszawa 1995, s. 171. 3 N. Frankenstein, Rasputin - demon w szatach mnicha, przeł. K. Jachimczak, Warszawa

200, s. 29.

4 J. P. Duffy, V L. Ricci, op. cit., s. 179.

5 Wydaje się, że udział w seansach spirytystycznych był raczej wynikiem ciekawości i nale­ ży go uznać za incydent. Por. R. F. Miller, Święty demon Rasputin i kobiety, przeł. W. Ber­ nard, Łódź 1985, s. 127. Świadczą o tym słowa przyjaciółek carowej: Anny Wyrubowej, która twierdziła: „jeżeli chcę je j przyjaźni, nie powinnam mieć nic wspólnego z tak zwa­

nym spirytyzmem” i damy dworu baronowej Sofii Buxhoeveden: „Cesarzowa nigdy nie zajmowała się spirytyzmem. Często mówiła, że uważa za niepoważne wzywać dusze zmar­

A lix , ja k n a zyw ali A lek san d rę F iod oro w n ą najb liżsi, b y ła z a w sz e o s o ­ bą p rzesad n ie religijną, otaczającą się pseudoprorokam i, im p u lsy w n ą i nad ­ m iern ie m elan ch olijn ą. C z ęsto w p ad ała w stany depresyjne. Stroniła od lu ­ dzi. W sz y stk o to z ło ż y ło się na jej sk ło n n o ść do m isty c y zm u i zaw ierzan ie „p osła ń co m b o ż y m ”6. O garnięta p ragn ien iem w y d a n ia na św iat syna, z a g u ­ b io n a w sw o im fan atyzm ie religijn ym , otacza ła się p o d sy łan ym i jej na dw ór oszu stam i. N ie w id zia ła w szarlatanerii g rzech u i łą c z y ła cza rn ow id ztw o z p ra w o sła w iem 7. W raz z narodzinam i syna n ie z a k o ń c z y ło się p rzy jm o ­ w a n ie „p rorok ów ” na d w orze. O d z ied ziczo n a b o w ie m p rzez A le k s e g o h e ­ m o filia dała k olejn ą szan sę „cu d o tw ó rco m ” na w k u p ien ie się w łask i d w o ­ ru. W sw ojej b e z s iln o śc i p o su w a ła się do różn ych tech nik , np. zm u sza ła c z ło n k ó w dw oru do k ilk u g o d z in n eg o k lę c z e n ia na k olan ach , b y w y m o d lić cud dla A le k s e g o 8. N ie m a ły w p ły w na p ostrzega n ie św iata p rzez A lek san drę m iała k siążk a z X I V w iek u pt. P r z y ja c ie l B o g a , w której zaw arte zo sta ło p rzek on an ie o istn ien iu „ b o ży ch p rzyjaciół”, p red estyn ow an y ch do p o m o cy lu d zio m 9. M ia ła ogrom n y w p ły w na m ęża. B y ła je d y n ą osob ą, której car ufał b ezgra n iczn ie. In gerow ała w spraw y p o lity czn e, m iała w p ły w na ob sa d ę sta­ n o w isk , doradzała carow i n aw et w spraw ach p row ad zen ia w o jen . U w a ż a się, ż e n ie z a w sz e b y ły to jej sa m o d zieln e in icjatyw y, ale n iek ied y „dobre rady” p rzew ijających się na d w orze „m ęd rców ” 10, z w ła s z c z a p od n ie o b e c ­ n o ść cara w c z a sie I w o jn y św ia to w e j11.

Car ró w n ież m iał sk ło n n o ści do m isty c y z m u 12. Jego w iara z cza sem przerod ziła się w fan atyzm , n ie tak siln y ja k u A leksandry, ale w yn ik ający z tych sam ych pobudek, a w ia d o m o , ż e fan atyzm z w y k le p o zb a w ia ludzi z d o ln o śc i rozsą d n eg o m yślen ia. D o d a tk o w o im perator u w aża ł, ż e cią ży nad n im fatum k lęsk i, c z e g o w yraźn ym i sym b ola m i b y ły w y d arzen ia p o d czas

łych, nawet jeśli byłoby to możliwe”, cyt. za: A. H. Боханов, Александра Фёдоровна,

Москва 2008, s. 133.

6 L. Bazylow, Ostatnie lata carskiej Rosji. Rządy Stołypina, Warszawa 2008, s. 39; J. Sobczak, Cesarz Mikołaj. Liberał z usposobienia, autokrata na tronie, Toruń 2003, s. 232-234; E. Heresch, Mikołaj II. Tchórzostwo, kłamstwo i zdrada. Życie i upadek ostat­

niego cara Rosji, przeł. E. Ptaszyńska-Sadowska, Gdynia 1995, s. 215; A. H. Боханов, Александрa..., s. 191.

7 H. Troyat, Rasputin, przeł. J. Waczkow, Warszawa 1998, s. 24. 8 J. P. Duffy, V L. Ricci, op. cit, s. 303.

9 R. F. Miller, op. cit., s. 125; B. Moynahan, Rasputin, święty grzesznik, przeł. S. Głąbiński, Warszawa 1999, s. 75.

10 Wrażenie takie sprawia powoływanie się w listach Alix do Nicky’ego na słowa „jasno­ widzów”, zwłaszcza w okresie „ery Rasputina”, np. carowa pisała do męża 24 września

1916 roku: „Nasz Przyjaciel wprost odchodzi od zmysłów. Brusiłow wbrew Twemu rozka­

zowi posuwa się naprzód. Znowu te niepotrzebne straty”, cyt. za: M. Ruszczyc, Rasputin. Niekoronowany Car Rosji, Warszawa 1991, s. 104.

11 Zwłaszcza w 1916 roku Mikołaj II spędzał sporo czasu w Kwaterze Głównej w Mohyle­ wie, J. Sobczak, Postać Griszki Rasputina w świetle ostatnich publikacji historycznych, Acta Neophilologica, 2002, t. IV, s. 108.

12 „Car wierzy święcie w przeznaczenie, gdy ma niepowodzenie, w mniemaniu, że taka wola

koronacji: u sz k o d z e n ie łań cu ch a orderu św. A ndrzeja, który b y ł sy m b o ­ lem p otęgi, zb y t duża korona, która n ie p a so w a ła na m ik o ła jo w ą g ło w ę 13, a z w ła sz c z a katastrofa na P olu C h o d y ń sk im 14.

C h cąc u trzym ać w tajem nicy, najpierw p rob lem y z za jściem w m ęską cią żę, a n astęp n ie ch orob ę syna, para carska ży ła w izola cji. N ie u fn o ść car­ skiej rod zin y w z m a g a li k a rierow icze oraz intryganci próbujący z b liż y ć się do M ik ołaja i A lek sa n d ry 15. „ C u d o tw órcy”, u d u ch o w ien i „starcy” z d o b y ­ w a li sym p atię, p o n iew a ż w ich m n iem an iu d ziałali b ezin tereso w n ie, ja k na „lud zi b o ż y c h ” przystało. B y ło to bardzo m y ln e w ra żen ie, b o za każdym „cu d otw ó rcą” kryła się grupa o só b ch cą c y ch z w ię k s z y ć sw o je w p ły w y . Takim i o sob am i b y ły p rzede w sz y stk im siostry M ilic a i A n a sta zja 16, córki króla C zarnogóry M ik ołaja I, zw a n e n ie ś w ię ty m p r z y m ie r z e m C za r n o g ó r y w r ę c z c z a r n ą z a g ła d ą 11. Z d o b y ły on e s z c z e g ó ln e zau fan ie A leksandry, która pisała: „ J a k a ś ty d la m n ie d o b r a S tan o! Ty i M ilic a , je d y n ie w y m n ie k o ch a - c ie ” 18.

P ier w szy m cu d otw órcą, który odegrał zn a czą ca rolę na d w orze był P h ilip p e 19. P o raz p ie rw sz y do j e g o spotkania z M ik ołajem i A lek san drą d o ­ sz ło w Paryżu w 1901 roku. Z asu gerow a n a u zd ro w ien iem z ep ilep sji syna M ilic y i Piotra M ik o ła jew ic za , para carska w z ię ła u d zia ł w sea n sie spiry­ ty sty c zn y m p row ad zon ym p rzez P h ilip p e ’a20. M ikołaj II za fa scy n o w a n y w y p o w ie d z ia m i cu d otw órcy p isał, ż e „s p o tk a n ia z F ilip e m s ą w y p e łn io n e

w ia r ą i p o c ie s z e n ie m ”21, tym bardziej, ż e rzek o m o na je d n y m z sea n só w

p rzy w o ła ł on ducha A lek san dra III, który u d z ie lił M ik o ła jo w i II rad, jak rząd zić R o sją 22. B e z w ą tp ien ia b y ł to proceder, który m iał w p ły w na p ew n e p o su n ięcia M ik ołaja II w p o lity ce. P o d o b n o car p o zw a la ł P h ilip p e ’o w i na 13 J. Sobczak, Cesarz Mikołaj..., s. 352-353.

14 Por. ibidem, s. 314-390.

15 Aleksandra Fiodorowna pisała: „Mój biedny Nicky dźwiga ciężki krzyż. Nie ma nikogo,

komu mógłby zaufać, kto mógłby mu rzeczywiście pomóc [...]. Robię co mogę, by mu kogoś znaleźć. To niezwykle frustrujące”. Cyt. za: B. Moynahan, op. cit., s. 14.

16 Anastazja, zwana Staną, w 1901 roku została wielką księżną rosyjską poprzez małżeń­ stwo z wielkim księciem Mikołajem Mikołajewiczem. Jej siostra Milica była żoną wiel­ kiego księcia Piotra Mikołajewicza. Mikołaj i Piotr byli stryjami Mikołaja II, gdyż ich ojciec Mikołaj Mikołajewicz był trzecim synem cara Mikołaja I, por. R. F. Miller, op. cit., s. 126-121; J. Sobczak, Postać Griszki..., s. 105.

11 A. Maylunas, S. Mironenko, Mikołaj II i Aleksandra: nieznana korespondencja, przeł. M. Dors, Warszawa 1998, s. 221; N. Frankenstein, op. cit., s. 21.

18 Cyt. za: R. F. Miller, op. cit., s. 146; M. Ruszczyc, op. cit., s. 31.

19 Właściwie nazywał się Nazares Vachole, nazywany często przez cara i carową „père”. Pochodził z południowej Francji, leczeniem zajmował się od 13 roku życia, popularność zdobył w Lyonie jako hipnotyzer, mimo że był zwykłym rzeźnikiem. Nie mając wy­ kształcenia medycznego trzy razy został postawiany przed sądem. Por. A. H. Боханов,

Александра..., s. 128; R. F. Miller, op. cit., s. 128, 311; B. Moynahan, op. cit., s. 66;

E. Radziński, Rasputin, przeł. E. Madejski, Warszawa 2000, s. 65.

20 A. H. Боханов, Александра..., s. 129; A. Cook, Zabić Rasputina, przeł. K. Bażyńska- Chojnacka, P. Chojnacki, Warszawa 2001, s. 84; R. F. Miller, op. cit., s. 128.

21 Cyt. za: A. H. Боханов, Александра..., s. 129. 22 B. Moynahan, op. cit., s. 61.

u d ział w p o sie d z en ia ch p o lity czn y ch , p rosił g o te ż o porady w c z a sie w ojn y z Japonią23.

D arem , który ja k o b y p osiad ał „père” , a na którym najbardziej za leża ło A lek san d rze, b y ło w p ły w a n ie na p łe ć n ien a ro d zo n eg o d zieck a za p o m o cą d otyk u 24. P h ilip p e jed n a k n ie m iał szc z ę śc ia , a tym bardziej m ocy, którą m u p rzyp isyw an o. P o m y lił się dw ukrotnie. N a jp ierw czw arte d zieck o , które u rod ziła A lek san dra ok azało się d ziew c zy n k ą 25, a p otem , k ied y A leksandra tak bardzo u w ierz y ła w z d o ln o śc i okultysty, ż e p rzeżyła urojoną c ią ż ę 26. M im o te g o n ie od esła n o P h ilip p e ’a z dw oru27, b o w ie m w in ą za n ie p o w o ­ d zen ie „zn ach or” ob arczył sam ą carow ą, zarzucając jej zw ą tp ien ie w je g o zd o ln o śc i i zb y t m ałą w iarę w B o g a 28.

M atka M ik ołaja II, M aria F iod orow n a, n ie dała się o m am ić „szarlata­ n o w i” . N a jej p o le c e n ie a gen ci ro sy jscy zbadali p rze szło ść P h ilip p e ’a. O ka­ za ło się, ż e b y ł rzeźn ik iem i n ie p osiad ał w y k szta łc en ia m e d y c zn eg o , ale para carska u zn ała to za p o m ó w ien ia 29. W e Francji P h ilip p e b y ł zw y k ły m o szu stem , za ś p o p rzyjeźd zie do R o sji otrzym ał tytuł doktora m ed ycyn y . Za spraw ą A le k s e g o M ik o ła je w ic z a K uropatkina, który w tym c z a sie b y ł m in i­ strem w ojn y, car m ian ow ał „proroka” lek arzem w o jsk o w y m i radcą stanu30. P rzed sw o im p ow rotem do Francji P h ilip p e w r ę c z y ł A lek san d rze obra­ ze k z d zw o n ec zk ie m , który m iał o strzega ć przed zb liża ją cy m się z a g r o ż e ­ n ie m 31. O g ło sił rów n ież, ż e j e g o lo s siln ie zw ią z a n y je s t z m ęsk im następcą tronu, b o w ie m g d y on się narodzi, P h ilip p e um rze. P rz ep o w ied zia ł rów nież, ż e w ró ci do C arsk iego S io ła pod p osta cią in n eg o „ b o ż e g o w yb rań ca”32.

U p ragn iony, d łu go o cz ek iw a n y syn u rod ził się 30 lip ca 19 04 roku.33. Cud ten p rzy p isy w a n o n ie ty lk o P h ilip p e ’o w i, b o w ie m tu ż p o j e g o w y je ź - d zie na d w orze p oja w iła się D aria O ssy p o w a (O sip o w a ), k ob ieta szalona,

23 R. F. Miller, op. cit., s. 135.

24 N. Frankenstein, op. cit s. 41; B. Moynahan, op. cit., s. 66. 25 A. Cook, op. cit., s. 85.

26 Ibidem; R. F. Miller, op. cit., s. 129; E. Radziński, op. cit., s. 68; A. Maylunas, S. Miro- nenko, op. cit., s. 240-241.

27 „ Ten epizod nie zachwiał jednak zaufania carskiej pary do Philippe, który nadal w ich

oczach pozostaje wspaniałym i natchnionym człowiekiem’’. Cyt. za: E. Radziński, op. cit.,

s. 68.

28 A. Cook, op. cit., s. 85; E. Radziński, op. cit., s. 66, 68-69. 29 M. Ruszczyc, op. cit., s. 37.

30 R. F. Miller, op. cit., s. 128; E. Radziński, op. cit., s. 65; Dziennik cara..., s. 375; Pamięt­

nik..., t. II, s. 224.

31 E. Radziński, op. cit., s. 69, 72; R. F. Miller, op. cit., s. 130. W liście do męża z dnia 4 grudnia 1916 roku Aleksandra tak oto pisała: „Pamiętasz, co powiedział M. Philippe,

gdy dawał mi ten obraz z dzwonem? [...] ja mam pełnić rolę Twojego dzwonu - ci, którzy mają złe intencje nie będą w stanie zbliżyć się do mnie, a ja ostrzegę cię przed nimf ’.

Cyt. za: A. Maylunas, S. Mironenko, op. cit., s. 511.

32 E. Radziński, op. cit., s. 72; A. Cook, op. cit., s. 85; A. Maylunas, S. Mironenko, op. cit., s. 241.

p osiad ająca m o c p rzep ow iad an ia p rzy sz ło śc i i przyw racania p ło d n o śc i34. D o m in o w a ło jed n ak p rzekon an ie, że narodziny A le k s e g o to skutek m o ­ d litw do św ię te g o Serafim a S arow sk iego. Ś w ięty ten m iał p rze p o w ie d z ie ć p a n ow an ie M ik ołaja i A lek san d ry oraz sw oją k an on izację za ich sprawą. W sw o ic h w izja ch w id z ia ł ró w n ież k rw aw y upad ek d yn a stii35. P o w y n ie ­ sien iu Serafim a do św ię to śc i A lek san dra n ie ty lk o g o r liw ie m o d liła się przy je g o grob ie, ale w yk ąp ała się w źródle, znajdującym się w p o b liżu m iej­

sca p o ch ó w k u św ięteg o . Ta w ła śn ie kąpiel m iała p o n o ć m o c uzdraw iającą i spraw iła, ż e carow a za sz ła w c ią ż ę 36.

N a d w ór carski się g n ę ły te ż w p ły w y Jana z K ronsztadu. B y ł znany i c z c z o n y w całej R osji, b y w a ł na d w orze A lek san dra III i c z ę sto słu ży ł mu radą. To on sp ęd ził z ojcem M ik ołaja II ostatn ie c h w ile przed śm iercią37. W ierząc w j e g o cu d otw órcze zd o ln o śc i, im perator z żon ą zw ró cili się do n ie g o o p o m o c, z w ła sz c z a , że w ich o to c zen iu p rzeb yw a ły o so b y u le c z o ­ n e p rzez Jana K ro n sztad zk iego ja k np. A n n a W yru b ow a38. D o p ó k i na dw ór sięg a ły j e g o w p ły w y , d opóty n ie b y ło m o ż liw o śc i na p rzed sta w ien ie parze carskiej k o lejn y ch „szarlatanów ”39. Z o b o w ią z a n ia d u szp astersk ie Jana zm u ­ siły g o jed n ak do o d ejścia z dworu. W ó w c z a s M ilic a i Stana zr ęczn ie i sz y b ­ k o p rzed staw iły M ik o ła jo w i i A lek san d rze ich p r z y sz łe g o „P rzyjaciela”40 - G rigorija J efim o w icza R asputina41.

R asputin p ojaw ił się na d w orze najpraw dopodobniej w 1905 roku42. Grigorij od razu zd o b y ł zau fan ie carskiej pary, m im o ż e później p o ró w n y w a ­

34 R. F. Miller, op. cit., s. 135.

35 E. Radziński, op. cit., s. 71; B. Moynahan, op. cit., s. 68; Dziennik cara..., s. 331-332;

Pamiętnik..., t. Ii, s. 169-170.

36 Dziennik cara..., s. 230; Pamiętnik..., t. II, s. 59, 168-170; R. F. Miller, op. cit., s. 130; A. H. Боханов, Александра..., s. 134-139; M. Ruszczyc, op. cit., s. 39.

37 R. F. Miller, op. cit., s. 125. 38 E. Radziński, op. cit., s. 73-74. 39 Ibidem, s. 74.

40 A. Maylunas, S. Mironenko, op. cit., s. 177; L. Trzebska, Z dziejów Rosji do roku 1917, Warszawa 1995, s. 190.

41 Urodził się najprawdopodobniej w 1869 roku we wsi Pokrowskoje w powiecie tiumeń- skim, pod Tobolskiem. Bardzo szybko uzyskał opinie lenia i nicponia. Ponoć w wieku 17 lat ukazała mu się Matka Boska, która wezwała go do służenia bliźnim i pielgrzymo­ wania po świecie. Dotarł nawet do Góry Athos w Grecji. W trakcie swoich wędrówek zyskał opinię „jasnowidza”. Pierwszych uzdrowień miał dokonać już w 1903 roku za pomocą modlitwy i uzdrawiającej mocy własnych rąk. Rasputin wyruszył do Petersbur­ ga w 1903 roku. Por. N. Frankenstein, op. cit., s. 15-21; H. Troyat, op. cit., s. 6-15; M. Ruszczyc, op. cit., s. 28-33. Problematyczna jest sprawa prawdziwego nazwiska Ra­ sputina. Niektórzy dosłownie tłumaczą je od słowa rasputnik, które w języku rosyjskim oznacza osobę prowadząca rozpustne, nierządne życie. Inna teoria mówi, że prawdziwe nazwisko Rasputina brzmiało Wilkin, co tłumaczy się jako rozwidlenie dróg. W pewnym momencie pojawia się przy imieniu „starca” nazwisko Nowych, którego pochodzenie jest różnie interpretowane. Por. N. Frankenstein, op. cit., s. 18; H. Troyat, op. cit., s. 5, 30; R. Massie, op. cit., s. 173; E. Radziński, op. cit., s. 83.

42 Pod datą 1 X 1905 car pisał: „Zawarliśmy znajomość ze sługą Bożym Rasputinem”. Cyt. za: F. Bering, Przekleństwo tronu Romanowów, Warszawa 1998, s. 278; A. H. Боханов,

n o g o do sły n n e g o D ym itra S am ozw ań ca , co w w y m o w n y sp osób ok reślało je g o p o z y c ję na d w orze43. W G riszce z o b a c z y li od razu zm a rtw y ch w stałego , z g o d n ie z p rzep ow ied n ią, P h ilip p e ’a. P o tw ierd zen iem j e g o boskiej m o cy b y ło h a m ow an ie k rw o to k ó w A le k se g o , c z e g o n ie potrafił żad en lekarz. A ż e ­ b y u m o cn ić sw oją p o zy cję c z ę sto p ow tarzał, ż e A le k sy b ę d z ie ż y ł tak długo, ja k on żyje, a w razie j e g o śm ierci u pad n ie tak że dynastia44. Z a sw o je u słu gi n ic z e g o n ie żądał, u m iał p rzekon ać cara i j e g o żo n ę o sw ojej n ie o m y ln o śc i i k o n ie c z n o śc i p rzeb yw an ia u ich boku. A lek san dra F io d o row n a n azyw a ła R asp utina w listach „ N a szy m P rzy ja cielem ” - p o d o b n ie ja k k ie d y ś P h ilip ­ p e ’a. D la A lek san dry b y ł p rzede w sz y stk im „ p o sła ń cem b o ż y m ”, dla M i­ kołaja - dobrym religijn ym c z ło w ie k ie m , a ro z m o w y z nim p rzy n o siły m u spokój i u k o jen ie45.

N a jsiln ie jsz e w p ły w y G rigorija przypadają na okres od m arca do li ­ stopada 1916 roku, który n azyw a n y je s t „erą R asp utina” . R asputin m iał m ie ć w ó w c z a s w p ły w na d ecy z je w spraw ach p o lity c z n y c h 46, co b y ło n ie ­ z w y k le istotn e, z w ła sz c z a , ż e trw ała I w o jn a św iatow a, oraz na ob sadzanie w a ż n ie jsz y c h stan ow isk 47, b o ja k p isała A lix do m ęża; „O n m n ie j m y li się

w o c e n ie lu d zi n iż my, p o n ie w a ż B ó g m u b ło g o s ła w i”48. D o p ro w a d ził także

do u su n ięcia z e stan ow isk a W od za N a c z e ln e g o w ie lk ie g o k się c ia M ik ołaja M ik o ła je w ic z a w 1915 roku tw ierd ząc, ż e dąży on do ob jęcia tronu ro sy j­ sk ieg o , p o u przednim p rzejęciu p olsk iej k oron y49. R o la R asp utina w y d a je się b y ć przecen iania, b o w ie m n a w et pod n ie o b e c n o ść M ik o łaja II w cz a sie pierw szej w o jn y św iatow ej „r a d z i c a r o w e j tylk o to, c z e g o o n a ch ce w d an ym

m om en cie, c o z k o le i w lis ta c h d o M ik o ła ja p o z w a la j e j s ię p o w o ły w a ć n a r a d y i m o d litw y R a s p u tin a ’”50.

Николай II..., s. 212; E. Radziński, op. cit., s. 75; L. Bazylow, Obalenie caratu, Warsza­

wa 1977, s. 223; M. Ruszczyc, op. cit., s. 40.

43 „Griszka Otriepiew zmartwychwstał w Griszce Rasputinie”, jak powiedział W. Puryszkie- wicz na posiedzeniu Dumy w 1916 roku. Cyt. za: F. Bering, op. cit., s. 278.

44 A. Maylunas, S. Mironenko, op. cit., s. 665; J. D. Duffy, V L. Ricci, op. cit., s. 303; M. Ruszczyc, op. cit., s. 56.

45 A. H. Боханов, Николай II..., s. 218.

46 E. Heresch, op. cit., s. 214; L. Trzebska, op. cit., s. 190; M. Ruszczyc, op. cit., s. 96-105; J. Sobczak, O Rosji nieco inaczej..., s. 190.

47 J. D. Duffy, V. L. Ricci, op. cit., s. 303; J. Buranow, W. Chrustalow, Zagłada dynastii

Romanowów 1917-1919, Warszawa 1995, s. 7; H. Troyat, op. cit., s. 99-101. „Nasz przy­ jaciel błaga byś nie wyznaczał Makarowa na stanowisko ministra spraw wewnętrznych

[...]. Naprawdę mianowanie go byłoby wielkim błędem“. Cyt. za: A. Maylunas, S. Miro­ nenko, op. cit., s. 493. „Nasz Przyjaciel błaga cię żebyś był stanowczy, żebyś zachowywał

się ja k pan i władca i nie ulegał zawsze Trepowowi. [...] Musisz tylko pokładać więcej zaufania w naszym Przyjacielu (a nie w Trepowie), bo on żyje dla ciebie i Rosji". Cyt za:

ibidem, s. 514.

48 Cyt. za: B. Moynahan, op. cit., s. 277.

49 M. Ruszczyc, op. cit., s. 102; J. Sobczak, O Rosji nieco inaczej..., s. 195; idem, Postać

Griszki..., s. 110.

K on tak tów dw oru z n o w y m p rzyja cielem n ie przerw ały inform acje o p rzyn a leżn o ści do sek ty ch ły stów , której w y z n a w c y w ier zy li, ż e p oprzez orgie sek su aln e zb liżają się do B o g a 51, p o m ó w ien ia o lic z n e rom anse, ró w ­ n ie ż z sam ą im p eratorow ą52, osk arżen ia o h an ieb n e zam iary w o b e c córek car­ sk ich 53 i sk ło n n o ści g er m a n o filsk ie54 u jaw n ion e w c z a sie I w o jn y św iatow ej. A lek san dra u w ażała, ż e są to c z y ste p o m ó w ien ia , „ d zia ła n ie s i ł ciem n ości,

c h c ą c y c h z n is z c z y ć R a s p u tin a [ ...] , a c a r u w a żał, ż e c n o ta z a w s z e p r z y c ią g a ku s o b ie w s z e lk i b r u d ,55. C arow a u w a ża ła w r ęcz, ż e k toś p o d sz y w a się pod

jej „p rzyjaciela”56, a w przekonaniu, ż e „starzec” m a dobre in ten cje u tw ier­ dzała ją sym p atia Teofana, sp o w ied n ik a carskiej pary, do R asp utina57.

N ie z a d o w o le n ie z w p ły w ó w R asp utina się g n ę ło zen itu na p o sie d z en iu D u m y P ań stw ow ej 19 listop ad a 191 6 roku. W ó w c z a s W ład im ir P u ry szk ie- w ic z , g o rliw y m onarchista, je d e n z p r z y w ó d c ó w „Czernej S otn i”58 w y p o ­ w ie d z ia ł słow a: „ źró d łe m c a łe g o z ła s ą te ciem n e siły, k tó re d y r y g u ją r o z ­

sta w ia n ie m o s ó b n a w y so k ic h sta n o w isk a c h [ . ] c a łe z ło tk w i w k ręg u tych w p ły w ó w , g d z ie n a c z e le s to i G r isz k a R a sp u tin ”59. Z a czę to zd a w a ć sob ie

spraw ę, ż e R asputin sam n ie od ejd zie, a carow a b ęd zie g o za g o rza le bronić. P o d jęto w ię c d ecy z ję o zam ach u na j e g o ż y c ie . Jak to ujął k sią ż ę F elik s Ju- su p o w 60: „ W ierzyliśm y, ż e z a p o m o c ą je d n e g o za m a c h u u su n iem y z ło r a z n a

za w sze . Z d a w a ło s ię nam , ż e R a sp u tin j e s t z ło ś liw ą n a r o ś lą i ż e w r a z z w y ­ c ię c ie m n a ro ś li m o n a rc h ia r o sy js k a w r ó c i d o z d r o w ia ”61. O c z y w iś c ie nie

b y ł to p ie rw sz y zam ach na ż y c ie R asputina, ale je d y n y skuteczny. R asputin zo sta ł zam ord ow an y w n o cy z 16 na 17 grudnia 191 6 roku w dom u Jusupo- w a. O bok n ie g o w zam ach u w z ię li u d ział W. P u ry szk iew icz i w ie lk i k sią ­

51 E. Radziński, op. cit., s. 149; A. H. Боханов, Николай II..., s. 211; N. Frankenstein, op. cit., s. 21; H. Troyat, op. cit., s. 12-13; A. Maylunas, S. Mironenko, op. cit., s. 665; M. Ruszczyc, op. cit., s. 32-33; szerzej o chłystach: P. Stawiński, op. cit., s. 41-44. 52 N. Frankenstein, op. cit., s. 66.

53 Ibidem, s. 70; Pamiętnik ..., t. II, s. 168; R. Massie, op. cit., s. 183-184; L. Bazylow,

Ostatnie lata..., s. 39; H. Troyat, op. cit., s. 106; Wielka księżna Ksenia (Aleksandra,

siostra cara) tak opisała te podejrzenia: „On wiecznie u nich przesiaduje, chodzi ciągle do

pokoju dziecinnego, odwiedza Olgę i Tatianę, akurat wtedy, gdy szykują się do pójścia do łóżka, przemawia do nich i pieści j e ”. Cyt. za: A. Maylunas, S. Mironenko, op. cit., s. 353; Pamiętnik. , t. II, s. 168.

54 E. Heresch, op. cit., s. 216; F. Bering, op. cit., s. 280; M. Ruszczyc, op. cit., s. 106; Pa­

miętnik...., t. II, s. 177; Dziennik cara..., s. 337.

55 Cyt. za: A. Maylunas, S. Mironenko, op. cit., s. 354. 56 J. Sobczak, Postać Griszki..., s. 106-107.

57 Teofan tak pisał o Rasputinie: „Był uczciwym człowiekiem bożym, pochodzącym z proste­

go ludu”. Cyt. za A. H. Боханов, Николай II..., s. 212.

58 Czarna Sotnia była organizacją wierną monarchii, jej członkowie byli zwolennikami nie­ ograniczonej władzy cara. Organizacja ta była szczególnie aktywna w latach 1905-1912. Por. P. Stawiński, op. cit., s. 46-47.

59 Cyt. za: F. Bering, op. cit., s. 277-278.

60 Wszedł do rodziny carskiej poprzez małżeństwo z Ireną Aleksandrówną, córką wielkiej księżnej Kseni Aleksandrówny, siostry Mikołaja II.

ż ę D y m itr P a w ło w ic z , bratanek i w y c h o w a n e k M ik o ła ja II62. Jedni, w tym A lek san dra F iod orow n a, żądali su ro w eg o ukarania zab ójców , inni uw ażali ich za b ohaterów , ja k np. M aria F iod orow n a. Trzy m ie sią c e p o p og rzeb ie G rigorija b o ls z e w ic y w y k o p a li i sp alili j e g o z w ło k i63.

N ie n a w iść do G rigorija p o łą c zy ła ró w n ież n iek tórych „szarlatanów ”, p retendujących do roli n adw orn ych „m ęd rcó w ” p o 19 04 roku. R y w a lizacja 0 w p ły w y na d w orze w śród n ich b y ła bardzo za ciek ła . P o sta w ili R asputina przed sa m o z w a ń c zy m sądem , g d z ie osk a rżo n o g o o rom anse, tak że z caro­ w ą , rozpu stę i sek ciarstw o64.

Spośród w sz y stk ic h „m ęd rców ” p rzeb yw a ją cych na dw orze, ty lk o R a ­ sp u tin ow i u d ało się zd o b y ć tak w y so k ą p o zy cję. D o d ziś n ie są zn an e je g o p raw d ziw e inten cje, tym bardziej, że przyp isaną R asp u tin ow i złą o p in ię p o d w a ż y ły sło w a siostry cara O lgi A lek sa n d row y z 14 listop ad a 196 0 roku: „R a sp u tin s ta ł s ię g łó w n ą p o s ta c ią p e w n e j leg en dy, k tó r ą ś w ia t o d d a w n a

u zn a je z a p r a w d z iw ą . M ó w ie n ie o n im j e s t j a k rzu c a n ie g ro c h e m o ścia n ę - to, c o m o g ła b y m o n im p o w ie d z ie ć i ta k z o s ta n ie p o tr a k to w a n e j a k b a j­ ka. W szystko, c o d o ty c h c z a s n a p isa n o o tym c zło w ie k u j e s t ta k u b a rw io n e 1 p e łn e fa łs zu , ż e o p in ia p u b lic z n a n ie m a j u ż ż a d n y c h szan s, b y o d d z ie lić z m y ś le n ie o d p r a w d y ”65.

Z o so b ą R asp utina siln ie zw ią za n a je s t p o sta ć Ż em sarana B adm ajew a, zn a n eg o z c z a só w A lek san dra III. C o w a ż n e b y ł to j e g o chrześniak, który p o przejściu na p ra w o sła w ie przyjął im ię P iotr A lek sa n d r o w icz66. N ie był on ty p o w y m „starcem ” . Tym, c o g o różn iło od p oprzedników , b y ło przede w sz y stk im w y ż s z e w y k szta łc en ie . N ie d ziałał w śród p ro stego ludu, ale l e ­ c z y ł w y ż s z e sfery67. P o d ejrzew a się, ż e j e g o m a g icz n e m ed y k am en ty p o sia ­ d ały d o m ieszk ę narkotyków , b o w ie m d zia ła ły p sy ch o a k ty w n ie68. Ten sy b e ­ ryjski „ m ęd rzec” le c z y ł tak że cara i j e g o syn a69. D w ó r z a c h w y ca ł się je g o e g z o ty c z n y m i sp osob am i kuracji oraz m a g iczn y m i m iksturam i. N ik o m u nie p rzeszk ad zało, ż e j e g o le c z e n ie n ie p rzy n o siło k onkretnych efek tów , a A le k ­ 62 L. Trzebska, op. cit., s. 190; H. Troyat, op. cit., s. 124-133; J. Buranow, W. Chrustalow,

op. cit., s. 7; M. Ruszczyc, op. cit., s. 10-24.

63 S. Syrycki, Legenda Rasputina, Dziś. Przegląd Społeczny, 2002, nr 11 (146), s. 94. 64 H. Troyat, op. cit., s. 50-51; M. Ruszczyc, op. cit., s. 75-78; E. Radziński, op. cit.,

s. 147-148; B. Moynahan, op. cit., s. 142-143; J. Sobczak, Postać Griszki..., s. 110-111.

65 Cyt. za: N. Frankenstein, op. cit., s. 162.

66 Syn bogatego Buriata, urodzony w 1851 roku w Mongolii, studiował w Petersburgu na wydziale języków wschodnich. Por. L. Bazylow, Ostatnie lata..., s. 51; idem, Obalenie

caratu..., s. 236; F. R. Miller, op. cit., s. 136-137; Pamiętnik Mikołaja II, t. I, oprac.

J. Kutta, Bydgoszcz 1990, s. 166; Dziennik cara..., s. 171, 366; B. Moynahan, op. cit., s. 277; M. Ruszczyc, op. cit., s. 59.

67 L. Bazylow, Ostatnie lata..., s. 51; A. Cook, op. cit., s. 92.

68 B. Moynahan, op. cit., s. 277; A. Cook, op. cit., s. 93. Jlekroć car zażył eliksir, wszelkie

objawy chorobowe znikały w mgnieniu oka, i nie tylko odzyskiwał apetyt i zasypiał bez trudu, lecz ogarniało go bardzo dobre samopoczucie, rozpierała go wręcz energia i popa­ dał w stan dziwnej euforii”. Cyt. za: A. Maylunas, S. Mironenko, op. cit., s. 505.

sandra „nie sp o c zę ła , d o p ó k i n ie z a s ię g n ę ła p o r a d y te g o z n a c h o r a B a d m a je -

w a , zm y śln e g o u czn ia m o n g o lsk ich c za r o w n ik ó w ””10.

B a d m a jew w y k orzystu jąc w d z ię c z n o ś ć cara i carow ej, w p ły w a ł na o b ­ sadę w y so k ic h stan ow isk p ań stw o w y ch . N a jle p sz y m p rzyk ładem je s t p o m o c B a d m ajew a w zd o b y ciu urzędu m inistra spraw w ew n ę trz n y c h dla A le k sa n ­ dra P rotop op ow a11. L e c z y ł się on w „sanatorium ” m o n g o lsk ie g o lekarza, a p od ob n o, kto raz skorzystał z u słu g B a d m a jew a m ó g ł lic z y ć na protekcję u cara i z d o b y c ie n aw et teki m inistra. K artoteki m e d y c zn e za p ełn io n e b y ły n ie ty lk o historią choroby, ale danym i o p o glą d a ch p o lity c z n y c h 72. W ten sp osób p o w sta ło słyn n e „k ó łk o ” B a d m a jew a 73.

B a d m a jew b y ł p odejrzew an y, p od o b n ie ja k R asputin, o s z p ie g o stw o na rzecz N ie m ie c 74. U w a ż a się także, ż e b y ł on je d n y m z kreatorów p olityki azjatyckiej M ik ołaja II. Car c z ę sto rozm a w iał z B a d m a jew em o spraw ach m o n g o lsk ic h 75, a w c z a sie w o jn y ja p o ń sk o -rosyjsk iej zo stał w y sła n y do sw o je g o ro d zin n ego kraju w charakterze p rzed sta w iciela in teresó w R o sji76. Jeg o kariera k o ń c zy się p o ob alen iu caratu w 191 7 roku, k ied y zm u szo n y zo sta ł do o p u sz cze n ia R o sji77.

C zarn ow id ztw o z e sło w a m i P ism a Ś w ię te g o potrafił p o łą c z y ć M itia K ola b a (K o lia b a )18. E p ilep sja i n ie ty p o w y w y g lą d (m . in. „u sch n ięta” ręka, garb, k rzy w e n o g i79) spraw iały, ż e lu d n ość w id zia ła w nim „ p osła ń ca b o ­ ż e g o ”, a d od atk ow o j e g o p o z y c ję m iała w z m a cn ia ć p rzep ow ied n ia o je g o w ielk iej roli w d ziejach R o s ji80. „ B o sk ą m o c ” odkrył w nim m n ich Jegorow z P u steln i O pty81. Z a j e g o spraw ą i przy p o m o cy k się c ia M ik ołaja O b o leń - sk ieg o , p o sia d a ją ceg o m ajątek w o k o lic a ch K o zielsk a , M itia sp row ad zon y zo sta ł przed o b lic z e carskiej pary82. P o raz p ierw szy, z g o d n ie z zapiskam i cara, p ojaw ił się w C arskim S io le 14 sty czn ia 190 6 roku83. P rzed staw io n o g o n astęp u jącym i słow am i: „ S za le ń c y b o ż y is tn ie ją ty lk o w tym kraju. U d a ją

sza lo n y c h i o d d a ją się n ie k ie d y ro zp u śc ie, w a łę s a ją w łach m a n a ch , cza se m

70 Cyt. za: A. Maylunas, S. Mironenko, op. cit., s. 505.

71 L. Bazylow, Obalenie caratu..., s. 262-270; E. Radziński, op. cit., s. 378-379 i 380; B. Moynahan, op. cit., s. 277; Dziennik cara..., s. 340-341; Pamiętnik..., t. II, s. 181. 72 F. R. Miller, op. cit., s. 139; M. Ruszczyc, op. cit., s. 61.

73 L. Bazylow, Obalenie caratu..., s. 147-148, 270-273. 74 Idem, Ostatnie lata... , s. 50.

75 Car w swoim pamiętniku napisał: „Po śniadaniu długo rozmawiałem z Badmajewem

o sprawach Mongolii”, cyt. za: Dziennik cara ..., s. 170; R. F. Miller, op. cit., s. 137.

76 R. F. Miller, op. cit., s. 138; M. Ruszczyc, op. cit., s. 60.

11 M. Ruszczyc, op. cit., s. 62.

78 Właściwie Dymitr Ozdobisz z Kozielska, zwany Gęgliwym. Zob. E. Radziński, op. cit., s. 63; R. F. Miller, op. cit., s. 133; L. Bazylow, Obalenie caratu..., s. 254.

79 B. Moynahan, op. cit., s. 51; E. Radziński, op. cit. 147; R. F. Miller, op. cit., s. 133. 80 R. F. Miller, op. cit., s. 134.

81 Pustelnia Opty - prawowierny klasztor męski w guberni kałuskiej, okręgu kozielskim, był uważany za centrum „starczestwa”. Por. P. Stawiński, op. cit., s. 148-149.

82 B. Moynahan, op. cit., s. 51; R. F. Miller, op. cit., s. 134. 83 E. Radziński, op. cit., s. 63.

w r ę c z n ago, a ż e b y w y k p ić ten ż a ło s n y ś w ia t r z e c z y w id z ia ln y c h i z n o s ić lu d z­ k ie o b elg i. To o n i o b ja w ia ją n am s p r z e c z n o ś ć m ię d z y g łę b o k ą p r a w d ą B o g a a p o w ie r z c h o w n o ś c ią z d r o w e g o rozsądku . M u sim y p o s z u k iw a ć s ło w a b o ż e ­ g o w ich n ie ja sn e j m o w ie. O n i b o w ie m p o s ia d a ją d a r p r o r o k o w a n ia i c z y ­ n ie n ia c u d ó w ” 84. „N iejasn a m o w a ” , o której tu w sp o m n ia n o to n ic in n ego,

ja k b ełk o t ep ilep tyczn y, a sam e ataki d rgaw k ow e m ia ły o zn a cza ć w e jś c ie w trans, p od cza s k tórego m ó g ł p rze p o w ie d z ie ć p rzy sz ło ść i rozm a w iać z du­ cham i. P ragn ien ie carow ej, aby M itia p rzep o w ied zia ł jej narodziny syna, nie z iś c iło się.

To n ie w s z y s c y „ sz a le ń c y ”, którzy p o ja w ili się w C arskim S io le. N a le ­ ży w y m ie n ić tak że m. in.: strannika85 A n to n ieg o , który u d ziela ł rad p o lity c z ­ n y ch w c z a sie I D u m y, m aga Papusa, p rzez którego p o n o ć p rzem ó w ił duch A lek san dra III. P o d o b n o w ó w c z a s o jc ie c doradził M ik o ła jo w i II stłu m ien ie rew olu cji w 1905 roku86. N a d w orze p ojaw ili się też: m n ich M adary, brodja- g a 87 O le g 88, ep ilep tyk P a sza i „starzec” W a sy l89, M atriona B o so n o g a m ająca w p ły n ą ć na u rod zen ie p rzez A lek san d rę ch ło p ca 90. N ie odegrali oni w ięk szej roli, ale n a leży o n ich w sp o m n ieć, aby w sk a za ć ja k w ie lu o sz u stó w p rze w i­ ja ło się p rzez dwór.

Praca ta n ie rości so b ie praw do w y czerp a n ia tem atu, tym bardziej, że w ie le k w estii łą c z ą c y c h się z p oru szon ą tem atyk ą p o zo staje n ie w y ja śn io ­ nych . S olid n e studia nad zap rezen to w an y m i p rob lem am i i sylw etk a m i „ sza ­ le ń c ó w b o ż y c h ” m o g ły b y o d sło n ić ich rz ecz y w istą rolę na d w orze. N a jw ię ­ cej m iejsca p o św ię c o n o tu roli P h ilip p e ’a i R asp utina - „p rzyjaciół” pary carskiej, b o w ie m to oni odegrali na d w orze najbardziej zn a czą cą rolę. Brak ch aryzm y i w o li w alk i im peratora, zła sytuacja go sp od arcza, k lęsk i na fron ­ cie, u za leżn ien ie dw oru od „szarlatanów ” , p ełn ien ie w a ż n y c h sta n o w isk p a ń stw o w y ch p rzez ich p rotegow an ych , p rzy c zy n iły się do stanu ch aosu i n ie za d o w o len ia sp o łe c z e ń stw a w państw ie.

N ie w ą tp liw ie w y so k a p o zy cja ty tu ło w y ch „ sz a le ń c ó w b o ż y c h ” na d w orze m iała sw ój u d ział w upadku państw a, ch o cia żb y p rzez w p ły w na n om in acje u rzęd n icze. S k u teczn e le c z e n ie u k o c h a n eg o A le k s e g o spraw iło, ż e A lek san dra F iod orow n a b y ła przekonana o n ie o m y ln o śc i i k o n iec zn o ści p rzeb yw a n ia na d w orze sw o ic h „p rzyjaciół” . W ierzyła, ż e ich porady mają na celu dobro państw a, d la teg o te ż k orzystała z n ich c z ę sto p o d cza s n ie o b e c ­ n o ści m ęża. W yraźnie ź le p ostrzegała rolę podpory cara. Car n ie u fał n ik o ­ m u i ja k sam m ó w ił osob ą, „ k tó rej n ie za c h w ia n ie w i e r z y ł b y ła ż o n a ”91. I nic 84 Cyt. za: N. Frankenstein, op. cit., s. 42.

85 „Strannik” w języku rosyjskim znaczy pielgrzym, wędrowiec, tułacz. Szerzej o „stranni- kach” zob. P. Stawiński, op. cit., s. 29-30.

86 F. R. Miller, op. cit., s. 136; P. Stawiński, op. cit., s. 134.

87 „Brodjaga” w języku rosyjskim znaczy włóczęga, obieżyświat, powsinoga, drapichrust. 88 F. R. Miller, op. cit., s. 158.

89 H. Troyat, op. cit., s. 24. 90 E. Radziński, op. cit., s. 63-64. 91 Cyt. za: Dziennik cara..., s. 243.

w tym d ziw n eg o , g d y ż atm osfera na d w o rze n ie b y ła n ajlep sza 92. Car n ie był sk łon n y do słuchan ia rad „p rorok ów ” , ale zau fan ie i u c z u c ie do A leksandry, która ślep o w ie r z y ła „ cu d o tw ó rco m ”, d eterm in ow ało j e g o d ziałania93.

T ytu łow i „ sza leń cy b o ż y ” to b e z w ą tp ien ia n ie u d u ch o w ien i „starcy”, ale o sz u śc i, którym p rzy p isy w a n o m o c e z e w z g lę d u na ich ob łęd, ep ilep sję lub inne, n iezn a n e w tam tych czasach , zaburzenia. W śród p ro stego ludu n ie ­ w ą tp liw ie u ch o d z ili za w y b ra ń có w B o g a . D z iw i jed n ak fakt p rzych y ln ości dla „ m u ży k ó w ” w śród lud zi w y k szta łc o n y c h . P o za tym na d w orze o b o w ią ­ z y w a ła etyk ieta - na sp otk anie z parą carską n a le ża ło się w c ześn iej u m ó w ić i o c z y w iś c ie sto so w n ie ubrać94. Z asad y te złam an e zo sta ły w raz z p o ja w ie ­ n iem się P h ilip p e ’a. „S tarcy” m ieli sw o b o d n y dostęp na dwór, a ich strój p o zo sta w ia ł w ie le do ży czen ia .

M ikołaj i A lek san dra b y li c ię ż k o d o św ia d czan i p rzez lo s i ż y li w b e z ­ ustan nym o cz ek iw a n iu na cud. W ich cierp ien iach k a riero w icze u patryw a­ li m o ż liw o ś ć zd o b y cia w p ły w ó w , w ła d zy i b o gactw a. Ten cel m o żn a b y ło osią g n ą ć bardzo ła tw o - w y sta r c z y ło m ó w ić carskiej parze to, co ch cieli u sły sz eć.

92 Cesarzowa pisała w listach do hrabiny Rantzau: „Czuję, że całe otoczenie mego męża jest

nieszczere i że nikt nie wypełnia swego obowiązku ze względu na Rosję; wszyscy służą mu dla kariery i wygód osobistych, toteż męczę się i płaczę całymi dniami, ponieważ widzę, że mój mąż je st bardzo młody i niedoświadczony, z czego wszyscy korzystają"’. Cyt. za: Dziennik cara..., s. 159; Pamiętnik..., t. I, s. 155.

93 J. Sobczak, Postać Griszki..., s. 111. 94 L. Bazylow, Obalenie caratu..., s. 220.