Danuta Krzywoń
Zasady postępowania z dziećmi
leworęcznymi
Nauczyciel i Szkoła 1 (6), 104-108
Danuta Krzywoń
Zasady postępowania z dziećmi leworęcznymi
Każdem u z rodziców zależy na prawidłowym i optymalnym rozwoju swojego dziecka. Celem, który przyświeca dorosłym jest wydobycie z dziecka tego, co w nim najlepsze, korygując słabe strony i defekty. O ddziaływ ania dorosłych na dzieci lew oręczne są różne w zależności od wieku dziecka w poszczególnych okresach rozwojowych.
W wieku niemowlęcym obserwacja dziecka pozwoli rodzicom na zorientowanie się ja k i je s t genetycznie uw arunkow any jego model lateralizacji. W m om encie zaobserw ow ania jakichkolw iek sym ptom ów opóźnienia w rozwoju psychom oto rycznym konieczna jest konsultacja specjalisty, który określi czy jest to leworęczność patologiczna czy genetycznie uwarunkowana.
Wiek niemowlęcy jest czasem bardzo silnego rozwoju ruchowego. W tym czasie bardzo uwidacznia się preferencja jednej ręki nad drugą. Wielu badaczy zajmujących się spraw ą leworęczności zaleca wkładanie łyżki do prawej ręki dziecka, ustawienie kubeczka do picia po tejże stronie, aby prow okow ać częstsze używ anie i w yko rzystywanie tej ręki. Próby te m uszą być zaniechane w momencie wyraźnej niechęci dziecka do samodzielnego jedzenia proponow aną ręką lub w yraźny opór dziecka. Około trzeciego roku życia ręka lewa może być wyraźniej wiodąca, ponieważ w tym w ieku dziecko dojrzewa do bardziej precyzyjnych działań graficznych.
Okresem przełomowym, a zarazem bardzo ważnym w określaniu ostatecznej lateralizacji jest wiek przedszkolny. W tedy to właśnie dziecko musi podjąć sam o d zieln ą decyzję co do w yboru ręki. Pom ocna będzie tu po staw a rodziców oraz wychowawców. W wieku przedszkolnym u dziecka usprawniana je s t motoryka obu rąk ze szczególnym uwzględnieniem ręki dominującej. Ważne jest również utrw a lenie praw idłow ych naw yków ruchowych podczas w ykonyw ania czynności g ra- ficzno-m otorycznych,'takich jak: trzym anie przyboru pisarskiego, zachow anie kierunku od łewej do prawej strony podczas rysowania szlaczków i kreślenia linii poziomych, a także rysowanie z góry na dół linii pionowych oraz kreślenie okręgów ruchem odwrotnym do ruchów wskazówek zegara.
Niekiedy byw a tak, że dziecko, które chętniej posługiw ało się lewą ręką, po pewnym czasie spontanicznie zaczyna pisać prawą. Należy ono do osób o słabym nasileniu leworęczności, które pod wpływem obserwacji otoczenia i rówieśników upodobniły się do nich. Jeżeli u dzieci tych nie pojaw iają się zaburzenia typu:
Danuta Krzywoń — Zasady postępowania z dziećmi leworęcznymi 105
jąkanie, nerwowość, zacinanie i inne, należy pozostawić w ybór dziecku, nie inge rując w jego decyzję (Bogdanowicz, 1992).
Jeżeli m am y do czynienia w wieku przedszkolnym z dzieckiem zdecydowanie leworęcznym, nie należy podejmować prób zmiany ręki czyli tak zwanego „przy uczania”, ale um acniać dziecko w przeświadczeniu, że w ybrana przez nie ręka jest rów nie dobra ja k praw a. N ależy lak uspraw nić tę rękę dziecka, ab y ono rozpo czynając naukę w szkole było sprawne ruchowo w zakresie czynności manualnych o raz zorientowane praw idłowo w lewej i prawej stronie schem atu ciała. Dziecko zarów no praw o- i leworęczne nie powinno mieć problemu w rozróżnianiu podsta wowych kierunków w przestrzeni, poprawnego trzymania przyboru pisarskiego oraz kierunku pisania. Jeżeli u dziecka obserwujemy trudności w tym zakresie, należy podjąć zabiegi, które m ają na celu kształtow anie praw idłow ych nawyków' oraz usprawnienie motoryki i orientacji w przestrzeni.
W klasie „0” w przypadku, gdy występują wątpliwości diagnostyczne, nauczy ciel powinien skierować dziecko na konsultacje do psychologa, aby ten mógł ustalić sposób postępow ania z dzieckiem. Jest to bowiem bardzo w ażny okres, który poprzedza w łaściw ą naukę pisania.
O becnie w w ielu krajach E uropy lew oręczność nie je s t ju ż „p iętn o w a n a” i traktow ana jako coś „nienormalnego i dziwacznego”. Powoduje to jednak bardzo często brak zainteresowania osobami posługującymi się lewą ręką. Konsekwencją tego jest sytuacja, w której każdy leworęczny musi sam sobie radzić z technicznymi tru d n o ściam i w p isan iu , w ypracow aijąc w łasny sposób, nie zaw sze w iaściw y i prawidłowy.
G dy mówimy o postępowaniu z dziećmi lew'oręcznymi, należy w yraźnie pod kreślić, że zajm owanie się dzieckiem leworęcznym nie jest równoznaczne z „prze stawianiem ” go na praw ą rękę, ja k to powszechnie jest rozumiane.
Przy podejmowaniu decyzji o dalszych losach badanego dziecka, które uchodzi w środowisku za leworęcaie, należy pamiętać o tym, że nie należy przyuczać dziecka:
— lewostronnie zlateralizowanego, — oburęcznych i lewoocznych,
— o wczesnych przejawach lateralizacji i silnym stopniu przewagi lewej ręki, — m ało sprawnych motorycznie (szczególnie o obniżonej sprawności m oto-
ryczncj prawej ręki),
— u których w ystępują zaburzenia towarzyszące, takie ja k jąkanie, moczenie, nerwice, pismo lustrzane podczas pisania praw ą ręką,
— nie akceptującego prób przyuczania, poniew aż pow oduje to różnorodne zaburzenia u dzieci.
P róby przyuczania na p raw ą rękę m ogą być zatem podejm ow ane jedynie w przypadku dzieci oburęcznych, dzieci o slabej przewadze lewej ręki, dzieci obu ręcznych i jednocześnie prawoocznych, dzieci prawidłowo rozwiniętych umysłowo,
106 Nauczyciel i Szkoła 1 (6) 1 999
w ykazujących dobrą sprawność ruchow ą prawej ręki, nie przejawiających dodat kowych zaburzeń mowy oraz zaburzeń o charakterze emocjonalnym.
Dziecko leworęczne samorzutnie usiłuje pisać tą ręką, która jest w danej chwili spraw niejsza, ale to zadaniem rodziców i nauczycieli je st spraw dzenie w sposób dyskretny i taktow ny czy rzeczyw iście dziecko, które chce pisać ręk ą lew ą je s t leworęczne, a nie np. oburęczne, oraz czy je g o lateralizacja jest skrzyżowana czy jednorodna. Łatw o to stwierdzić, nie stosując koniecznie precyzyjnych metod, ale obserw ując dziecko przy zabaw ie (kopanie piłki, patrzenie przez dziurkę od klucza, gra w karty czy wiele innych). Oprócz tego ogólnego określenia „stronności” dziecka dobrze byłoby określić stopień jego lateralizacji. Jest to bardzo ważny element pracy z dzieckiem zarówno dla nauczycieli, jak i rodziców. Są dzieci, które pom im o tego, że chętniej posługują się lew ą ręką, to drugą kończynę m ają nie mniej spraw ną. Takie dzieci należą bardziej do obustronnych niż lewostronnych. O bok nich mogą też być takie dzieci, których nie należy nakłaniać do pisania ręką prawą. Ich silnie lewostronna lateralizacja uniemożliwia im wykonanie nieraz nawet bardzo prostych ruchów drugą kończyną (np. skakanie najednej nodze) (Spionek, 1961). Dziecko lew oręczne o niezbyt silnej lateralizacji, które jest dość spraw ne ruchow o m ożna w sposób życzliwy nakłaniać do pisania praw ą ręką. Zaoszczędzi mu to w nauce pisania licznych trudności technicznych, które w iążą się z pisaniem lew ą ręką. Pisanie praw ą ręką jest szczególnie wskazane dla tych, u których oko praw e dom i nuje nad lewym. W tych przypadkach zmiana lewej ręki na praw ą usuw a trudności związane z odwzorowywaniem niektórych liter. Dziecko leworęczne, a jednocześnie lewooczne i lewonożne powinno pisać lewą ręką, ale należy w początkowym etapie pisania pom agać mu w pisaniu ręką, dla której kierunek pisma osób praworęcznych nie jest kierunkiem naturalnym.
Innym bardzo ważnym elementem oddziaływ ania na lew oręczne dzieci je st rozw ijanie ich zdolności i talentów. P om agają one uw ierzyć dziecku, że m oże rozwiązać ono problemy, które na pewno pojawią się na jego drodze. Ta świadomość uodporni „ m a ń k u ta” przed przeżyw aniem wielu kłopotów życia codziennego, p oniew aż problem lateralizacji nieodłącznie w iąże się z problem em , na który pow inni zw rócić szczególną uw agę wychowawcy, a je st to stosunek kolegów do „m ańkuta”. Bardzo często dziecko leworęczne wstydzi się swojej „inności”. W tej sytuacji zadaniem nauczyciela oraz rodziców jest wytłumaczenie mu, że nie je s t to pow ód do w stydu. Rodzice dziecka leworęcznego powinni ukierunkow ać swoje oddziaływ ania na pomoc i ułatwienie dziecku egzystencji w środowisku, w którym dom inują ludzie praworęczni. To oddziaływanie powinno zacząć się od ogólnego u sp raw n ian ia czynności ruchow ych dziecka w życiu codziennym , po fach o w ą pom oc w rozwiązywaniu problem ów związanych z rysowaniem i pisaniem , przy których to czynnościach konieczne jest odpowiednie ułożenie dłoni, nadgarstka, zeszytu, przyboru do pisania oraz oświetlenia. Należy pam iętać, że naw et najżycz
Danuta Krzywoń — Zasady postępowania z dziećmi leworęcznymi 107 liw sza atm osfera w domu i w szkole nie usunie wielorakich trudności, które stają przed uczniem leworęcznym. W iększość z nich w ym aga uw ażnego rozpatrzenia i umiejętnej interwencji wychowawczej.
Obserwuje się, że w wieku szkolnym dziecko leworęczne znajduje się zazwyczaj w sytuacji o w ielu trudniejszej niż jego praw oręczni rówieśnicy. Podjęcie nauki pisania staw ia przed nim wiele trudności.
Jedną z najważniejszych dziedzin, w jakich należy udzielić pomocy dzieciom lew oręcznym , je st przygotowanie ich do nauki pisania, a następnie w drożenie do techniki pisania w sposób odpowiadający potrzebom osoby leworęcznej. Celom tym służą zajęcia stymulacyjno-korekcyjne i zajęcia w drażające do pisania lew ą ręką. Z ajęcia te z jednej strony aktyw izują rozwój psychom otoryczny dziecka i jeg o funkcje percepcyjne, motoryczne i koordynacje, a z drugiej strony korygują frag mentaryczne opóźnienia rozwojowe określonych funkcji i zaburzenia ich integracji. W yrównywanie w ten sposób dysharmonii rozwojowych sprzyja uzyskiwaniu przez dzieci gotow ości do nauki pisania. N a tej podstaw ie m ożna w drażać popraw ną technikę pisania lew ą ręką. Ćwiczenia stymulacyjno-korekcyjne tak uspraw niają pisanie, by dziecko m ogło dostatecznie radzić sobie w w ykonyw aniu ćw iczeń w ym agających drobnych, precyzyjnych ruchów ręki. Głównym celem tych ćwiczeń jest dostatecznie szybkie i czytelne pismo.
D zieciom leworęcznym , zarów no tym, które uczą się pisać ręką p raw ą ja k i tym , które p o zo stają przy pisaniu ręką lewą, często potrzebne są dodatkow e ćwiczenia. Ćwiczenia te m ogą być prowadzone zarówno przez nauczyciela, psy chologa ja k i samych rodziców. Ćwiczenia, które mogą przeprowadzać nauczyciele przy pomocy rodziców w domu sprowadzają się do: prawidłowego ustaw ienia ręki dziecka, rozluźnienia mięśni, uruchomienia stawu nadgarstkowego oraz zwiększenia precyzji, a zarazem szybkości ruchów. Jeżeli pismo dziecka jest krzywe, a litery „ k a n ciaste”, należy spraw dzić czy przyczyną tego nie je s t zbyt silne ściskanie obsadki powodowane nadmiernym napięciem mięśni, z obserwacji wynika, że często zdarza się to w przypadku dzieci leworęcznych w klasie pierwszej. M oże być to skutek stresu wywołanego upomnieniami nauczyciela lub rodziców odnośnie stanu pisma. Aby ten stan rzeczy zmienić należy w sposób łagodny i delikatny rozmawiać z dzieckiem oraz m asow ać mu dłonie w celu zmniejszenia napięcia, co z reguły w ystarcza podczas ćwiczeń, aby dziecko popraw iło kształt pisanych liter. Jeżeli takiego typu zabiegi nie skutkują, należy z takim dzieckiem wykonywać dodatkowe ćw iczenia, o których m ow a poniżej, polegające na rysowaniu kredą na tablicy, grubym ołów kiem po kartonie oraz m alow anie pędzlem na papierze szlaczków przypominających litery, itd. W przypadku wyjątkowych trudności u dziecka należy pozwolić mu na pisanie długopisem lub ołówkiem nie w ym agając pisania piórem atram entowym , aby usunąć przynajmniej część tych trudności jakim i są zam azy w anie napisanego tekstu m ałym palcem lewej ręki.
108 Nauczyciel i Szkoła 1 (6) 1 999
Zajm owanie się leworęcznym dzieckiem powinno sprowadzać się do udzielenia mu niezbędnej pomocy pedagogicznej i psychologicznej. Dzieci leworęczne potrze b u ją specjalistycznej pomocy, która umożliwiłaby im przystosowanie się do św iata osób praworęcznych i normalne w nim funkcjonowanie bez dodatkowych stresów spowodowanych „innością”.
Jedynym w arunkiem koniecznym do praw idłow ego rozw oju dziecka, który dotyczy zarówno dzieci lewo- i praworęcznych jest atm osfera wokół dziecka, taka, a b y nie czuło się ono w yobcowane ze środow iska kolegów. W ażnym elem entem pracy z dzieckiem leworęcznym jest możliwie ja k najwcześniejsza diagnoza, która zm ierza do pozn an ia postaw y sam ego dziecka w obec w łasnej lew oręczności. O bejm uje o n a ocenę nie tylko samej lateralizacji, ale i rozw oju m otoryki rąk, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.
K ształtow anie w łaściw ych postaw w obec lew oręczności je s t „kluczem ” do sukcesu na niełatwej drodze zdobywania wiedzy w szkole i poza nią.
T erapia pedagogiczna jako działalność dydaktyczna i w ychow aw cza w ym aga sform ułow ania zasad postępowania, by nauczyciel chcący pom óc dziecku lew o ręcznemu, które m a problemy w nauce pisania mógł zrealizować założone cele. Owe zasady w ynikają z ogólnych zasad dydaktyki i metodyki nauczania początkowego, jednak dodatkowo uw zględniają specyfikę pracy z dziećmi, u których ręką dom i n u jącą je st ręka lewa. Umiejętne postępowanie z dziećmi leworęcznymi pozw ala uchronić je przed niepowodzeniami, uodpornia je na różnego rodzaju urazy, pom aga znieść czekające je trudności i umożliwia prawidłowy rozwój osobowości.
Bibliografia
Bogdanowicz M ., Lew oręczność u d zieci, W arszawa 1992. Spionek H ., D ziecko leworęczne, W arszawa 1961.
