Przedsiębiorstwo z perspektywy nowej ekonomii

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 753. 2007. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Halina Piekarz Katedra Procesu Zarzàdzania. Przedsi´biorstwo z perspektywy nowej ekonomii 1. Wprowadzenie Zmieniające się warunki, spowodowane globalizacją, rozwojem technologii informatycznej, zmianą oczekiwań i zachowań klientów, oraz wzrost konkurencji stwarzają duże wyzwania zarówno dla nowych, jak i dla działających dotąd według tradycyjnych zasad przedsiębiorstw. Te tendencje zmuszają nie tylko do weryfikacji modelu zarządzania, ale także do zmian w sposobie myślenia o organizacji. W niniejszym opracowaniu zwrócono uwagę na podstawowe problemy działania przedsiębiorstw w warunkach tzw. nowej ekonomii (NE), takie jak: – różnorodność poglądów dotyczących nowej ekonomii, – nowa perspektywa widzenia organizacji, – zasady budowy modelu organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem w nowych warunkach gospodarowania. Wykorzystano tu podejście oparte na „architekturze” organizacji, której fundamentami są: konfiguracja techniczno-ekonomiczna, konfiguracja społeczna i konfiguracja organizacyjna. 2. Poj´cie nowej ekonomii Pojęcie nowej ekonomii narodziło się stosunkowo niedawno i jak dotąd nie zostało jednoznacznie zdefiniowane. W polskiej prasie specjalistycznej „nowa ekonomia” określana bywa także jako „nowa gospodarka”, „gospodarka oparta na wiedzy”. Często termin ten traktowany jest jako synonim Internetu, e-handlu, spółki dotcom. Nieporozumienia wokół tego zjawiska prowadzą do błędnych interpretacji i powierzchownych analiz. Nową ekonomię można rozumieć na trzy sposoby:.

(2) 56. Halina Piekarz. – jako system nowych reguł wyjaśniających funkcjonowanie podmiotów gospodarczych na rynku, – jako zasady funkcjonowania podmiotów gospodarczych w silnie zmienionych warunkach, dzięki rozwojowi technologii informatycznej, – jako sektor przedsiębiorstw działających w branży technologii informatycznej. Analiza tego pojęcia obejmuje zarówno szeroki zestaw zagadnień poznawczych, jak i wymiar praktyczny, związany z przeprowadzaniem głębokich zmian w przedsiębiorstwach. Punktem wyjścia może być zarysowanie warunków powstania nowego porządku gospodarowania przede wszystkim z perspektywy otoczenia przedsiębiorstwa. Nowa ekonomia jest kojarzona z paradygmatem nowych warunków działania i zarządzania działalnością gospodarczą, opartą na czterech głównych czynnikach: – technologiach teleinformatycznych, – globalizacji procesów gospodarczych, – procesach tradycyjnej ekonomii, – innowacyjnych instrumentach finansowych. Interakcja pomiędzy tymi czynnikami, w szczególności wdrażanymi na skalę masową nowoczesnymi technologiami z zakresu komunikacji i przetwarzania danych, tworzy nową jakość środowiska gospodarczego. Samą NE określa się mianem efektu strukturalnego owych zmian. W nowych warunkach działania zmniejsza się znaczenie czynników uznawanych dotąd za tradycyjne, takich jak: ziemia, praca i kapitał, rośnie zaś znaczenie wiedzy i informacji. Dostęp do informacji od dawna utożsamiany był z podstawą rozwoju gospodarczego, a także rozwoju społecznego, jednakże wspomniane przemiany spowodowały, iż wiedza i informacja stały się głównymi aktywami tworzącymi wartość dodaną. Chociaż NE skupia się głównie na informacji i wiedzy w środowisku biznesu, to coraz częściej podejmowane są dyskusje co do roli tych czynników w rozwoju przedsiębiorstw, regionów i całych gospodarek. Do niedawna informacja płynęła tymi samymi kanałami i w tym samym tempie co jej materialne nośniki, niejako w sposób linearny. Wynalazek mikroprocesora, a szczególnie połączenie mikroprocesorów w globalną sieć sprawiło, że informacja oddzieliła się od nośników materialnych i zaczęła przepływać we wszystkich kierunkach z prędkością elektryczności, tak że bardziej można powiedzieć, iż „jest”, niż „wędruje”. W opisach, analizach i prognozach dotyczących nowej ekonomii stosowana jest metafora globalnej, integratywnej wioski. Gospodarka internetowa ujednolica warunki konkurencyjne zarówno dla małych, jak i dużych firm. Niewątpliwie proces ten postępuje wraz z globalizacją. Zacieranie się granic politycznych i geograficznych sprzyja tworzeniu i dostarczaniu m.in. standardów zachowań rynko-.

(3) Przedsiębiorstwo z perspektywy nowej ekonomii. 57. wych. Posiłkowanie się czynnikami istniejącymi poza siedzibą przedsiębiorstw – co dotyczy outsourcingu – wymaga weryfikacji metod zarządzania. 3. Mity o nowej ekonomii w praktyce biznesu Analiza funkcjonowania, a przede wszystkim diagnoza przyczyn porażek dotcomów – firm należących do ścisłego środowiska NE, wskazuje na wiele mankamentów w stosowanych modelach zarządzania, a głównie w sposobie myślenia o nowym biznesie. Szczególnie groźne dla wielu firm okazały się następujące bezkrytyczne poglądy: – same inwestycje w stacje komputerowe i internetową domenę są gwarantem sukcesu. Prawa ekonomiczne, w tym prawo popytu i podaży, a także instrumenty ekonomiczne, jak rachunek kosztów, stopy zwrotu, były często odrzucane, przypisywane „dinozaurom” – jak nazwano tradycyjne firmy. W zamian wysiłek menedżerów skierowany został na pozyskiwanie, najczęściej z powodzeniem, inwestorów giełdowych. Odnotowano paradoks, że strumień pieniędzy inwestorów giełdowych płynący w kierunku firm z przyrostkiem „com” zasilił w równym stopniu firmy z dobrze przygotowanymi biznesplanami, jak i firmy z nieracjonalnymi planami biznesowymi. Dopiero bankructwa firm, w tym spektakularne bankructwo Webvan, spowodowały odwrót inwestorów. Uznano, że ekonomiczny wymiar wirtualnych przedsięwzięć jest taki sam jak tradycyjnego biznesu; – utożsamianie odwiedzających portale internetowe z klientami firmy. Uwaga menedżerów koncentrowała się na udrażnianiu kanałów dystrybucyjnych, poszerzaniu ofert. Decyzje te nie były poprzedzone badaniami rynkowymi; – założenie e-rynku pozwoli przejąć kontrolę nad danym sektorem. Warto odnotować głosy ekspertów, co do natury nowej gospodarki i możliwości funkcjonowania na jej polu: – Internet nie stanowi przełomu na miarę rewolucji przemysłowej, jest raczej zmianą i jego wpływ nie będzie większy niż pojawienie się telefonu czy elektryczności; – najważniejszym aspektem NE jest to, że czyni ona tradycyjną ekonomię bardziej efektywną. Dostępność i zakres informacji, zerowe koszty transakcji, brak barier w uruchamianiu działalności – podnosi konkurencyjność; – wielu ekonomistów twierdzi, że prawdziwymi zwycięzcami internetowej ery będą firmy tradycyjnej ekonomii, które przeorganizują swoje relacje z partnerami. Aż 93% maklerów giełdowych uważa, że Internet nie tylko nie zagraża tradycyjnym firmom, ale może im pomóc. Powszechny stał się pogląd, że znacznie łatwiej można opanować zasady e-biznesu, niż nauczyć się zarządzania firmą; – Internet wymusza racjonalną, przejrzystą organizację firmy..

(4) 58. Halina Piekarz. 4. Zmiana perspektywy widzenia organizacji Nowa ekonomia musi kojarzyć się z nowymi metodami gospodarczymi, zarówno w obszarze przedsięwzięć opierających się na całkiem nowych koncepcjach, jak i w obrębie tradycyjnych przedsięwzięć, wzbogaconych o metody elektronicznego obiegu informacji. Jak wzmiankowano wcześniej, przedsiębiorstwa aspirujące do miana organizacji NE muszą dokonać zmiany myślenia o organizacji i jej relacjach z otoczeniem. Nowa filozofia dotyczy sposobu postrzegania zmiany organizacyjnej, zdolności firmy do samoorganizacji, a także budowania wiedzy o tych zjawiskach. Tradycyjna gospodarka była postrzegana jako maszyna, którą należy doprowadzić do stanu odpowiedniej wydajności, a następnie utrzymać w toku i chronić przed zaburzeniami z zewnątrz. Innowacje także były traktowane jako zaburzenia. Nowa gospodarka osiąga stabilność dzięki otwarciu się na zmiany, dążeniu do utrzymania równowagi między chaosem a porządkiem. W sytuacjach konfliktu mówi się nawet o preferowaniu chaosu [A. Hartman, J. Sifonis, J. Kador 2001, s. 329]. Zmiana nie jest przeciwieństwem bezruchu. Obserwowana czasami stabilność w organizacji jest tylko odczuciem, gdyż zawsze istnieje ruch mający źródło w ewolucji, cyklach życia, konfliktach, interesach. Według E. Masłyk-Musiał „stabilność jest harmonijnym, zrównoważonym stanem życia organizacji, a pewność i zgodność działań stwarza w niej czasami poczucie chwilowego bezruchu (…) stabilność występuje także w chwilach obfitości zasobów”, utrzymywania się standardowej technologii, funkcjonowania protekcyjnego rynku, słabej konkurencji [E. Masłyk-Musiał 2003, s. 30]. Jednym z wymogów poznania zmiany i jej mechanizmów w celu samoorganizacji jest zastąpienie fizycznej wizji świata wizją biologiczną. Podejście biologiczne traktuje informacje, myśli, rynki i organizacje, jak gdyby ich podstawą była zdolność do zmian i wzrostu [A. Hartman, J. Sifonis, J. Kador 2001, s. 328]. Właściwość ta określana bywa zdolnością do samoorganizacji. Według D. Zorana [1997] samoorganizację charakteryzują: – holistyczny charakter, – elastyczność i tolerancja na skrajną niepewność, – ukierunkowany od dołu do góry ciągły proces powstawania organizacji, – akceptacja różnorodności bez istnienia stanów wzajemnie się wykluczających, – zdolność do działania bez zewnętrznego kierownictwa i koordynacji, – akceptacja do eksperymentowania jako organizacyjnego działania, – dobry wpływ na otoczenie i w sposób całościowy analizowanie swojej roli w naturalnym, rynkowym i psychologicznym otoczeniu,.

(5) Przedsiębiorstwo z perspektywy nowej ekonomii. 59. – przyjazność wobec ludzi i dawanie im szans rozwoju i realizowania swoich wartości, – jasne zdefiniowanie zasad współdziałania. Samoorganizacja jest ważnym warunkiem istnienia organizacji, ale pojawiająca się pod jej wpływem zdolność adaptacji do zmian może z perspektywy strategicznej nie wystarczać jako rozwiązanie. Właściwość adaptacji nie może być traktowana jako synonim sprawności działania. Ustalanie kryteriów sprawnego działania, tworzenie warunków do jego osiągania stanowi istotę systemów kierowania W praktyce zdolność samoorganizacji przejawia się m.in. w umiejętności gotowości do uczenia się i do rozwoju przedsiębiorstw. Te właściwości wyróżniają przedsiębiorstwa NE, określane jako organizacje uczące się, a w stopniu najwyższym – organizacje inteligentne. Jako główne przesłanie przyjmuje się tworzenie tzw. organizacyjnej wiedzy jako zasobu firmy. Aby uzyskać naturalną skłonność do uczenia się, konieczne jest przedefiniowanie zasad funkcjonowania organizacji i modelu zarządzania. Wśród ważniejszych można wymienić: – zapewnienie oddolnego, naturalnego procesu współdziałania, – sieciowy charakter organizacji, – w miejsce procedur i algorytmów przyzwolenie na uzgodnienia. Tworzenie organizacji uczących się jest procesem wymagającym spełnienia wielu warunków organizacyjnych, społecznych i psychologicznych. 5. Model organizacji firmy nowej ekonomii Przedsiębiorstwa, które chcą działać na polu NE, wcale nie muszą przekształcać się w spółkę internetową, ale powinny dokonać głębokich przeobrażeń, przede wszystkim w sposobie myślenia o organizacji oraz w modelu zarządzania organizacją. Budowanie pozycji firmy powinno być wspomagane właściwą architekturą odnoszoną do całej organizacji. Pojęcie to wyraża ogólny model organizacji w kontekście otoczenia, przyjętych aspiracji strategicznych. Można mówić o różnych konfiguracjach tworzących ją elementów. Najczęściej prezentowany wariant skupia się na trzech spójnych filarach, określanych jako [K. Obłój 1998, s. 288]: – konfiguracja techniczno-ekonomiczna, – konfiguracja społeczna, – konfiguracja organizacyjna. Konfiguracja techniczno-ekonomiczna opiera się na sekwencyjnym podejściu do działań tworzących wartość dla klienta. W szczególności przedmiotem badań stają się procesy badania i rozwoju, zakupu, produkcji, sprzedaży, mające utworzyć spójny łańcuch wartości. Podejmowane wybory dokonują się według.

(6) 60. Halina Piekarz. kryterium największej przydatności w tworzeniu wartości dla klienta, rozpatrywanej z perspektywy strategicznej i operacyjnej. Stosowane tu kryteria cząstkowe dotyczą czasu, kosztów, jakości procesów, zasad organizowania i współdziałania grup specjalistów. Wśród metod wspomagających podejmowane decyzje, jako szczególnie przydatne wymienia się reengineering i zarządzanie projektami. Konfigurację społeczną można przedstawić także w konwencji szeroko pojmowanej polityki personalnej. W obszarze tym, opisywanym przez normy społeczne, postawy i zachowania ludzkie, formowany jest system wartości, internalizacji wartości i celów przedsiębiorstwa. W warunkach zmian poszukuje się odpowiedzi na pytania dotyczące identyfikacji w otoczeniu wyznaczników nowej kultury, sposobów utrwalenia nowych wartości, określenia roli głównych grup w utrwalaniu nowych wartości, a także sposobów kształtowania zachowań zgodnie z wzorcami organizacji. Nowa ekonomia wpływa na kształt strategii personalnych, a oczekiwania wobec modelu strategii personalnej dotyczą utrzymywania pracowników posiadających potrzebną wiedzę, zachęcania ich do dzielenia się wiedzą, tworzenia wiedzy zespołowej. Te wymagania oznaczają dla kadry obowiązek tworzenia warunków pracy, zmian treści pracy, tworzenia warunków sprzyjających organizacyjnemu uczeniu się. Obraz konfiguracji społecznej nie byłby pełny bez spojrzenia przez pryzmat organicznego ujęcia organizacji. Wyzwania, jakie pojawiają się przed przedsiębiorstwami działającymi w nowej gospodarce, skłaniają do wiązania polityki personalnej z tzw. organicznym podejściem do organizacji. Podejście organiczne kładzie nacisk na całościowe ujmowanie zjawisk, zwracając szczególną uwagę na relacje i powiązania pomiędzy elementami firmy, elementami jej otoczenia. Dużą rolę przypisuje się tutaj procesom adaptacji, koordynacji i integracji organizacji, które w warunkach przedsiębiorstwa są przekładane na kształtowanie zachowań pracowniczych, rozwijanie ich kompetencji, motywowanie do innowacji, zawiązywanie układów partnerskich. Wdrażanie zasad podejścia organicznego powoduje, że organizacje stają się żywymi organizacjami, ukierunkowanymi na rozwój. Kluczowe znaczenie przypisuje się procesom komunikowania się, uczenia, a także stylom kierowania z wkomponowaną zasadą zaufania do pracowników. Przyjmując taką perspektywę poznawczą, przedmiotem szczególnego zainteresowania należy uczynić takie zjawiska i działania, które podnoszą poziom „organiczności”. Właściwości takie można przypisać procesowi uczenia się, innowacyjnym zachowaniom pracowniczym, wreszcie zaufaniu w organizacji. Tradycyjne systemy zarządzania opierają się na podziale pracy, precyzyjnym zaprogramowaniu działań, a przede wszystkim podnoszą znaczenie kontroli, sprzężonej z systemem nagradzania i karania. Filozofia zarządzania w tym systemie opiera się na zasadzie ograniczonego zaufania do pracowników. W warunkach.

(7) Przedsiębiorstwo z perspektywy nowej ekonomii. 61. NE zaufanie i związane z tym prawo do ryzyka staje się podstawową wartością organizacji. Zaufanie to mechanizm, który zakłada, że innych członków danej społeczności cechuje uczciwe i kooperatywne zachowanie wspólnie wyznawanych norm. Należy dodać, że zaufanie zawsze wiąże się z prawem do ryzyka. W nowych warunkach działania zaufanie wymienia się często jako podstawowe uwarunkowanie przewagi konkurencyjnej, gdyż: – ograniczając procedury kontrolne, zmniejsza koszty zarządzania, – eliminuje potrzebę kupowania lojalności partnerów, – zmniejsza koszty transakcyjne biznesu, – wpływa na wymianę informacji, tworzenie wiedzy, pociąga za sobą swobodę obiegu informacji, przejrzystość zbiorów informacyjnych, – prowadzi do upełnomocnienia zespołów pracowniczych, które autonomicznie określają zadania, dzielą się wiedzą, nawiązują relacje współdziałania, – spłaszcza struktury organizacyjne, gdyż eliminuje średni szczebel zarządzania. Zaufanie odgrywa także zasadniczą rolę w relacjach między firmami, zwłaszcza zaś decyduje o sukcesie zawieranych przez nie sojuszy strategicznych. Przedsiębiorcy wskazują na wiele elementów, które hamują rozwój nowej gospodarki. Należą do nich: brak przejrzystych uregulowań prawnych, obawy przed nadmiernym opodatkowaniem handlu elektronicznego, zawodność Internetu, brak powszechnie akceptowanych rozstrzygnięć odnośnie do ochrony własności intelektualnej. Wraz z procesem globalizacji gospodarki szczególnie palący staje się problem wypracowania uznawanych na całym świecie regulacji prawnych określających podstawowe zasady prowadzenia elektronicznej działalności gospodarczej. Wymaga to przyjęcia w skali międzynarodowej wielu wspólnych rozwiązań z zakresu prawa handlowego, cywilnego i podatkowego. W obliczu przemian konieczne jest dostosowanie roli rządu i państwa, a także organizacji międzynarodowych do nowej rzeczywistości. Główne zadania związane z rozwojem nowej gospodarki to: kształtowanie otoczenia prawno-ekonomicznego, sprzyjającego innowacyjności, liberalizacja rynku telekomunikacyjnego, budowanie zaufania społecznego (konsumenci chcą mieć zapewniony ten sam poziom ochrony jak w tradycyjnym handlu), ułatwianie dostępu do Internetu, wyrównywanie szans społecznych, maksymalizowanie zysków i minimalizowanie strat związanych z transformacją w kierunku gospodarki elektronicznej..

(8) 62. Halina Piekarz. Literatura Hartman A., Sifonis J., Kador J. [2001], E-biznes, strategie sukcesu w gospodarce internetowej, K.E. Liber, Warszawa. Masłyk-Musiał E. [2003], Organizacje w ruchu, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Obłój K. [1998], Strategia organizacji, PWE, Warszawa. Zoran D. [1997], Rewiring the Corporate Brain, Berret-Koehler Publishers, San Francisco. The Enterprise from the New Economy Perspective Changing conditions – due to globalisation, development of IT, changes in customer expectations and behaviour, and increasing competition – pose strong challenges for new as well as and existing enterprises operating according to traditional rules. These trends compel companies not only to verify their management models, but also to make changes in the way they think about their organisations. In this article, the author draws attention to the basic problems of enterprise operations under the New Economy, such as: – presentation of views on the New Economy, – a new way of perceiving the organisation, – rules for building an enterprise organisation and management model under new management conditions. The author uses an approach based on the organisation’s “architecture”, the foundations of which are: technical and economic configuration, social configuration, and organisational configuration..

(9)